Aşıq Şəmşirin anadan olmasının

 

 

 

 

41 

yaranır.  1995-ci  ildə  Rimma  Ortabay  ilə  Ahiya  Biciri  hazırla-

dığı  “Kalay  ulu  Appanın  izin  izlay”  (Kalay  oğlu  Appanın  izi 

ilə) adı kitabı Çerkassı şəhərində çap olunur.  

 

Nəticə 

1881-ci ildə knyaz Urusbiyev Qafqazda jırçılıq sənətinin 

iflasa  uğradığını  və  zamanla  tamamilə  unudulacağını  təəssüf 

hissi  ilə  qeyd  edirdi.  Amma  onun  proqnozları  özünü  doğrult-

mamış, XX əsrdə də qaraçay-malkar xalq ədəbiyyatının jırçılar 

tərəfindən ifası və daşınması söyləyicilik ənənəsinin nəinki ara-

dan qalxacağından, hətta zamanla özünün daha yüksək inkişaf 

mərhələsinə qədəm qoyacağıdan xəbər verir. 

 

QAYNAQLAR: 

 

1.

 

Мамиева И. В.. Институт эпического сказительства 

на  Северном  Кавказе:  универсалии  и  этноспецифика  // 

Известия СОИГСИ, № 8 (47), 2012, с. 61-79 

2.

 

Остряков  П.  Народная  литература  кабардинцев  и 

ее образцы // «Вестник Европы», кн.8, 1879 

3.

 

Урусбиев  С.  Сказания  о  нартских  богатырях  у  та-

тар-горцев  Пятигорского  округа  Терской  области  // 

СМОМПК, 1881, вып. 1, отд. 2, с. 1-42  

4.

 

Танеев  С.И.  О  музыке  горских  татар  //  Вестник 

Европы, том 1 кн.1, 1886  

 

Afet Hashimi 

KARACHAY-MALKAR EPIC STORYTELLERS: 

JIRCHI 

Summary:  In  article  the  history  of  institute  of  the  kara-

chay-malkar storytellers are investigated. Art of an epic tellers 

---

 

 

 

 

42 

of  the  Caucasian  people  is  studied  in  a  foreshortening  of  the 

analysis  of  poetic  heritage  of  certain  national  storytellers  of 

Karachay-malkar,  called  jirchi.  In  historical  aspect  the  history 

of  studying  and  fixing  national  jirchi  in  the  pre-revolutionary 

periodical  press  is  considered.  Articles  of  Ostryakov,  Urus-

biyev  and  other  authors  about  this  subject  of  the  XIX  century 

are analyzed. 

Key words: karachay, malkar, jirchi, storytellers 

 

Афет Гашими 

КАРАЧАЕВО-БАЛКАРСКИЕ ЭПИЧЕСКИЕ 

СКАЗИТЕЛИ: ЖЫРЧЫ 

Резюме:  В  статье  исследуется  история  института 

сказительства  Карачаево-Балкарии.  Искусство  эпического 

сказывания  Кавказских  народов  изучается  в  ракурсе  ана-

лиза  поэтического  наследия  отдельных  народных  скази-

телей  карачаево-балкарии,  называемые  жырчы.  В  исто-

рическом  аспекте  рассмотрена  история  изучения  и  фик-

сации  народных  жырчы  в  дореволюционной  периодике. 

Анализируются статьи по этой тематике Острякова, Урус-

биева и других авторов XIX века. 

Ключевые  слова:  карачаи,  балкары,  жырчы,  скази-

тели, сказительство  

 

---

 

 

 

 

43 

 

Ali YAMAN 

Abant İzzet Baysal Universiteti(Türkiyə) 

Doç. Dr. 

[e-mail]

 

 

GEÇMIŞTEN BUGÜNE 

KIZILBAŞ-ALEVILER’DE DEDELIK KURUMU  

VE AŞIKLIK (OZANLIK) İŞLEVİ 

 

 

 

 

