Azərbaycan m IL ij elmlər akademiyasi a. A. Ba k IX an o V adına tariX İnstitutu azərbaycanin qəDİm tartXİNƏ dair yazili
Yüklə 7,9 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Müntəxəbat Azərhaycanın qəcüm tarixinə d a ir yazıh m ən bəh r
- M üntəxəbat Aznrhaycamn qədim tarixinə d a ir yazıh mənhal.ır
Müntəxəbat Azərhaycanın qəcüm tarixinə d a ir yazıh m ən bəh r tıcarət yolunun (indi onun yaxınlığmda Tehrandan Bağdada gedən yol keçir) üstündə yerləşir. Е .Э . 521-ci ilin noyabrında əhəməni şahı I Daranın göstəri- ş ib burada onun qələbələrini tərənnüm edən kitabənin həkk olunm asm a başlanıldı. B isütun qayasında üç dildə yazılan və bir mindən artıq mixi sətirdən (hər sətirin uzunluğu orta hesabla 2 metrdir) ibarət m onum ental kitabə həkk olunmuşdu. Relyefın və m ətnin həkk olunması qısa bir müddət ərzində başa çatmışdı. Е.Э. 518-ci ilin m art aym da kitabə arlıq hazır idi. Kitabədə qeyd edilir ki, onun m əzm unu m üxtəlif d ilb rə tərcümə olunmuş və “bütün ölkələrə” göndərilmişdir. K itabənin m ətni üç dildə - qədim Fars, Elam və Akkad (Babil) dillərində yazılmışdır. Kitabə е.э. 521-520-ci illərə aid olan dörd sütundan (I-IV ), həmçinin nisbətən sonra qədim fars- ca yazılm ış V sütundan ibarətdir. M ətnin üstündə barelyef həki; edilib. Orada Ahuramazda- nın him ayəsi altmda Əhəməni şahı I Daranın təsviri əks olunub. Şah D ara əsir alınmış və zəncirlənnıiş üsyan başçıları qarşısında dayanaraq sağ ayağı ilə уегэ sərilmiş maq Qaumatanı tapdalayır. Tədqiqatçılarm əksəriyyəti bu fıkirdədir ki, Bisütun relyefınin süjet kom pozisiyası və bədii üslubu üçün lullubi çarı Anubanini- nin [e.ə. XXIII əsr] Sanpulda yerbşən qayaüstü stelası təqlid nüm unəsi olub. K itabənin m ühafızəsi məqsədilə qaya mətnin altmdan aşağıya doğru şaquli istiqamətdə çapılaraq əlçatmaz vəziyyətə salınmışdır. Bu səbəbdən 1835-ci ildə Bisütun kitabəsini tapmış ingilis zabiti Henri Roulinson mətnin surətini çıxararkon olduqca çətin vəzİ 3 ^ ə tə düşmüşdür, Lakin onun çoxillik (1835- 1839-cu və 1844-1847-ci ilb r) səybri öz bəhrəsini vcrdi. Bisü- tun yazısı hətta Elam və AkJkad mixi yazılannın şifrinin açılma- smda açar oldu. K itabədə maq Q aum atam n fars əsarətinə qarşı yönəlmiş çevrilişi və onun D ara tərəfmdən öldürülməsi haqqında epizod bu hadisələr barədə Herodotun hekayəsini mühüm dərəcədə tamamlayır. Kitabədə Fravartişin M adada və Çissantaxmamn Asaqartada (o zaman, dem ək olar ki, bütün Cənubi Azərbayca- nm ərazisini əhatə edirdi) üsyanlan haqqmdakı m əlumatlar bö- yük maraq doğurur. S k iflərb (sakä tigraxauSä) bağlı m əlumat da Azərbaycamn qədim tarixinin öyrənilməsi üçün zəruridir. Bisü- tun kitabəsində əks olunan toponimik və onom astik m ateriallar Azərbaycanın о dövrdə etnik mənzərəsinin araşdınlm ası üçün olduqca əhəmiyyətlidir. Bundan başqa, Bisütun kitabəsinin mə- lumatları Əhəmənilər dövründə Azərbaycamn siyasi tarixinin tədqiqində mühüm əhəm iyyət kəsb edir. Mətnin tərcüməsi aşağıdakı nəşrə əsasən verilir: K ent R. Old Persian. Grammar. Texts. Lexicon. New Haven, 1953. Tərcümə VƏ ş ə rh b r R auf M əlikovundur. I siitun I-3. Мэп ~ Darayam,* böyük şaham, Parsanın^ şahı, ölkə- lərin şahı, Viştaspanm oğlu, Arşamanm nəvəsi, Əhəməniyəm. < ...> II-1 2 . Dara şah deyir; “Ahuramazdanın'' istəyi i b mən şaham. A huramazda şahlığı т э п э verdi” . 12-17. Dara şah deyir: “Ahuramazdanın istəyi ib т э п э bu ölkələr qismət oldu, mən onların şahıyam: Parsa, Elam, Babilis- tan, A şşur, Ərəbistan, M isir, dənizyanı <ölkələr>, Lidiya, Yau- na,'^ Mada,^’ Armina,^ Kappadokiya, Parfıya, Drangiana, Areya, Xarəzm, Baktriya, Soqd,*^ Qandhara, Saka,‘^ Sattagidiya, Araxo- ziya. М ака - cəmi 23 01кэ” . 