Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

192 
 
dünyəvi  məhkəmə  işlərinə  baxır,  vergilərin  tam  və  düzgün  yığılmasına, 
göndərilməsinə məsuliyyət daşıyırdı
1
. 
Din i  müəssisələrin  xeyrinə verilən ianələr vəqf adlanırdı. Nəzir və qurbanlıq 
əmlakları  da  belə  adlanırdı.  İanə  vermək  ianəçinin  (vaqif)  öz  şəxsi  işi  idi.  Gəliri 
məscidlərin,  məqbərə,  mədrəsə,  zaviyə,  xanəgah  və  başqa  ictimai  tikintilərin, 
həmçinin  onlarla  əlaqəsi  olan  adamların  saxlanılmasına  xərclənən  sahələr  dini 
ianələr id i. İanəçi ö zünün tikdirdiy i məscidi vəqfə çevirə bilərdi. 
Vəqfləri  ianəçilərin  özləri  tərəfındən  seçilmiş  mütəvəllilər  idarə  edird i. 
Həmin  mütəvəllilər  vəqfın  gəlirindən  aylıq  alırdılar
2
.  Adı  sənədlərdə  göstərilən 
ianəçilərdən  biri  Naxçıvanın  şihnəsi  Seyfəddin  Aybəy  idi.  O,  Həccə  gedib  
Məkkədən qayıtdıqdan sonra, Naxçıvanda öz van hesabına məscidlər və  zaviyələr  
tikdirdi, irsən ona yetişən və özünün qazandığı bütün daşınar və daşınmaz əmlakını 
həmin müəssisələrə ianə verdi. 
Seyfəddin Aybəy öz mal və  mülkünü vəqfə çevirərkən ona uyğ un sənəd də 
tərtib  edilmişdir.  Həmin  sənəddə belə  göstərilir:  "Onun  zaviyəsində  yaşayanların 
vəziyyətini  yüngülləşdirmək  üçün  mülk  və  malikanələri,  Naxçıvanda  təqaüdü 
(idrar)  olduğu təsdiq  edilir.  Onun  özünün  tikdirdiyi  zaviyəyə  xüs usi  vəsaitindən 
xərcləndiyi təsdiq edilir.  İanəyə qoyduğu malların  idarəsini o, ö z ü zərinə götürür. 
Onun  ölümündən  sonra  bu  işi  onun  oğlu,  ondan  sonra  isə  oğlunun  uşaqla rı  və 
uşaqların ın uşaqları yerinə yetirməlid ir, bu şərtlə ki, ana tərəfındən olan qohumlar 
bunda  iştirak  etməməli,  u zaq  qohumlar  təcrid  edilməli,  iki  tərəfdən  heç  biri 
üstünlük qazanmamalıdır; bu şərtlə ki, ianənin idarəsində  (təvliyyat) ən böyüyü, ən 
biliklisi  və  ən  xeyirxah ı,  sonra  ən  bilikli  və  ən  böyüyü,  sonra  ən  böyüyü  və  ən 
xeyirxahı,  sonra  ümu miyyətlə  ən  böyüyü başçı  (müqdəm)  olmalıdır  ki,  varidatın 
artığı u zaq qohumlar arasında bərabər paylaşdırıla b ilsin!  
Nəsil tamamilə  kəsiləndən sonra, bu hüquq ana tərəfın qohumlarına, ondan 
sonra isə ən yaxında yaşayan yoxsul müsəlmanlara keçir.  
Hər  bir  şeyi  elə  sahmana  salmaq  lazımd ır  ki,  d ivanın  səlahiyyətli  maliyyə 
müffəttişləri  (mütəsərrifan)  bu  ianə yerlərin in  (mavadf  əl-vəqfiyaf)  toxunulmazlıq 
hüququnu  (müsəlləm)  qoruya  bilib,  ona  qarışmasın lar,  bu  təqaüd  (irrar)
3
  və 
təminat vəsaitlərini (təsviq)
4
 etiraf edib, hər il yeni sənəd  (hüccat) tələb etməsinlər. 
etməsinlər.  On lar  maneələr  yaratmama lı,  payları  (qisəm),  toplanmış  pulları 
(avarid), cari vəsaitləri ( muan), sərəncamları (təhəkk ümat), sənədləşdirilmiş bütün 
ianə və mülklərə aid vergi  kağızlarını və ya qəbzləri (həvalat) qadağan, ya da ləğv 
                                                                 
1
 Yenə orada. 
2
 Vəqf haqqında geniş məlumat üçün bax: H.Horst, səh.68 və sonrakı səhifələr. 
3
  İ d r a r   - təqaüd,  daha  dəqiq  desək "gəlir" (ərəbcə - "addarra"dan  "(südün)  gur  axıdılmasına nail 
olmaq, "gəlir, qazanc gətirmək"). İdrar ömürlük və irsi təyin edilir, toplanılmış vergidən ödənilirdi. 
4
 T  ə s v i q (cəmdə "təsviqat") - hərfi mənası "icazə verilmiş" deməkdir. "Təqaüd". "Təminat" sözlərilə 
də  ifadə  edilir.  Sözün  terminoloji mənası  haqqında  bax:  Əbu  Əbdullah  Məhəmməd  əl-Xarəzmi. 
Məfatih, səh.55. 

