Azerbaycan Ekonomisinin Gelişimi: 1991-2021
Yüklə 421,88 Kb.
|
1996 ve 2005 yılları arasında %10'luk ortalama yıllık ekonomik büyüme, yoksullukta 1995'te %68'den 2005'te %29'a keskin bir düşüşe katkıda bulundu Diğer ekonomik göstergelerde olumlu tablonun yaşanmasına rağmen 1996`dan sonra işsizlik rakamları yaklaşık on kat artış göstermiş ve 2000’de %11’e kadar yükselmiştir. Ekonomide yapısal işsizlik türü ortaya çıkmıştır. Hatırlanacağı üzere, Azerbaycan eski planlı ekonomi modelini terk ederek serbest piyasa ekonomisine geçiş için reformlar yaptığında ilk olarak özelleştirme kapsamına alınan alanlar “Kolhoz” ve “Sovhoz”lar olmuştur. Bu kurumlarda çalışan insanların büyük bir kısmı işsiz kalmış ve ekonomi tarafından uzun yıllar boyunca istihdam edilememiştir. Bunun bir sonucu olarak da yoksulluk oranları hızlı artış göstermiştir. Yüksek enflasyonu kontrol altına almak için IMF`le iş birliği sonucu uygulanan sıkı para ve maliye politikaları da işsizliği körüklemede katalizör rolünü üstlenmiştir. İşsizliğin bir diğer sebebi ise Karabağ savaşına bağlı olarak topraklarının %20`nin işgal edilmesi ve 1 milyondan fazla insanın göçmen-mülteci durumuna düşmesidir (Süleymanov ve Aras, 2016: 15-20). Kaynak: Azerbaycan Devlet İstatik Komitesi, https://www.stat.gov.az/source/finance/?lang=en (20.08.2021) Şubat 2005'te hükümetin manatı yeniden değerlemeye yönelik bir kararname yayınlamasıyla önemli bir gelişme yaşandı. Eski manat 5.000'e 1 yeni manat (AZN) oranında yeniden değerlendi ve 1 Ocak 2006'da yürürlüğe girdi. O yıl için nominal döviz kuru bir ABD doları için 0,8714 AZN idi. 5000=1 AZN (Azerbaycan Manatı) değerinde ayarlama yapılmış ve Azerbaycan Manatının satın alma gücü dolar ve avronun değerine eşitlenmeye çalışılmıştır (E-qanun, 2005). Ancak, 1991-2010 yılları arasında geçen 20 yılı aşkın sürede piyasada Azerbaycan Manatı`na beklenen güven oluşmamış ve dolarizasyon seviyeleri %70-60 civarında seyretmiştir (Azerbaycan Merkez Bankası, 2021a, Bkz. Tablo-3) Aslında para politikalarının temel amacı, enflasyonu düşürmek ve kontrol altına almaktır. Yani, fiyat istikrarını kalıcı hale getirmektir. Bunun için, para politikasının güvenilirliğini sağlamlaştıracak kurumsal alt yapının oluşturulması gerekmektedir. Gerek uygulanan politikaların ve gerekse politika uygulayıcılarının güvenilirliği, fiyat istikrarı hedefine ulaşılması ve enflasyonist eğilimlerin kalıcı bir şekilde bastırılması açısından son derece önemlidir. Oluşan güvenilirlik, uygulamalar hakkındaki keyfilik kuşkusunu azaltacak, beklentilerin fiyat istikrarı hedefi ile uyumlu oluşmasına katkı sağlayacaktır. Politika yapıcıların sorumluluk düzeyini artıran şeffaf politika uygulamaları, aynı zamanda istenen parasal aracın uygulanmasına imkan sağlarken, para politikası kurallarının açık, anlaşılır ve esnek olmasını sağlayacaktır. Ekonomik Performans 2006–2013 Petrol üretimindeki hızlı artışlar, GSYİH büyümesinin 2006 ve 2007 yıllarında yükselmesine neden oldu ve on yılın başlarında görülen yaklaşık %10'luk büyüme seviyelerine geri dönmeden önce yıllık ortalama %29,8'lik büyüme oldu. Ekonominin petrol üretimindeki dalgalanmalara karşı kırılganlığı, düşük petrol üretimi nedeniyle yıllık GSYİH büyümesinin sırasıyla %0,1 ve %2,2'ye düştüğü 2011 ve 2012'de görüldü. .