Azerbaycan Ekonomisinin Gelişimi: 1991-2021

Hükümetin ekonomik amaç ve hedefleri

Hükümetin ekonomik amaç ve hedefleri üç ana program ve planda ifade edilmektedir. Yoksulluğu Azaltma ve Sürdürülebilir Kalkınma Devlet Programı (SPPRSD), 2008-2015 yıllarında makroekonomik istikrar ve petrol dışı sektörün dengeli gelişimi ve gelir getirici fırsatların artırılması dahil olmak üzere 9 stratejik hedef içermektedir.

Bağımsızlıktan 2005'e kadar ekonomik kalkınma

1991'den önce Azerbaycan, gelişmiş sanayi, tarım ve hizmet sektörleriyle oldukça geniş bir ekonomik temele sahipti. Azerbaycan'da bağımsızlık ekonomik bir çöküşe neden oldu. Diğer faktörlerin yanı sıra, ticaretin aksaması, Moskova'dan gelen finansman kaybı ve piyasa ekonomisine geçiş, 1996 yılına kadar GSYİH'nın daralmasına neden oldu. Ermenistan ile olan çatışma ekonomik gerilemeyi şiddetlendirdi. Derin ekonomik buhran yaşanmasının sebeplerinden biri üretim ağlarının kopmasıdır. Örneğin 1990`la kıyasladığımızda 1994`de GSYH`de %53, sanayi sektöründe %62, tarımda %44, tüketimde ise %75 azalma yaşanmış devletin vergi gelirlerinde ise %45 oranında düşüş gözlemlenmiştir (Süleymanov ve Aras, 2016: 13).1991-1993 yılları arasında kısa süreli iktidarda olan hükümetlerin temel hedefleri ülkenin bağımsızlığını sağlamlaştırmak, piyasa ekonomisine geçişi başlatmak, iç siyasi istikrarı sağlayarak Karabağ sorununa çözüm bulmak olarak sıralanabilir.

Serbest piyasa ekonomisine geçişin ilk yıllarında, bankacılık sisteminin gerekli oluşumu sağlayamamasından dolayı, bankalar üzerinde güçlü bir kontrol ve denetim uygulaması da olmamıştır. Hukuki boşluklardan yararlanan banka sayısı hızla artmıştır. Kurulan bu bankalar genellikle spekülatif faaliyetlerde yoğunlaşmışlardır.

Banka sayısındaki artış trendi 1995’e kadar sürmüştür. 1996 yılından itibaren ise banka sayısında azalma başlamıştır. 12 Kasım 1995’de kabul edilen ilk anayasanın 19. maddesinde paraların tedavüle bırakılması veya tedavülden çıkarılması hukukunun merkez bankasına ait olduğu bir kez daha tasdik edilmiştir. Böylece 1992’de kurulan merkez bankası 1995 yılında bağımsızlığını kazanmıştır. Haziran-Temmuz 1996’da kabul edilen yeni yasalarla ülkede bankacılık sisteminin çağdaşlaştırılması ve kredi teşkilatlarının geliştirilmesi imkanı oluşturulmuştur.²

Azerbaycan’da, bankacılık sisteminin gelişim süreci üç aşamaya bölünebilir. Birinci aşamada (1990-92 yılları arasında) Merkez Bankası sistemi teşekkül ettirilmeye çalışılmıştır. Ikinci aşamada (1992-94 yıllarında) hiperenflasyon şartlarında (%1672) bankacılık sistemi sürdürülmeye çalışılmıştır. Üçüncü aşamada (1994 ve sonrasında), sağlanan makroekonomik istikrar ortamında bankacılık sisteminin yeniden yapılandırılarak gelişimi sağlanmaya çalışılmıştır.³

