AqiL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev
Yüklə 3,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 3.Dünya təsərrüfatının yarımsistemləri və onların qruplaşdırılması
- “sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr”, “aqrar tipli ölkələr”
iqtisadiyyatının dünyəvilik əmsali ilk dəfə olaraq özünün ən yüksək səviyyəsinə çatmağa kurs götürmüşdü.Dünya sosializm sistemi yox oldu və onun guya özü üçün yaratdığı “sosializm bazarının” fəaliyyəti dayandı. Dünya bazarı bütövləşdi,daha da beynəlmiləlləşdi (bəlkə elə buna görə “dünya iqtisadiyyatı”nı indi “beynəlxalq iqtisadiyyat” adlandırmağa meyl göstərilir.)
Hazırkı dövrdə bütün ölkələrin inkişafında müəyyən o xşarlıqlar vardır. Dünya iqtisadiyyatının vahidliyi bir də ona görə yüksəlir ki, Qərbi Avropada çoxdan yaranmış iqtisadi və siyasi strukturlara oxşar stukturların digər ölkələrdə yaranması sürətlənir. Bu da planetimizdə məcmuu ictimai məhsulun təkrar istehsalının səmərəliliyi üçün şərait yaradır.
§ 3.Dünya təsərrüfatının yarımsistemləri və onların qruplaşdırılması
Dünya iqtisadiyyatını tam spektləri ilə öyrənmək, onun qanunauyğunluqlarını dərk etmək üçün ilk növbədə onu təşkil edən yarımsistemləri bilmək lazımdır. “Yarımsistem” məfhumu hər hansı bir idarə olunan tam obyektin hissələrini ifadə etmək üçün işlədilir.Əgər dünya təsərrüfatı bir vahid sistemidirsə onun yarım (dörddə bir, üçdə bir və s.)sistemləri də vardır.Dünya iqtisadiyyatı fənni baxımından “yarımsistem” anlayışı ayrı-ayrı ölkələri və qrup ölkələri ifadə etmək üçün işlədilir.
Dünya iqtisadiyyatı ayrı-ayrı ölkələrin iqtisadiyyatından bilavasitə asılı olduğuna görə ilk növbədə milli təsərrüfatlar dərindən öyrənilməli və təhlil edilməlidir. Lakin planetimizdə çoxlu sayda ölkə və vilayətlər,region və qitələr vardır. Dünya iqtisadiyyatının sürətlə inkişaf etdirilməsi, onun düzgün idarə edilməsi dünya təsərrüfatının oxşar əlamətlərinə görə təsnifləşdirilməsini tələb edir. Təsnifləşdirmə ölkələrin oxşar əlmətlərinə görə qruplaşdırılması üçün şərait yaradır ki, bu da dünya iqtisadiyyatının inkişaf meyllərini, dinamikasını və perspektivini təmin etmək üçün çox vacibdir.
Dünya təsərrüfatını yarımsistemlərə bölərkən müxtəlif əlamətlərdən, göstəricilərdən və kriteriyalardan istifadə edilir. Dünya iqtisadiyyatını yarımsistemlərə ayırarkən müxtəlif əlamətlərdən istifadə edilsə də bir cəhət nəzərdən qaçırılmamalıdır ki, təsnifləşdirmənin əsas məqsədi yarımsistemin iqtisadi inkişaf səviyyəsini təyin etmək və konkret yarımsistemin dünya iqtisadiyyatında tutduğu yerini təyin etməkdir. Ona görə də göstərici və kriteriyalardan istifadə edərkən diqqətli olmaq lazımdır. Təyin etmək lazımdır ki, qəbul edilən kriteriya yarımsistemi hansı tərəfdən (cəhətdən) xarakterizə edəcək. Belə yanaşma dünya təsərrüfatını qruplara ayırarkən obyektivliyi təmin etməyə imkan verir.
Dünya iqtisadiyyatı ilə məşğul olan əksər alimlərin və tədqiqatçıların ümumi fikrinə görə ölkələrin qruplaşdırılmasında “Təsərrüfatın sosial strukturu”, “Xarici iqtisadi əlaqələrin səviyyəsi və xarakteri”, “İqtisadi inkişafın tipi”, “İqtisadi potensialın həcmi (səviyyəsi)”, “Adambaşına düşən ümumi daxili məhsulun miqdarı” kimi göstəricidən istifadə etmək olar. Bunlardan başqa digər müxtəlif göstəricilərdən, ölkədə hansı sahənin daha da inkişaf etməsi haqda məlumatlardan da istifadə etməklə ölkələr qruplaşdırıla bilər.