(figure 1) 2000'lerin ortalarından bu yana petrol dışı sektör büyüme oranları daha istikrarlı ve genel GSYİH büyüme oranlarından daha az dalgalanıyor, 2009 hariç (sadece %3,7 büyüme) 2005 ve 2013 yılları arasında yaklaşık %8 ila %10 arasında değişiyordu. 2010'dan 2013'e petrol dışı GSYİH büyümesi petrol GSYİH büyümesinden daha yüksek.(figure 2) Petrol, Azerbaycan'ın GSYİH'sının yaklaşık yarısını oluşturmaktadır (Şekil 3). Petrol içeren madencilik ve taş ocakçılığının yanı sıra, sonraki en büyük sektörler tipik olarak inşaat (GSYİH'nın %7,2'si) ve ulaştırma, depolama ve iletişim (GSYİH'nın %8,8'i) olmuştur. GSYİH'nın 4 sektöre göre bileşimi, son on yılda petrolden uzaklaşma konusunda çok az ilerleme göstermiştir. Petrol patlaması açıkça ekonominin yapısını etkiledi. Tarım 2000 yılında GSYİH'nın yaklaşık %16'sıydı, ancak 2013'te sadece %5,3'e düştü. İmalat ve ulaştırma gibi diğer sektörler de son on yılda GSYİH paylarında düşüş yaşadı. Özel sektörün GSYİH içindeki payı %81'in üzerindedir. Bununla birlikte, özel sektörün ekonomideki payının çoğu, esas olarak ülkenin petrol ihracat gelirleriyle finanse edilen kamu harcamalarına ve hükümet sözleşmelerine atfedilmektedir.7 Ülke ekonomisi açısından ikinci on yıllık dönem (2001-2010) hızlı büyüme ve buna bağlı olarak ekonominin ısınması (talep enflasyonu), petrol bağımlılığın artması ile farklılaşmıştır. Bu dönemde ülke ekonomisinin dünya ile entegrasyonun hızlandığı ve ciddi ekonomik kazanımların devlet öncülüğünde ve kamu yatırımları yoluyla gerçekleştiğini söylemek mümkündür. Bu dönemde ekonomide devletin etkinliğinin artmasına karşılık özel sektörün dinamikliğinin kaybolduğunu söylemek mümkündür. Gerçekte siyasi iktidar temel hedef olarak ekonomik büyümenin kalıcı hale gelmesini hedeflemekte veya ekonomik büyümeyi kalkınmayla ikame etmek istemekte ise de yapısal reformlar açısından beklenilenin başarılamadığı anlaşılmaktadır. Enflasyon Tüketici fiyat endeksi (TÜFE) ile ölçülen enflasyon, 2008'deki yaklaşık %21'den 2013'te sadece %2,4'e önemli ölçüde gerilemiştir (Şekil 4). 2000'li yılların ortalarından bu yana enflasyon, yüksek petrol fiyatları, büyük mali teşvikler, dolar karşısında istikrarlı bir döviz kuru, parasal genişleme, ithal gıda fiyatları ve hanehalkı için hızlı kredi büyümesi gibi faktörlerin bir kombinasyonu tarafından yönlendirildi. 2005 yılından bu yana bütçe harcamalarındaki büyük yıllık artışlar, SOFAZ'dan yapılan önemli transferlerle mümkün olmuştur. SOFAZ, 1999 yılında “petrol ve gazla ilgili gelirlerin vatandaşlar ve gelecek nesiller yararına birikimini, etkin yönetimini ve kullanımını sağlamak” amacıyla kurulmuştur.8 Hükümetin 2006 yılından bu yana yürüttüğü geniş kamu yatırım programına, sık sık yüksek enflasyon, düşük petrol dışı özel yatırım ve düşük petrol dışı doğrudan yabancı yatırım (DYY) dönemleri eşlik etti. Mali genişleme, 2005 ve 2008 yılları arasında GSYİH'nın oranı %50'den fazla düşen petrol dışı özel yatırımları dışladı. Bugün ülke ekonomisinin temelini petrol ve doğalgaz sektörü oluıturmaktadır. 