---

193 
 
etməməlidirlər.  Sənəddə  göstərilmiş  həmin  ianə  və  mü lklərdən  hər  hansı  bir  şey, 
hər  hansı  bir  bəhanəyə görə  müsadirə  olun mamalı,  vəkillər  (vükalə)  və  kəndlilər 
(əkər) kömək dilədikdə, imtina edilməməlidir.  Elə edilməlidir k i, yo xsullar narahat 
olmasın və bizə şikayət etməsinlər"
1
. 
Vergilər.  Səlcuqilər  dövründəki  vergi  sisteminin  öyrənilməsində  qarşıya 
çıxan  çətinliklər  haqqında  çox  yazılmışdır
2
.  Bu  çətinliklər  təkcə  mənbə  və 
sənədlərin verg ilər barəsində ümu mi  məlu mat verməsində deyil, həm də ayrı-ayrı 
əyalətlərdə  başqa-başqa  vergilərə  aid  onlarda  hər  hansı  bir  məlu matın 
olmamasındadır. 
Mənbələrdə  vergilərin  mü xtəlif  növünə  aid  məlu matlar  da  vardır,  ancaq 
onların təyinedilmə  və alın ma  qaydaları necə olmuşdur? -bu barədə, de mə k o lar ki, 
heç bir söz deyilmir. Məsələn, Ravəndi bir sıra vergi adların ı sadalayır və əhalinin  
əməkçi  təbəqələrinin  ağır  vəziyyətindən  danışır.  O,  Atabəy  və  sultan  Qızıl 
Arslanın ölü mündən sonra Azərbaycan Atabəyləri dövlətində hakimiyyətin  Cahan 
Pəhləvanın  məmlü klərin in  əlinə  keçdiy i  vaxtda  vergi  zülmünün  dözülməz 
olduğunu xüsusilə göstərir. Belə ki,  mənbələrin bild irdiy i kimi, "Pəhləvanın ölümü  
ilə İraq sultanlığında qayda-qanun sona vardı və çətinliklər başladı"
3
. 
Ravəndi  yazır  ki,  kimsənin  nəzarət  etməd iyi  maliyyə  məmu rları  hər  hansı 
bir verg i sənədini özbaşına tərtib ed ir və onlarda belə göstərilird i: "Filan  kənddən 
100 dinar, qəssablardan 50 dinar, baqqallardan 50 dinar, arşın malçılardan (bəzzaz) 
500 d inar, fılandan da nə qədərsə alın malıd ır. Bu cızma-qara namən i onlar əmirlərə 
verib  deyirdilər  ki,  "vurun,  ancaq  alın!"  Bu  yolla  da  onlar  adamlardan  qanunsuz 
olaraq,  hə m  mirzə lərə  mu zd,  ə mirlə rə  aylıq  alırd ıla r.  Buna  görə  də, 
müsəlman lardan  qanunsuz  pul  yığan  məmu rlarla  böyü k  yolları  kəsən  quldurlar 
arasında fərq yo x idi"
4
. 
Ravəndi  maliyyə  məmu rla rın ın  fəaliyyətini  kəskin  tənqid  edərək 
yazır: "Hansı bir vilayət hansı əmirə iqta kimi verilərkən, həmin əmir mənfur vəziri 
yanına  çağırıb,  vilayətin  vəziyyətini  ondan  soruşur.  Həmin  vəzir  yəhudilərdən  və 
iqta  pay  torpaqlarından  xərac ın,  c izyənin  alın masına  aid  [verg i]  n iza mna məsini 
(qanunu)  hətta  ona  göstərmir.  Mə murlar  "Zənd  Avesta"dan  və  başqa  kafırlə rin  
[kitablarından da] yaramaz o lan kitabları əmirə tapıb, deyirlər ki, fılan kəs nə vaxtsa 
bir  belə  məb ləğdə  "dəstərçə",  "nüzf,  "şərab-baha",  "mal  əs-silah"  və  "nal-baha  ' 
vergisi almışdır və əmır də bu vergıləri əhalidən alırdı.  Onlar bütün bunları əmirə 
qanuni  bir  iş  kimi  təqdim  edirdilər.  598  (01.10.1201-19.09.1202)-ci  ilin  ayları 
ərzində  bütün  Əcəm  İraq ında  elmə,  hədislərə  və  Qurana  aid  əsərlər  tərəzilərdə 
çəkilib,  batmanı
5
  bir  dənqə  qiymətinə  satıhrdı.  Alimlər  sıxışdırılır,  məscidlər  və 
                                                                 
1
 H.Horst, sənəd V, səh.146-147 
2
 A.Lambton, Contributions, p. 121 və başqaları; H.Horst, p.32, 71. 
3
 Carbazaqani. T ərcümə, səh.422; Tarix əl-vüzəra, v.219b; bax: K.A.Luther, səh.127-128. 
4
 Ravəndi. səh.32, 36. 
5
 Səlcuqilər dövründə bir batman 260 dirhəmə, daha doğrusu, 812,5 qrama bərabər  idi. 

---