Azərbaycan m IL ij elmlər akademiyasi a. A. Ba k IX an o V adına tariX İnstitutu azərbaycanin qəDİm tartXİNƏ dair yazili

M üntəxəbat
Azərbaycanm  qədim  tarixinə dair ya zılı m ənbələr
Ovidi
M əşhur R om a  şairi  Publi  O vidi  N azon  (е.э.  43  il  -  b.e.  18 
ili)  lirik elegiyalarm ,  о  cüm lədən  “ Sevgi  elm i”  və  “Sevgidən  ça- 
r ə b r ”  kimi  əsərlərin,  yum or və  istehza  ilə  dolu  didaktik  poema- 
lan n   m üəllifıdir.  O,  həm   də  insanlarm   və  allahlarm   heyvanlara, 
bürclərə  və  s.  çevrilm əsi  haqqm da  “M etam orfozalar”  adlı  mifık 
eposu  və  R om a dini bayram ları  haqqm da  “F astalar”  əsərini  yaz- 
mışdır.  Rom a  im peratorlannın  rəğbətini  qazanm ayan  Ovidi 
D obrucada  (Rom anın  D unayboyu  vilayətlərindən  biri)  yerləşən 
Toraa  şəhərinə  sürgün  edilmiş  və  burada  öm rünün  sonunadək 
qalmışdır.  O,  “Q əm gin  elegiyalar”  və  “Pontdan  m əktublar” 
əsərlərini Tom ada yazm ışdır.
Qürbətdə  olarkən  O vidi  yerli  get,  sarm at  və  skif (sak)  dil- 
lərini  öyrənmişdir.  O vidinin burada baş  verən  hadisələrin  şahidi 
və  yerli  tay falan n   nüraayəndələri  i b   onlarm   doğma  dillərində 
ünsiyyətdə  olm asm ı  nəzərə  alsaq onun m əlum atları tədqiqatçılar 
üçün böyük əhəm iyyət kəsb edir.
O vidinin  poem alarında  D unayboyu  vilayətlərdə  kaspilər 
qeyd  olunur.  B ununla  bağlı,  D unayın  aşağı  axannda  yerləşən 
(indiki  R um ıniyanm   Tulça  şəhəri  yanm da)  odris  qalası  Egis 
(Aegisos,  A egysos,  A egissos,  A ıyıaaoç)  haqqında  Ovidinin  т э -  
lum atı  bizim  üçün  böyük  maraq  doğurur.  O vidi  Egis  qalasını 
“Pontdan  m əktublar”da  üç  dəfə  qeyd  edir;  bu  qala  onun  iki 
başqa əsərində də xatırlam r.
54.  Ovidinin  “ Pontdan  m əktublar” əsərindən parça
Parçanın tərcüm əsi  aşağıdakı nəşrə əsasən verilir: 
П одосинов A.B.  Произведение Овидия как  источник по
истории В осточной Европы  и Закавказья.  М.,  1985, 
Ş ə rh b r R au f Məlikovundur.
İkiadh  Istr sahilinin yaxm lığm da 
divarlanna və yerləşdiyi m övqeyinə  görə 
əlçatm az qədim şəhər yerləşir.
Ə gər özləri haqqında söybdiklərinə inansaq, 
kaspi  Egis  onun əsasmı  qoyrnuş və əm əlinə öz adını vermişdir.