2010 yılında 50,8 milyon ton petrol üretilmiştir. Bu da 2003 yılında (15,4 milyon ton) olduğundan 3,3 defa daha fazladır. Petrolün 8,5 milyon tonu (%16,7) milli petrol şirketi olan Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi (ARDNŞ) tarafından, geri kalanıysa petrol anlaşmaları (özellikle “Azeri-Çırag-Güneşli” konsorsiyumu) çerçevesinde üretilmiştir. Genellikle, son yıllar Azerbaycan’da petrol ve doğalgaz üretimi sadece petrol ve doğalgaz anlaşmaları çerçevesinde faaliyet gösteren konsorsiyumların üretimi sayesinde artmaktadır. bugün Azerbaycan petrolü 22 ülkeye ihraç edilmektedir. İhracatın %86,5’i ham petrolün, %6,0’ı ise petrol ürünlerinin payına düşüyor. 2010 yılında konsorsiyumlar tarafından çıkarılan petrolün %71’i Azerbaycan devletinin payına düşmüştür. Hazırda ülke ekonomisinde 4 milyondan fazla insan çalışmaktadır. Çalışan ahalinin 1 milyon 560 binden fazlası veya %38,4’ü tarım ve orman işlerinde çalışıyor. Fakat bu alanda yıllık GSMH toplam %5’i oluşturulur. Devlet bütçesi büyük ölçüde SOFAZ'dan yapılan transferlere bağımlı hale geldi (Şekil 6). 2007 yılında, 585 milyon AZN tutarındaki SOFAZ transferleri, toplam devlet bütçe gelirlerinin sadece %9,7'sini oluşturmuştur. 2008 ve 2013 yılları arasında, toplam devlet bütçesi gelirlerinin bir yüzdesi olarak SOFAZ transferleri %35'ten %58'e keskin bir şekilde yükseldi. 2013 yılında, SOFAZ'dan devlet bütçesine 11,35 milyar AZN aktarıldı ve 2010 yılında aktarılan tutardan yaklaşık %92 oranında arttı. SOFAZ'ın bütçeye yaptığı transferlerdeki hızlı artış üç cephede endişe kaynağı. Birincisi, hükümetin harcamalarının, vergiler gibi diğer gelir kaynaklarının daha yüksek seviyelerini oluşturmak yerine, petrol gelirlerine giderek daha fazla bağımlı hale geldiğini (en azından kısa ve orta vadede) gösteriyor. İkincisi, hükümet maliye politikasını küresel petrol fiyatı döngüsüne bağlayarak ekonomiyi oynaklığa maruz bırakma riskini üstlenir. Üçüncüsü, hükümetin, 1999 yılında SOFAZ'ın kurulmasındaki temel hedeflerden biri olan SOFAZ gelirlerini gelecek nesiller için korumak yerine, şimdi petrol gelirlerinin yüksek seviyelerini harcamayı tercih ettiğini ortaya koyuyor. Petrol kaynaklarını, esasen tükenmeden önce çıkarmak için, hükümetin şu anda olduğundan daha hızlı bir şekilde daha geniş bir gelir tabanı geliştirmesi gerekiyor.9 2014 yılında Gayri Safi Yurtiçi Hasıla'nın ekonomik ve sosyal gelişiminin önemli bir kalite göstergesi geçen yıla göre %2,8 artarak 59,0 milyar manata ulaştı. GSYİH'nın yüzde 41,5'i sanayi alanında, yüzde 12,5'i inşaat kompleksinde, yüzde 5,3'ü tarımda, yüzde 4,5'i ulaştırmada, yüzde 9,9'u ticaret ve ücretli hizmetler alanında, yüzde 1,8'i iletişim ve yüzde 17,0'ı diğer alanlarda oluşturuldu. Maaş/ücret. Ülkede ekonomik ve sosyal alanda çalışan çalışanların ortalama aylık maaş/ücreti 2014 yılı Ocak-Kasım döneminde geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 5,4 artarak 442.1 manat oldu. Manat döviz kuru. Aralık 2014'te ABD doları için aylık ortalama manat döviz kuru 0,78 manat, 1Euro – 0,97 manat, yılın başından itibaren ise 0,78, 1,04 manat idi.
