Azərbaycan m IL ij elmlər akademiyasi a. A. Ba k IX an o V adına tariX İnstitutu azərbaycanin qəDİm tartXİNƏ dair yazili

M üntəxəbat
Azərbaycam n qədim  tarixinə d a iry a zılı  m ənbələr
Tacir  Şilisru  m üqaviləyə  <əsasən>  10-cu  ildə  şahın  əsgər- 
lərinə hesabat verəcək.  Böyük keçiləri  hökmdara  qurban  edəcək. 
Hökm dar  üçün  2  ədəd  keyfiyyətli  yun  libas  .  Bu 
onun  əmridir (?).  Tanrılar İştar,  Şamaş  və  Enlil  buna  şahiddirlər. 
Hökm dar  yuxu  gördü    onları  azad  etdi.  Udqurlimzah, 
Aruksiburunun  oğlu,  A bdadanam n'  hökm dan    asşurlular 
hammı  gəbcəkdə  azad  edəcəklər.  O nlar  ailə  quracaq,  onlar
< ..... >  edəcəklər.  İcmamn  him ayədar  ilahəsi  İştar  üçün  keyfıy-
yətli  çaxır  gətirəcəklər  (?).  Gələcəkdə  hökmdar  və  ya  canişin  və 
ya  icmamn  rəhbəri  və  ya  < ...>   hər  kim  desə  ki,  “O  azad  etmə- 
di”,  qoy icmamn  him ayədar  ilahəsi  İştar onlarm nəslini  məhv  et- 
sin < .. .> Kadaşmanzi^ < ...  mirzə>.
Şərhlər
1. 
Abdadana  və  ya  Bit-Abdadanu  (m üasir  Zəncan 
yaxm hğm da)  -   son  kuti  dövlətbrindən  biri.  Aşşur 
hökm darlan  III  Tiqlatpalasann  və  II  Sarqonun  (e.o. 
VIII  əsrin  II  yansı)  mətnlərindən  aydın  olur  ki, 
Abdadana  Gizilbunda  və  Allabriya  ilə  sərhədlənirdi. 
Alman  arxeoloqlarm ın  Aşşur  şəhərinin  xarabalıqla- 
rından  tapdıqları  coğrafı  adlar  siyahısında  bildirilir 
ki,  Abdadana  ku tib rin  ölkəsi  idi  [Herzfeld  E.  The 
Persian  Empire.  W iesbaden,  1968,  p.  238].
2. 
Mətndə  xatirlanan  2  ad  -   Şilisru  və  Udqurlimşah 
kuti,  Kadaşmanzi  -   kaşşu,  Aruksiburu  isə  akkad 
mənşəlidir.
32.  III  Tiqlatpalasarın  [Tukulti-apal-eşarra:  e.ə.  745-722] 
salnam əsindən  fraqm ent
Mətnin  tərcüməsi  aşağıdakı  nəşrə  əsasən  verilir;
Qaşqay  S.M.  Qədim Azərbaycan tarixi  m ixiyazıh  mənbələrdə.
Bakı,  2006.
Tərcümə  Solmaz Qaşqaym,  şərhlər A llahverdi 
Ə lim irzəyevindir.
< ...>   Kuti  və  Bit-Sangibutidən,'  1200   Illili  <şəhə- 
rindən>,^  6208    Nakkabe  <şəhərindən  və>  Bude^  əsirlə- 
rini  dəniz  kənannda  olan  Simirra,  Arka,  Usnu,  Siannu  < ...>   şə- 
hərlərində  yerləşdirdim.  588    Bude,  Dune,  N i< ...>   <şə- 
hərlərindən>,  352    Bile  <şəhərindən>,  554    Ba- 
nate  <şəhərindən>,  380    N erqal-ilu-ina-m ati  <şəhərin- 
dən>,  460    Sangi-ilu  <şəhərindən>,  < ...  nəfər>  Illile 
<şəhərindən>,  457  kuti  və  sangibuti  əsirlərini  Tuimme'^  vilayə- 
tində  yerləşdirdim.  555  < ...  nəfər>  kuti  və  sangibutili  <əsirlə- 
rini>  Til-Karmedo  yerbşdirdim .  O nlan  A şşur  əhalisi  hcsab 
etdim.  Vergi  və məcburi  işləri onlara aşşurlularla bir kəsdim.