Dünya təsərrüfatını yarımsistemlərə bölərkən ən çox istifadə edilən kriteriya kimi ölkələrin iqtisadi inkişaf səviyyəsi götürülür. Bu kriteriya üzrə ölkələrin qruplaşdırılmasında “Əhalinin hər bir nəfərinə düşən ümumi məhsul” göstəricisindən istifadə edilir. Bununla yanaşı dövlətlərin qruplaşdırılmasında milli gəlirin yaradılmasında mühüm rol oynayan sənayeləşmənin səviyyəsi və istehsalın strukturundan da istifadə edilir.
Əhalinin hər birinə düşən ümumi məhsulun miqdarına görə dünya ölkələri bir neçə qrupa bölünürlər. İqtisadi və siyasi ədəbiyyatlarda və beynəlxalq təşkilatlarda bu göstəriciyə görə dünya təsərrüfatı yüksək inkişaf etmiş ölkələrə, orta inkişaf etmiş ölkələrə və digər ölkələrə bölünür. Təhlil etmək və dövlətləri bu və digər qrupa aid etmək üçün müqayisə obyekti kimi ABŞ-ın əldə etdiyi adambaşına ümumi məhsulun həcmi götürülür. Bu göstəriciyə görə yüksək inkişaf etmiş ölkələr qrupuna o dövlətlər daxil edilir ki,onların ölkələrində adambaşına düşən ümumi məhsulun miqdarı ABŞ-da əldə edilən bu göstəricinin yarısından çox olsun. O ölkələrdə ki, bu göstərici ABŞ-ın müvafiq göstəricisinin 30-50% -ni təşkil edir, o ölkələr orta inkişaf səviyyəli ölkələr qrupuna, 30 %-dən aşağı təşkil edirsə digər ölkələr qrupuna daxil edilir. Əlbəttə, bu normalar şərtidir və sonralar dəyişilə bilər.
Hər bir ölkə səmərəli inkişaf etmək üçün tarix boyu özünün məhsuldar qüvvələrini (məcmu əmək cismini, əmək alətini, ixtisaslı əməyin özünü və elmi potensialını) formalaşdırır. Məhsuldar qüvvələrin səviyyəsindən asılı olaraq konkret olaraq götürülmüş dövlət müəyyən məhsul istehsal etmək, ya da xidmət göstərmək və sonradan,yəni öz tələbatlarını ödədikdən sonra, onların ixracı ilə məşğul olmaq qabiliyyətində ola bilər. Burada məhsuldar qüvvələr ölkənin iqtisadi inkişafı üçün faktor rolunu oynayır. Lakin dünya təsərrüfatı yarımsistemlərinin fəaliyyətinin təhlili göstərir ki, eyni səviyyəli məhsuldar qüvvələrinə malik dövlətlər belə müxtəlif inkişaf mərhələsndə olurlar. Bunun əsas səbəbi məhsuldar qüvvələrin hansı istehsal münasib ətləri şəraitində fəaliyyət göstərməsidir. Sağlam, elmə söykənən, demokratik istehsal münasibətləri yaradılan ölkələrdə məhsuldar qüvvələrin tam səmərə verməsi üçün şərait yaranmış olur və belə ölkələr daha yüksək inkişaf əldə edirlər. Dünya iqtisadiyyatına aid iqtisadi ədəbiyyatlarda da bu cəhət nəzərə alınır və dövlət qruplaşdırılarkən iqtisadiyyatın sosial strukturası kriteriyasından da istifadə edilir. Məsələ burasındadır ki, bir dövlət daxilində təsərrüfatın ayrı-ayrı fazaları müxtəlif sürətlərlə inkişaf etdirilə bilər. Bəzən növbə ilə inkişaf baş verir və məhz bundan asılı olaraq gələcəkdə dövlətlər üçün inkişaf perspektiv yarana bilər. Məsələn, vaxtı ilə ABŞ-ın düzgün struktur siyasətinin nəticəsidir ki, bu gün o, yüksək kompüter texnologiyasından bu qədər bəhrələnə bilir...
Təkrar istehsalın strukturunda prioritet istiqamətlərin yerini dəyişməklə və deməli, milli gəlirin bölüçdürülməsində bunları nəzərə almaqla da ölkənin gələcək inkişaf perspektivlərini və istiqamətlərini təyin etmək olar. Bunları nəzərə alaraq “sənaye cəhətdən inkişaf etmiş
İqtisadi inkişafın səviyyəsi kriteriyasına əsasən qruplaşdırma aparıldıqda ölkələrdə bərqərar olmuş sənaye istehsalının strukturu nəzərə alınır. Məlumdur ki, sənaye istehsalını “A”-istehsalı vasitələri istehsalı və “B”-istehlak şeyləri istehsalı kimi iki böyük qruplara ayırmaq qəbul olunmuşdur.Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə uzun müddət istifadə edilən istehlak şeylərinin istehsalı Yüklə 3,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|