Şərhlər
G ətirilən  parçadan  göm ndüyü  kimi,  Ovidi  İstr  (Dunay  ça- 
yım n  qədim  adı)  çayı  sahilində  Eqis  qalasm m   salmmasını  Eqis 
adlı  bir  kaspi  (Caspios  Aegisos)  ilə  baglayır.  Görünür,  Ovidi  bu 
əfsanənin  həqiqət  olduğundan  şübhələnirdi,  lakin  bu  m əlum atm  
mühüm  cəhəti  odur  ki,  bu  əfsanə  ona  yerli  sakinlər  tərəfmdən 
söylənilmişdir.  Нэ1э Y.V.  Rudakov bu  eponim ik  əfsanəni  etibar- 
lı hesab  edirdi  və  Eqis  qalasm m  banisini  X əzər  dənizinin  yanın- 
da  m əskunlaşan  kaspilər  tayfası  ilə  bağlayırdı.  Lakin  N.  Qostar 
göstərilən  antroponim i  keltmənşəli  hesab  edir  və  ona  yaxın 
səsb n ən   kelt  adlannı  misal  gətirir.  B e b lik b ,  o,  bu  şəhərin  adını 
Aşağı  Dunaym   qonşuluğundakı  şəksiz  kelt  şəhər  adları  i b   bir 
sıraya  qoyur.  A.V.  Podosinov  isə  b e b   hesab  edir  ki,  Egis  şəhər- 
qalasımn  banisinin  «kaspim snşəli»  olm asının  yeganə  ağlabatan 
izahı  kolxlar  tərəfındən  təqib  olunan  arqonavtlar  haqqında  əsa- 
tirin  ellin  variantında  tapıla  b ib r.  G uya  arqonavtlar  Dunaydan 
keçərək bir neçə  şəhərin  əsasmı qoymuşlar.
Fikrimcə, bu  əfsanənin  kökbri  çox  qədim dir (Egisin  epiteti
-   «qədim  şəhər»  i b   müqayisə  et)  və  onu  Ə həm əni  şahı  I  Dara- 
ПШ  Qara  dənizin  sahilində  yaşayan  skiflərə  qarşı  yürüşü 
(Herod.,  IV)  zam anı  baş  verən  h ad isəb rlə  bağlam aq  m üm kün- 
dür.  I  Daramn  sk if yürüşünü  е.э.  516-512  ilb rə   aid  etmək  olar. 
Herodota  görə,  I  D ara  bu  yürüşə  hazırlaşarkən  tabeliyində  olan 
xalqlara  carçılarmı  göndərib  qoşun  üçün  d əstəb rin   təşkilini,  do- 
nanma  üçün  g əm ib rin   göndərilməsini  və  Bospor  boğazı  üzərin- 
də  кофйпйп  tikilm əsini  əiTir  etmişdir.  Bizə  m əlum dur  ki, 
Əhəməni  şahlarının  y ü rü şb ri  və  m ü h arib əb ri  zam anı  k a s p ib r 
əhəməni  ordusunda  iştirak  edirdibr.  B ununla  yanaşı,  gəm iqa-
150
151

---

M üntəxəbat
A zərbavcam n qədim   tarixinə d a iry a zılı m ənbələr
yıran  və  dənizçi  kaspilər  yəgin  ki,  əhəm əni  donanm asınm   tər- 
kibində  də  olm uşlar.  Y uxanda  göstərilən  tə d b irb r  nəticəsində 
skiflərə  qarşı  yürüş  üçün  I  D ara  tabeliyndə  olan  xalqlarm  
nüm ayəndələrindən çoxsaylı ordu təşkil etmişdir.
Ə həm əni  qoşunları  Bospor  boğazını  keçib,  D unayın  sağ 
sahilində  F rakiya  tayfalarm ı  tabe  etdilər.  Sonra  I  D a ra   Istr 
(indiki  Dunay)  üzərində  tikilən  körpünün  mühafizəsini  təm in 
etm ək  və  iki  ay  ərzində  əsas  hissələrinin  skif  yürüşündən 
qayıtm asını  gözləm ək  m əqsədilə  qoşunun  bir  hissəsini  burada 
y erb şd ird i.  Ehtim al ki,  bu  qoruyucu  dəstənin  tərkibində kaspilər 
də  olm uşlar.  Q eyd  etm ək  lazımdır  ki,  bu  dəstə  iki  ay  ərzində 
yeni  zəbt olunan  ərazidə  düşmən  Frakiya  tayfalannın  əhatəsində 
qaldığm dan  körpünün  m ühafızəçiləri  kiçik  bir  istehkam  tikm əli 
idilər.  G üman  etm ək  olar  ki,  kaspi  Egis  bu  istehkamm  tikilm ə- 
sinə  rəhbərlik  edirdi,  bu  səbəbdən  də  bu  qala  onun  adı  ib  
adlandırılm ışdır.  O la  bilər  ki,  I  D aranm   skiflərə  qarşı  yürüşün- 
dən sonra əhəm əni  əsgərlərinm  bir hissəsi,  о cüm bdən də  kaspi- 
b r ,  zəbt  olunm uş  Frakiyanm   m ühafızəsi  m əqsədib  burada 
yerləşdirildi  və Egis  qalası  (M isirdə  Elefantina qalası kim i)  Əhə- 
m ə n ib rin  D unayda ГофозШпа çevrildi.
