Andijon davlat pedogogika instituti

Buxuro shevasida	Adabiy talaffuzda		Buxoro shevasida
Adabiy talaffuzda
julob	paypoq		kadi	qovoq
kallapo‘sh	do‘ppi		boyimjon	baqlajon
zocha	qo‘g‘irchoq		zaldori	o‘rik
gechi	echki		kunjak	burchak
kurracha	xo‘tik		madoncha	hujra
barra	qo‘y		kissa	cho‘ntak
tortanak	o‘rgimchak	choygardon	cho‘mich

Bola lug‘atidagimahalliyshevagaoidso‘zlarniadabiyso‘zlarbilanalmashtirishuchunturliusullardanfoydalaniladi. Chunonchi:

1) mahalliyshevagaoidso‘zlarniadabiyso‘zbilanalmashtirishmumkinbo‘lsa (kurracha — xo‘tik), avvalxorbo‘libtakrorlatish, so‘ngesa har birboladanqaytaaytishni talab etish;
2) nomibuzibaytilgan (zocha — qo‘g‘irchoq, barra — qo‘y, murg‘ — tovuqvahokazolar) narsa-buyumningrasminiyokio‘yinchoqlarnibuyumlarichidantopishnibuyurish;
3) shunarsa-buyumningrasminisolib, uningnominitakrorayttirish.
Yuqoridabayonetilganlug‘atishininghammaishvazifalaribirvaqtningo‘zidabirbutunpedagogikjarayondahaletiladi.
3. “Bolalarbog‘chasidata’lim-tarbiya dasturi” bo‘yichaturliyoshguruhlaridaolibboriladiganlug‘atishi.
Turli guruhlardaolibboriladiganlug‘atishiningmazmuni “Bolalarbog‘chasidata’lim-tarbiya dasturi” asosidabelgilangan. Unda lug‘atishibolalarnitevarak-atrofbilantanishtirish dasturi asosidatuzilgan.
Bolalartevarak-atrofijtimoiyhayothodisalaribilanmehnat, o‘yin, maishiyhayotjarayonidavamashg‘ulotlardatanishibboradilar.
“Bolalarbog‘chasidata’lim-tarbiyadasturi”dabolalarnitevarak-atrofbilantanishtirishbirnechabo‘limlardaniboratqilibajratibko‘rsatilgan. Kichik guruhdatevarak-atrofvaona-Vatan; ijtimoiyhayothodisalari, buyuksiymolarvabayramlar; kattalarmehnati; transport vositalari, buyumlar. Shuningdek, tabiatbilantanishtirishbolalarnitevarak-atrofbilantanishtirishvalug‘atustidaishlashdasturiningajralmasbirbo‘limibo‘libhisoblanadi. Biz bolalarnio‘simliklar, hayvonlar, qushlar, hasharotlardunyosibilan, tabiatburchagibilantanishtirishvositasidamuntazamlug‘atishivazifalariniamalgaoshiramiz.
Bolalarnitevarak-atrofbilantanishtirishdasturidaajratibko‘rsatilganbo‘limmateriallariningmazmunibolalarningyoshigako‘ramurakkablashibborishibilanbir-biridanfarqqiladi. Bolalarningbilimdoiralariularningbuyumlarto‘g‘risidagiboshlang‘ichtushunchalarivatasavvurlarigaqarabkengayibboradi. Chunonchi, 2-3 yoshlibolalarkundaliktartibjarayonidaturlixildagibuyumlarbilanhamdabog‘chagayaqinbo‘lganobyektlarniko‘radilarvaularningnomlarini, ayrimsifatlarinibiliboladilar. 6-7 yoshlibolalaresajamiyathayoti, ona-Vatanimizdagivoqealarbilanqiziqadilar, bog‘chadantashqaridagimuhimobyektlar, buyumlar, narsa-hodisalarnikuzatadilar, natijadaularningbilimdoiralari 2-3 yoshlibolalarningbilimdoiralariganisbatananchakeng, aniq, mazmunlibo‘ladivabuningzamiridalug‘atboyligitezrivojlanibboradi.