17-20. Dara şah deyir: “Bu ö lk ə b r т э п э qismət oldu. Ahuramazdanın istэyi i b bac v erirdibr. M эndэn onlara nə deyilirdisə, gecə olsa da, gü- norta olsa da, onlar уеппэ y etirird ib r”. 86 87 M üntəxəbat Aznrhaycamn qədim tarixinə d a ir yazıh mənhal.ır 20-24. Dara şah deyir: “<...> Ahuramazdanm istəyi ilə bu ölkələr mənim qanunlanm a əməl edirdilər. Мэп onlara песэ deyirdim sə, onlar belə də edirdilər”. 24-26. D ara şah deyir: “Ahuramazda bu şahlığı т э п э ver- di. B u şahhğı əlimə keçirməyincə Ahuramazda т э п э к о т э к edirdi. Ahuram azdanm istəyi 11э man bu şahhğm sahibiyəm” . 26-35. Dara şah deyir: “Мэп şah olandan sonra etdiyim <этэ11эг> bunlardır. Bizim nəsHmizdən olan Kirin'® oğlu Kam- biz burada şah idi. Bu Kambizin eyni anadan B ardiya adh qardaşı var idi. Sonra Kambiz bu Bardiyanı öldür- dü. K am biz Bardiyanı öldürəndə, xalq-qoşun'^ bilmirdi ki, Bar diya öldürülüb. Sortra isə K am biz M isirə yollandı. Bundan sonra xalq-qoşun qiyamçı oldu və ölkədə xeyli Yalan yayıldı, Parsada və M adada və başqa ölkələrdə” . 35-43. D ara şah deyir; “ Sonra bir nəfər - Qaumata adh m aq‘^ Paişiyahuvadada^"* Arakadri adh dağm yanmda üsyan qaldırdı. Viyaxna aym m 14 günü keçəndən sonra'^ o, üsyanı qaldırm ışdı. X alq-qoşunu o, belə aldadırdı: “Мэп Bardiyayam, K irin oğlu qoşun qiyamçı oldu və Kambizdэn onun keçdi, həm Parsa, həm M ada, həm də başqa 01кэ1эг Qaumatanın tərəfm ə keçdi. Q arm apada aymm 9 günü keçэndэn sonra o, şahhğı гэЬ1 etdi. Bundan sonra Kambiz öz əcəli i b öldü”.’^ 43-48. Dara şah deyir: “Maq Qaumata Kambizin əlindən aldığı b u şahlıq əzəldən bizim nəslimizə məxsus idi. Maq Q au m ata K am bizin əlindən Parsanı da, M adam da və başqa ölkələri də aldı, 48-61. Dara şah deyir: “Ыэ parsalı, nə madalı, пэ də bizim nəslim izdən bir kəs yox idi ki, maq Qaumatanın эlindon şahhğı alsm. X alq-qoşun ondan çox qorxurdu < b e b düşünərək ki>, o, ə w ə llə r Bardiyam tanıyan çoxlu adamları оИигэсэк. О, kəs m aq Qaum ata haqqm da söz demэyэ cəsarət etmirdi. Sonra mən A huramazdaya dua etdim. Ahuramazda т э п э к о т э к etdi. Baqayadiş aymin 10 günü keçəndən sonra mən bir педэ adam- la maq Qaumatanı və onun эп уахш tэrэfdarlarm ı öldürdüm. M adanm Nisaya ölkəsində Sikayahuvatiş adlı qalada mən onu öldürdüm. Мэп şahlığı ondan geri aldım. Ahuram azdanm istэyi ilэ mən şah oldum. A huram azda т э п э şahlığı verdi”. 61-71. Dara şah deyir: “Bizim nəslim izin эlindэn alman şahlığı mən эууэПэг olduğu kimi Ь эф а etdim. Мэп maq Q au mata tэrəfшdэn dağıdılan ibadətgahları da Ьэгра etdim. Мэп maq Qaumata tərəfmdən xalq-qoşundan alman otlaqlari və dava- n, Ь э т dэ qullan və evləri (tэsэrrüfatlaп?) qaytardim. Мэп xalq-qoşunu, həm Parsam, Ь э т Madam, həm də başqa ölkoləri эууэПэг olduğu kimi öz уеппэ qoydum. Мэп əlimizdən ahnanı qaytardım. Мэп bunları A huramazdanm istəyi ilə etdim. Mən bizim eyimizin'^ əyyəlki yerindэ Ь эф азш а nail oldum. A hura mazdanm istəyi i b т э п bizim eyimizin maq Q aum atanm əlinn ке 9 т э т э 81 пэ nail oldum ”. 71-72. Dara şah deyir: “Мэп şah olandan sonra ctdiyim <этэ11эг> bunlardir”. < ...> Şərhlər 1. Yunanca AapeToç, qədim farsca Darayaya^us. 2. Yunanca Flepariq, qэdim farsca Parsa (sonralar Pars). 3. Pars şahlannın sülaləsi. Yunanca Axai(,ımÖKç, qo- dim fars mixi kitabələrində isə Haxämanisiya Гоппа- smda qeyd olunur. 4. Ahura M azdanm (qədim farsca A^’uramazda^) adı (orijinalın xronologiyasma görэ) уэ onun elmə m a lum olan ilk təsyiri Bisütun kitabəsində qcyd olun- muşdur. 5. loniyanm qэdim farsca adı. Sonralar bütün Yunanıs- tana şamil cdilmişdir. 89 Yüklə 7,9 Kb. Dostları ilə paylaş:
|