B ir  m araqlı  faktı  da  qeyd  etm ək  lazımdır.  Dunayın  aşağı 
axarında  m əskunlaşm ış  sigin  tayfası  haqqında  Herodot  m əlum at 
verir ki,  onlar M idiya  (M ada) paltarları  geyinirbr,  alçaqboylu və 
uzunyunlu  atlar  b ə s b y ir b r   və  ö z b rin i  M idiya  (Mada)  köç- 
k ü n b rin in  n ə s ilb ri hesab  ed irbr.  A rdm ca Herodot yazır;  «O nlar 
M idiyadan  bura  песэ  gəlib  çıxıblar,  mən  izah  edə  bilmirəm. 
A m m a,  ola  bilsin  ki,  bu  uzun  m üddət  ərzində  hər  şey  baş  verə 
b ib r»   (Herod.,  V,  9).  Bizim   üçün  vacibdir  ki,  Midiya  n əsilb ri 
olan  sig in b r  haqqında  Herodotun  məlum atı  е.э.  V  əsrin  ortala- 
n n a,  yəni I D aranın  skif yürüşünə yaxın vaxtlara aiddir.
Dion Kassi
M ənşəcə  yunan  olan  Dion  Kassi  (b.e.  155/169 -  229/235) 
80  kitabdan  ibarət  “R om a  tarixi  ”  (“ Рюцшку laxopia”)  əsərinin 
müəllifıdir.  Ə sər  Rom a  şəhərinin  əsasm m   qoyulm asmdan  (е.э. 
753)  başlayaraq  b.e.  229-cu  ilinə  qədər  geniş  bir  dövrü  əhatə 
edir.  Təəssüf ki,  əsər  dövrüm üzə  fraqm entar  şəkildə  çatmışdır. 
Əsəri  yazarkən  m üəllif T it  Livinin,  Tasitin  və  digər müəlliflərin 
əsərb rin ə  istinad  etm işdir.  Əsərdə  Dion  Kassi  Pompeyin 
Albaniyaya  yürüşünün  geniş  təsvirini  verir.  Alban  hökm dan 
Oroysun  Pom peyin  leqatı  (legionun  kom andanı)  Metell  K elerb  
döyüşündən  bəhs  edir  və  bir  sıra  çay  adlannı  (Kür,  Anant, 
Kambis)  çəkir.
55. Dion  K assi “Rom a tarixindən” fraqm entlər
M ətnin tərcüm əsi  aşağıdakı  nəşrə  əsasən verilir;
Dionis Cassi  Cocceiani,  H istoria Romana.  Cum  anntationibus 
Ludovici D indorfn,  Vol.  I-II,  Lipsiae İn  A edibus B.G. Teubneri,
1863.
Tərcümə və şərhlər Aysel  Kərimovanmdır.
XXXVI.  54
<...> K im   (Kür)  çaymdan  yuxanda yaşayan  albanlann  çan 
Oroys’  <...>  rom alılann  A lbaniyaya  soxulm asm dan  qorxaraq 
<...>  onlara  qarşı  Kronia^ ərəfəsində  hücum   edir,  özü  isə  əlində 
Tiqranı^ <əsir> saxlayan M etell  Kelera"* qarşı  hərəkət edir.^  <...>
XXXVII.  1
^  həm  albanlar,  həm  də  ib e rb r  i b   müharibə
0
,
aparırdı.
XXXVII.  5
152
153

---