< ...>   Hakimliyimin  doqquzuncu  ilində  Aşşurun,  mənim 
ağamın  köməyi  ib   Bit-Kapsi,  Bit-Sangibuti,  Bit-Tazzakki,  Ma- 
day,  Bit-Zualzaş,  Bit-Matti    Tupliaş  ö lk ə b rin ə  qarşı  çıxış 
etdim.  Bit-İştar,  Kingikangi,  Kindigiasu,  K ingialkasiş,  Kubuşha- 
tidiş  şəhərlərini,  Upuşu  ölkəsini,  Ahsipuna,  G irgira,  Kihbazhati 
şəhərbrini  ətraflarındakı  m ə sk ə n b rb   birlikdə  zəbt  etdim, 
onların  qənimətini  э1э keçirdim,  sökdüm,  dağıtdım ,  od  vurdum.
Şərhlər
1. 
Bit-Sangibuti  -   A şşur  kitabəbrində  bu  adda  2  şəhər 
xatırlanır.  Bunlardan  biri  U rm iya  gölü  hövzəsində, 
Urartuya  gedən  yolda,  digəri  isə  M aday  ölkəsində 
y erb şird i.  Bu  mətndə,  ikinci  şəhərin  sakinbrindən 
söhbət gedir.
54
55

---

M üntəxəbat
A zərbaycanm  qədim  tarixinə d a ir ya zılı m anbələr
2. 
İllili  (və  ya  Dur-Ellil,  “Tanrı  Enlilin  qalası”)  -  
M annanın A şşur i b  sərhəddində yerb şən  şəhər.
3. 
Bude  -   Ehtimal  ki,  M adada  məskunlaşan  qəbilə. 
Herodota  görə,  M idiya  (Mada)  dövlətinin  yaranma- 
smda payı olan 6 qəbilədən biri.
4. 
Tuimme  (və  ya  Tumme)  -   Aşşur  mətnlərində  bu 
adda 2  fərqli  toponim xatırlanır.  Bunlardan biri  Fərat 
çayınm yuxarı  axarm da yerbşirdi  və “Nairi  ölkələri” 
qrupuna  daxil  idi.  Digəri  isə  Kiçik  Zab  çaymm  orta 
axannda  yerləşirdi.  Zənnimizcə  bu  mətndə  birinci 
Tummedən  söhbət gedir.
5. 
Hakimiyyətinin  doqquzuncu  ilində,  yəni  736-cı  ildə
III  Tiqlatpalasarm  işğal  etdiyi  bu  ölkə  və  şəhərlər 
müasir  Luristamn  şimahnda  Sənəndəcb  Həmədan 
arasmda yerbşirdi.
33.  II  Sarqonun  [Şarrumker:  t;.ə.  722-705]  Nəcəfabad 
kitabəsindən  fraqment
1962  ildə  Kanada  arxeoloqlanm n  İranın  Kəngəvər  şəhə- 
rindən  15  km  şimal-şərqdə  y erb şən   Nəcafabad  kəndi  ərazisində 
aşkar  edilmişdir.  İki  metr  hündürlüyündə  daş  sütun  üzərində 
yazılan  kitabə  II Sarqonun qabartma  təsviri  i b  müşayiət olunur.
Mətnin tərcüməsi  aşağıdakı  nəşrə əsasən verilir:
Qaşqay  S.M.  Qədim  Azərbaycan ta.rixi  mixiyazıh  m ənbəbrdə.
Bakı,  2006.
Tərcümə  Solmaz Qaşqayın,  şərhlər Allahverdi  Əlimirzəyevindir.