Özet:  Dedelik  kurumu  Aleviliğin  en  temel  kurumların-

dan birisi olarak yüzyıllardır önemli işlevler görmüş bulunmak-

tadır.  Dede  ailelerinin  oluşturduğu  bu  yapı  Alevi  geleneksel 

yaşamında  Ocakzadelik  olarak  bilinmiştir  ve  Anadolu’daki 

Alevileri  yüzyıllarca  dış  dünyaya  karşı  koruyan  ve  toplumsal 

organizasyonunun düzenlenmesini  ve  yaşanan  topluluk içi  so-

runların  çözümünü  üstlenen,  dinsel,  eğitsel,  hukuki,  sosyal 

hatta  tıbbi  rollere  de  sahip  olmuştur.  Bu  bakımdan  Aleviliğin 

anlaşılabilmesi  bakımından  önemli  bir  konuma  sahiptir.  Son 

20-30  yıldır  artan  Alevilik  araştırmalarına  paralel  olarak,  De-

delik  kurumu  ve  ocaklarla  ilgili  yayınlarda  da  artış  yaşandığı 

görülmektedir. Yine de kırsal alanda sözlü geleneğe dayalı ya-

pısı  nedeniyle  Dedelik  Kurumuyla  ilgili  çalışmaların  nispeten 

sınırlı düzeyde kaldığı söylenmelidir.  

Dedelik  kurumu  dinsel  boyutunun  da  ötesinde  pek  çok 

işleviyle,  aşıklık  geleneği  ile  de  ilişkilidir.  Dedelerin  bir  bö-

lümü halk arasında aşıklık işlevlerini de üstlenmişlerdir. Dede-

lik,  pirlik  özelliğine  de  sahip,  Aşıklık  bu  anlamda  kutsal  bir 

niteliğe de bürünmüş olmakta, Pir Sultan Abdal, Kul Himmet, 

Kul  Hüseyin  gibi  hem  aşıklık  hem  de  Dedelik  işlevlerini 

---

 

 

 

 

44 

sürdüren  ulu  önderler  ve  ozanlar,  Aleviler  arasında  efsanevi 

özellikler kazanmışlardır.  

Bu  bildiride  ilk  olarak  Alevilik  ve  Alevilik’te  Dedelik 

Kurumunun yerinin ne olduğu üzerinde durulacak, işlevleri ve 

nitelikleri,  tarihsel  süreç  içerisinde  Dedelik  Kurumunun  nasıl 

dönüştüğü  ve  Aşıklık  geleneği  ile  ilişkileri  de  kısaca  ince-

lenmeye çalışılacaktır. 

Anahtar  kelimeler:  Aşıklık  geleneği,  alevilik,  dedelik 

kurumu 

 

Dede Sözcüğü ve Kullanımı 

 “Dede”  sözcüğü,  Oğuzca  kökenli  olup,  edebi  Türkçe’de 

“baba,  dede,  ced,  ihtiyar,  amca  ve  dayı”  anlamlarında  kulla-

nılmıştır.  Dede  sözcüğünün,  Orta  Asya’da  yaşayan  Türk  top-

luluklarında  halka  yol  gösteren  tecrübeli  ve  bilgili  kişiler  için 

kullanılan  “ata”  ve  “baba”  sözcükleriyle  aynı  anlamda  fakat 

daha  sonraki  dönemlerde;  Anadolu’da  ise  ilk  zamanlardan  iti-

baren kullanıldığı söylenebilir. (Bu konuda Bkz.: Mansuroğlu, 

1993: 506; Taeschner, 1965: 199) Büyük halk sufisi Hoca Ah-

med  Yesevi’nin  çağından  başlamak  üzere  Anadolu’ya  gelme-

leri  öncesinde  ve  sonrasında  Türklerin  arasında,  Arslan  Baba, 

Hakim  Ata,  Mansur  Ata,  Çoban  Ata,  Dede  Korkut,  Ürgeç 

Dede,  Baba  Maçin,  Baba  Tahir,  Baba  Merendi,  Barak  Baba, 

Dede Balı, Dede Garkın gibi tanınmış şahsiyetlerin varlığı, bu 

ünvanların yaygınlığını göstermektedir. (A. Yaman, 1996: 41-

42)  “Dede”  ünvanı  da  tıpkı  “ata”  ve  “baba”  ünvanları  gibi 

saygı ifadesi olarak yaygın bir şekilde kullanılmıştır. Demek ki 

“dede” sözcüğü zamanla Anadolu’da “ata” ve “baba” sözcük-

leri gibi ulusal efsane kahramanları ve din uluları için kullanılır 

hale  gelmiş  ve  yaygın  bir  şekilde  kullanılmıştır.  Bu  konuda 

Barkan’ın  “Kolonizatör  Türk  Dervişleri”  adlı  çalışmasında 

---