Birçok iş sektöründe resmi ve gayri resmi tekellerin hakimiyeti, KOBİ'lerin ekonomideki sınırlı rolünün temel bir nedenidir. Hükümet, Girişimciliği Destekleme Fonu gibi KOBİ'lerin desteklenmesine yardımcı olmak için bazı yardımlar sunmaktadır, ancak bu çabalar gelişen bir KOBİ sektörünü mümkün kılmak için yeterli değildir. Finansal kaynaklara erişimdeki yetersizlik lisanslar, yolsuzluklar, gümrük regülasyonları, yeteriz hukuk sistemi, elektrik sistemine bağlanmak için bürokratik engeller gibi sorunlar OECD`nin raporuna göre Azerbaycan`da KOBİ işletmelerinin gelişmesi açısından en büyük engellerdir (OECD, 2019: 31) Petrol bağımlılığının negatif etkilerini azaltmak için 2016`dan itibaren “Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerin-KOBİ” faaliyet alanlarının genişlendirilmesi ve bu yöntemle yerli ürünlerin üretilmesi ve ihraç edilmesini desteklemek için de reform paketi kabul edilmiştir (OECD, 2019: 16-17). Nitekim, 2019 verilerine göre, enerji dışı GSYH`de KOBİ`lerin payı %24,6 civarında, istihdam içindeki payı ise %52,1 olarak gerçekleşmiştir. Üçüncü ve son dönem (2011-2020) hem ekonomik hem siyasi açıdan içerdiği gelişmeler sebebiyle ilk iki dönemden tamamen farklı değerlendirilmelidir. 2015`te petrol gelirlerinin düşmesine bağlı olarak yıl içinde iki defa ilan edilen devalüasyon, 2016`dan itibaren ise Stratejik Yol Haritaları belgeleri ile hükümetin ekonomi politikalarını değiştirme isteğini beyan etmesi, gölge ekonomisinin azaltılmasının hedeflenmesi gibi reform çabaları dönemi farklı kılan sebeplerdir. İlgili dönemde yapılan reform girişimleri incelendiğinde “politik miyopluk” olgusunun ülke ekonomisini petrol fiyatları gibi dış faktörlere aşırı bağımlı hale getirmesi gerçeği karşısında siyasi istikrarın bu defa gerçekten yapısal reformları hızlandırmak istediğini açıkça ilan etmesi ülke ekonomi politiği açısından vurgulanması gereken en önemli faktördür. Bu dönemde petrol gelirlerine bağlı ekonomik büyümenin sürdürülemez olduğu gerçeği de ortaya çıkmıştır.
Source: The Central Bank of the Republic of Azerbaijan, The State Committee on Statistics of the Republic of Azerbaijan Azerbaycan GSYİH Yıllık Büyüme Hızı Kaynaklar: papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2240097 https://www.stat.gov.az/source/others/H.Aliyev/Pdf/133-151.pdf https://www.adb.org/sites/default/files/linked-documents/cps-aze-2014-2018-sd-02.pdf https://tradingeconomics.com/azerbaijan/gdp-growth-annual http://www.e-qanun.az/framework/14050 https://www.cbar.az/page-41/macroeconomic-indicators https://tradingeconomics.com/azerbaijan/gdp-growth-annual “Azərbaycan Respublikasının Milli İqtisadiyyat Perspektivi Üzrə Strateji Yol Xəritəsi” (2016). https://mida.gov.az/documents/%C4%B0qtisadiyyat_Yol_%20xeritesi.pdf (20.08.2021) 1 https://www.azerbaijans.com/content_716_tr.html 2 Azerbaycan Respublikası Milli Bankı, http://www.nba.az/, 15 Mart 2007. 3 Osman Nuri Aras, Azərbaycanda Bank Bölməsinin Đqtisadi Đnkişafdaki Rolu, http://sazeri.iblog.com/post, 18 Mart 2007. 4 Azərbaycan Respublikası Milli Bankının 2004-cü Đl Üçün Pul-Kredit Siyasətinin Başlıca Đstiqamətləri və 2005-2006-cı Đllər Üçün Prioritet Vəzifələri Barədə Bəyanatı, http://www.nba.az/download/Pul_siyaseti/ istiqamet/2004.pdf, 18 Mart 2007. 5 Azərbaycan Respublikası Milli Bankının 2006-ci Đl Üçün Pul Siyasətinin Əsas Đstiqamətləri Barədə Bəyanatı, http://www.nba.az/download/Pul_siyaseti/ istiqamet/2006.pdf, 20 Mart 2007. 6 Azərbaycan Respublikası Milli Bankının 2007-ci Đl Üçün Pul Siyasətinin Əsas Đstiqamətləri Barədə Bəyanatı, http://www.nba.az/download/Pul_siyaseti/istiqamet/2007.p df, 21 Mart 2007. 7 Renaissance Capital. 2012. Azerbaijan: Petro-powered Sovereign Strength. Moscow. 8 State Oil Fund of the Republic of Azerbaijan. 2010. SOFAZ Annual Report 2010. Baku 9 IMF. 2012. Republic of Azerbaijan 2011 Article IV Consultation. IMF Country Report 12/5. Washington D.C 10 Figures derived from IMF. 2012 (January). Republic of Azerbaijan: Selected Issues. IMF Country Report No. 12/6. Washington D.C., and Gloria Pasadilla. 2010. Financial Crisis, Trade Finance, and SMEs: Case of Central Asia. ADBI Working Paper 187. Tokyo. Yüklə 421,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|