< ...>   Hamatlı  < ...>   о  yığdı.  hibrə  andlarım 
< ... > 0
  inandı 
< ... > 0
  qaldırdı.  Süvaribri,  < ...>   möhkəm  divar- 
lan  П
1
ЭП  qoçbaşının'  ağır zərbəsi  ib   dağıt,  onun  döyüşçü- 
lərini  öz  şur  şəhərimə  < ...> .  Мэп  öz  canişinimi  onlara  ha­
kim qoydum.  Hamat < .. .>
< ...>  hakimliyimin  3-cü  ilində  Şuandahul   Durdukka, 
divarlı  qalaları  < ...> .  m annah  İranzunu,  öz  hökmdarlarmı  onlar 
saymadılar < ...> .  A şşurun  qoşunlannı  mən  gözdən  keçirtdim  və 
bu  şəhərbri  zəbt  etmək  üçün  M annaya  getdim.  Мэп  onları 
darmadağın  etdim  < ...> ,  qoy,  dolu kimi  yağdım.  Əhali- 
ni,  əmlakı  ib  birlikdə < ...> .
Hakimliyimin  4-cü  ilində,  mən  Tabala  getdim.  Tuşalı 
Kiakkunun  Şinuxtu  qalasm ı,  < ...>   onlardan  fıl  dərisi,  fil  sümü- 
yü,  ebonit  ağacmdan  sandıq,  bəzəkli  paltar,  kətan  paltar,  silah, 
döyüş  bvazim atı  apardım.  Onlarm  hesabsız  davarını,  at  sürü- 
b rin i,  eşşəkbrini  mən  qənim ət  kimi  apardım.  Tabal  (?)  çannm  
vergisini  < ...>
Hakimliyimin  5-ci  ilində  Purattu  çaymm  sahilində  olan 
Karkamış  şəhərini  zəbt  etdim.  Pisiri,  onun  çan,  Şemtarru  ib  
birlikdə  < ...>   onun  saray  əm lakı  ib   birlikdə,  arvadm ı  < ...>   qo- 
nim ət  kimi  öz  A şşur  şəhərim ə  apardım.  K arkam ışm   əhalisinin 
< ...>   Aşşurdakı  kimi  onlara  həvalə  etdıim.  K arkam ışda  ə b   ke- 
çirdiyim  qızıl-güm üşü  Aşşur,  Nerqal  < ...>   üçün  M annanı 
dağıtmağına  və  əhalini  səpəb d iy in ə  görə  A şşurun  qəzobi  onu 
tutmuşdu  < ...>   Rusa,  şəhər  < ...>   A şşurun  boyunduruğunu  atan 
< ...>   onun  vergisini  < ...> ,  о  qaçdı  < ...>   bu  ölkəni  < ...> .  Mən 
A şşurun  çoxsaylı  qoşununu  yoxladım.  Мэп  m annalılara  göro 
gctdim  < ...>   iki  dэfэ  iki  saatlıq,  gün  < ...>   saxsı  qab  kimi 
sındır,  э И т э   aldım.  Onun  эЬаИ81п1  əmlakı  üə  birlikdэ 
< ...>   qoyun  sayan  kimi  saydım.  İzirlu,  onun  qalasm ı  < ...>   İzirtu 
< ...>   о  mənim  ayaqlanm dan  öpdü,  < ...>   həyatmı  xilas  е1 тэк 
üçün  о  ayaqlanm dan  yapışdı.  A tlan,  qaram ah  və  davan  -  onun 
vergisini  aldım  < ...> .
Мэп  karallalı^  Aşşurlcni  məğlub  etdim.  Bu  geniş  ölkəni, 
onun  qoşunu  ib   birlikdэ  qırdnn.  Mənim  düşэrgэm dэ  < ...>   öz 
Aşşur  şэhэrimэ  apardım .  Karallanı  onun  эrazib ri  ib   birlikdə 
Lullume  vilayэtiпэ^  qatdım   < ...>   çox  artırdım.  Əvvэlkindэn  ar- 
tıq  vergini  vэ  ağır  işb ri  mən  onlara  ЬэуаЬ  etdim.  Patta  şəhərin- 
dən  çıxdım,  N ikkar  şэhэrinэ  yaxmlaşdım  < ...>   şurqadiyalı
56
57

---