Gerek Sovyetler Ittifakından yeni ayrılmanın, gerekse Karabağ Savaşı’nın etkisiyle 1995 yılına kadar ciddi sıkıntılar yaşayan Azerbaycan ekonomisi, bu tarihten itibaren önemli istikrar politikaları uygulamaya başlamıştır. Hayata geçirilen istikrar politikaları sonucunda 1996 yılının ikinci yarısından itibaren başlayan ekonomik gelişim 1998 sonuna kadar hızla devam etmiştir. Uzak Doğu ve Rusya krizlerinden etkilenmekle beraber, petrol fiyatlarındaki artışlarla 2000’li yıllarda ciddi ekonomik büyüme oranlarına ulaşılmıştır. Fiyat istikrarı, döviz kurlarının oluşumu ve bunların sürdürülmesi gibi uygulamalarda diğer post-sovyet ülkelerine göre daha başarılı olunmuştur. 1991-1995 döneminde hiperenflasyon boyutuna ulaşan fiyat istikrarsızlığı, merkez bankasının uyguladığı politikalarla bu tarihten sonra önlenmiştir. Enflasyon seviyesi 1997 yılında %3.6’ya kadar inerken, 1998-99’da negatif değerler alarak tarihin en düşük seviyelerine inmiştir. 1999 yılının ikinci yarısından itibaren para politikasında biraz yumuşamaya gidilmiş, enflasyon oranı 2000 yılında %1.8, 2001’de % 1.5, 2002’de %2.8 gibi düşük seviyelerde kalmıştır. 2003 yılında %3 seviyelerinde olan enflasyonun %52’si monetar, % 48’i para-dışı faktörlerden kaynaklanmıştır.⁴

2005 yılında, yüksek ekonomik büyüme hızı (%26), başarılı petrol stratejisi ve dünya petrol piyasasının elverişli konjonktürüyle müsbet netice veren ödemeler bilançosu ülkenin finansal imkanlarını süratle arttırmıştır. Artan finansal imkanlarla, ekonomik altyapı ciddi anlamda yenilenmeye, devlet harcamalarındaki artışla halkın sosyal refahı artırılmaya başlanmıştır. Bütün bunlar da cari taleple beraber para talebini de genişletmiştir. Para talebinin esası döviz piyasalarından kaynaklandığından döviz kurları ve piyasa fiyatları üzerinde baskıya sebep olmuştur. Iki rakamlı seviyelere (2005 Mart ayında %15.4’le en yüksek seviyeye) ulaşan enflasyonun önlenebilmesi için petrol dışı sektörlerin gelişimine ayrı bir önem verilmiştir. Bu çerçevede düşünülen devlet programlarının başarısı temelde makroekonomik istikrara bağlı olduğundan, Milli Bank’ın yürüttüğü para politikası, makroekonomik istikrara ve elverişli rekabet şartlarının korunup geliştirilmesine yönelmiştir⁵

2006’nın ilk 11 ayında GSMH’sı %34.4 oranında (petrolde %64.8) büyüyerek kişi başına düşen geliri 2400 dolara ulaşan Azerbaycan ekonomisinde para ve kredi talebi de artmıştır. Artan taleple beraber M2 para hacmi 2,3 defa artarak bankacılık sisteminin kredi kaynakları da genişlemiştir. Kredi faiz oranları bir önceki yılın seviyelerine göre fazla değişmezken, kredi hacmi %65 oranında artış kaydetmiştir. Bankacılık sisteminin para çarpan hızı %12.2 artarak 1.3’e ulaşmıştır. Petrol gelirlerinin petrol-dışı sektörlere yönelmesiyle uzun vadeli kredilerin payı toplam krediler içinde yarıyı geçmiştir. Bu arada yıllık ortalama enflasyon hızı %8 lere gerilemiştir. Merkez bankası bu dönemde, makroekonomik istikrarı ve rekabet şartlarını korumaya çalışan, bütçe-yatırım politikasının gerçekleşmesine destek veren bir para-kur politikası izlemeye çalışmıştır.⁶