Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 3,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
200 adlandırırdılar. Yazdığ ı "fəxriyyə”lərinin birində isə Əbül-Üla özünü Şirvan şairlərinin başçısı adlandıraraq deyir: "Bütün həmyaşlarına üstün gələn mənim kimi adamla Gəncə əhli fəxr edirsə, haqları var" 1 . Əbül-Üla Gəncəvinin müasiri İzzəddin Şirvani barəsində mənbələrdə demək olar ki, heç bir məlu mat verilmir. Lakin onun bizə çatmış yarımçıq qəsidəsində Şirvanşah Axsitanın (Əbül Müzəffər) künyəsinə rast gəlirik 2 . Görünür, şair məhz bu hökmdarın məddahı olmuşdur. Şirvan şairləri dəstəsinin ən böyük nümayəndəsi, tam mənasında fəlakətli həyat yolu keçmiş Əfzələddin Bədil ibn Əli Xaqanidir (təxminən 1121-1199-cu illər). Babası Os man to xucu, atası Əli xarrat, əmisi Ömər ibn Osman həkim və alim, anası Mesti (Kiçik Asiya) şəhərindən gəlmiş, yunan - nəsturi təriqətinə sitayiş edən evdar qadın olmuşdur. Şairin anası müsəlmanlara əsir düşmüş, isla m dinini qəbul etmişsə də, oğluna bir növ xaçpərəstliyə rəğbət bəsləməyi təlqin etmişdir. Çünki sonralar Bizans şahzadəsi Andronik Ko mnenə həsr etdiyi qəsidəsində ondan havadarlıq istəyən Xaqani nəsturi təriqətinə ö z münasibətini ifadə edir 3 . Xaqaninin tərbiyəsi ilə əmisi məşğul olmuşdur 4 . Əbül-Üla Gəncəvi şairə qəyyumluq və müəllimlik etmiş, himayəsi altına alaraq öz qızını ona ərə vermişdi, Xaqanini şöhrətləndirmək arzusu ilə Şirvanşaha təqdim etmişdi. Xaqaninin mövqeyi sarayda möhkəmləndikdən sonra o, öz müəlliminə həcv yazır. Naşükürlüyü barəsində müəllimi tərəfindən məzəmmətlənən Xaqani müəllimini ismailiyyə təriqətinə və onun başçısı Həsən əs -Səbbaha rəğbət bəsləməkdə təqsirləndirir ki, bu da həmin dövr üçün ən təhlükəli ittiham sayılırd ı. Xaqaninin həcvi bu mənada "çuğulluq vasitəsilə müəllimindən birdəfəlik xilas olmaq təşəbbüsü idi" 5 . Xaqaninin bədrəftar, qıhqsız xasiyyəti Mücirəddin Beyləqani və Rəşidəddin Vətvat kimi görkəmli şairlərlə arasının dəyməsinə və nəhayət, Şirvanşah Axsitanın narazılığına və onun əmri ilə Xaqaninin uzun müddət həbsxanada saxlan ılmasına səbəb olmuşdur 6 . Şirvanşah tərəfindən ədavəti hiss edən Xaqani bir neçə dəfə Şirvandan mühacirət etmək fikrinə düşür. Bu ona yalnız 1184 -cü ildə Təbrizə getdiyi, ya da Cahan Pəhləvanın himayəsi altına qaçdığı zaman nəsib olur. Xaqani 1199-cu ildə Təbrizdə vəfat edir və Sürxab qəbiristan-lığında dəfn olunur. Xaqani fəlsəfı məzmunlu qəsidənin ən böyük ustadı, eləcə də mah ir məddah - şair idi. Tarixçi üçün, hər şeydən əvvəl, Xaqaninin əsərləri ona görə qiymətlid ir ki, burada tədqiq olunan dövrün on hökmdarın ın adı və titulu çəkilir. 1 Əbül-Üla Gəncəvi barəsində bax: E.Э.Бертельс. стр. 35-44. Orada da müvafıq ədəbiyyat verilir. 2 E.Э.Бертельс , стр. 42-44. 3 В.Ф. Минорский. Хакани и Андроникус Комненус, стр. 550. Və s. E.Э.Бертельс , стр. 58 4 О.Л.Вильчевский.Хакани, стр.74-75. 5 E.Э.Бертельс , стр.55.Yan Rıpka, səh. 570. Y.Yasan, Researches, pp. 19-20. 6 Zəkəriyyə əl-Qəzvini, səh. 601; bax: E.Э.Бертельс , стр.59. 201 Onların arasında Şirvanşah II Mənuçöhr və I A xsitan, Xarəzmşah Atsız və Təkiş, Səlcuq sultanlarından Məsud və III Toğrul, atabəy Qızıl Arslan və b. Şirvanşah III Mənuçöhrün saray şairlərindən biri Şamaxı şəhərin in sakini Əbün-Nazim Məhəmməd Fələki Şirvani idi (1107-1147 - ?). Bir sıra bədii əsərləri ilə onu Xaqaninin şagirdi kimi qələmə verirlər 1 . Lakin ehtimal ki, Fələki Əbül-Üla Gəncəvinin şagirdi o lmuş, Xaqani isə onu Şirvanşaha təqdim etmişdir. Fələki nücum elmin in (astrologiya), (buradan da onun təxəllüsü meydana çıxır), riyaziyyat, xəttatlıq (kalliqrafiya) və ərəb dilinin gözəl bilicisi idi. Bütün yaradıcılıq həyatını o, III Mənuçöhrün sarayında keçirmiş və bütün qəsidələrin i də hamisinə həsr etmişdir. Xaqani və Mücirəddin Bey ləqani kimi, ço x güman ki, Əbül-Üla Gəncəvi də, Fələki də öz vəzifəsinə və Şirvanşaha xid mətdə laqeydlik göstərməkdə ittiham edilmiş və uzun müddət Şirvan həbsxanasında saxlanılmışdır. Şirvanşah sonralar Fələkin i həbsxanadan azad edirsə də, artıq şairin səhhəti pozulmuş və o, 40 yaşında vəfat etmişdir 2 . Fələkin in bizə çatmış poetik divanında tarixçi üçün qiymətli məlu matlar vardır ki, onların vasitəsi ilə rəvayətvari abidələrdə olan boşluqları doldurmaq mü mkün olur. O, Şirvanşah III Mənuçöhrün qıpçaqlar və alanlar üzərindəki qələbəsini qeyd edir. Gürcüstan və çar Demetrenin hakimiyyəti haqqında gürcü salnamələrində belə olmayan dəqiq məlu matlar verir, Şirvanşahların vəzirləri və başqa tarixi şə xsiyyətlərin fəaliyyəti barəsində danışır, Şirvanşahın şəhərlərinin tikilməsi və məskunlaş ması, Şirvanşahların ləqəbi, künyəsi və titulları və s. haqqında xəbər verir. Bütün bu qiymətli material tədqiqatlarda poetik materialların istifadə olun masının vacibliy ini b ir daha sübut edir. Məlik əş-şüəra Əbül Məkarini Mücirəddin əl-Beyləqani (ölü mü təxminən 1197-1198-c i il) - Xaqaninin ən istedadlı şagirdlərindən biridir. O, b ir müddət Şirvanda yaşayır, sonra oranı tərk edərək bütün ömrü boyu Azərbaycan Atabəylərinin saray şairi o lmuşdur. 1 H.Həsən. Fələki Şirvani, səh.52-56. 2 H.Həsən. Fələki Şirvani, səh.50-52; E.Э.Бертельс стр, 44-50; Yan Rıpka, səh. 575-576. Yüklə 3,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|