3.2.Tevarak-atrofbilantanishtirishningahamiyati, bolalartomonidanlug‘atnio‘zlashtirishxususiyatlari

Tevarak-atrofbilantanishtirishvalug‘atustidaishlashbolalarbog‘chasitarbiyachilariningoldigaqo‘yilganengmuhimvazifalardanbiridir. Maktabgachatarbiyayoshibolalarningvoqeliknifaolidrokqiladiganvatevarak-atrofdagihayotgakirishibketadiganbirdavrdirki, budavrdaularningso‘zboyliklarijudatezo‘sibboradi. Tarbiyachibolalarnitevarak-atrofbilan (narsalar, jonlitabiathodisalari, ijtimoiyhayothodisalari) tanishtirar, ularningbilishfaoliyatiniyo‘lgaqo‘yarvaboshqararekan, har birbolagauningto‘plagantajribasinitartibgasolishdayordarn- lashadi, ungayangibilimlarberadi, undaqiziquvchanlikvakuzatuvchanlikqobiliyatlarinitarbiyalaydi, o‘ziniqurshabturganolamnibilishgabo‘lganqiziqishinio‘stiradi.
Bolalarnitevarak-atrofbilantanishtirishulargaaxloqiytarbiyaberishvositalaridanbiribo‘lib, bolalarningog‘zakinutqinio‘stirishimkoniniberadi, bundaularningso‘zboyligio‘sib, to‘g‘ritalaffuzetishmalakasiortibboradi, ulardafikrnigrammatiknuqtayinazardanto‘g‘riifodalashko‘nikmasitarkibtopadi.
Bolalarnitevarak-atrofbilantanishtirishvalug‘atustidaishlashgadoirishlarningmazmunihamdako‘lamibolalarningyoshxususiyatlarigabog‘liqbo‘lib, bubolalarbog‘chasining har birguruhiuchuntarbiyadasturidaalohidabelgilabberilgan.
Bola nutqiningtaraqqiyotiuningatrofidagiodamlarnutqiga, tevarak-atrofdaginarsa-buyumlarni, ijtimoiyhayothodisalarinikuzatishigabog‘liqbo‘ladi. Yuqoridagifikrlardanbizgama’lumki (ilk yoshdagibolalarnutqiningrivojlanishxususiyatlarimavzusidabayonetilganfikrlar), yangitug‘ilganchaqaloqlarvig‘lashorqalitashqivaichkimuhitdankeladigansignallarga (ochlik, tashnalik, sovuq, birorjoyningog‘rishiyokiissiqlashvahokazolarga) javobberadi. Bola 2-3 oylikbo‘lgandakattakishilarninggaplariga, tevarak-atrofdagig‘ala-g‘ovurlargadiqqatbilanquloqsoladi, ranglinarsalargaqaraydivaularganisbatantovushchiqaraboshlaydi. Bu esa 2-3 oylikbolaningrivojlanishigaxosbo‘lganso‘zniifodalaydi, ya’nikattakishilarbilanaloqaqilishistagivujudgakelganligidandalolatberadi. Bola 5-6 oylikbo‘lgandayengiltalaffuzetiladigantovushlarnibirlashtirib, so‘zchiqaradiganbo‘ladi, 8-9 oyligidaaytilganbuyumlarniko‘zibilanqidirib, unitopadivaqo‘libilanko‘rsatadiyokiolibkeladi. Bola biryoshgato‘lay deb qolgandao‘ngayaqinso‘znitalaffuz eta oladi. Bolalarningyoshio‘sgan sari ko‘pnarsalargaqiziqadi. O‘zibilmaydigannarsalarnibilibolishgaintiladi. Bola biryarimyoshgato‘lgandauninglug‘atidagiso‘zlarmiqdori 20-30 tagayetadi. Bu so‘zlaro‘zigatanishbo‘lgankishilar: aya, dada, nanna, buvi, bobo, amma, xola, opa; hayvonlar: vov-vov, miyov-miyov, mumu, qo-qo; ehtiyojlaribilanbog‘liqbo‘lganso‘zlar: mа, ol, bervahokazolar. Bolalartafakkuriningrivojlanishxususiyatlariularninglug‘atboyliginibelgilabberadi. Ya’nibolalardagiko‘rsatmata’sirchanvako‘rsatma-obrazlitafakkurularninglug‘atidabuyumlar, hodisalar, sifatlarningnomlarinibildiruvchiso‘zlarningortibborishigaijobiyta’sirko‘rsatadi. Bolalardafaolvasustlug‘atmavjudbo‘lib, faollug‘atorqaliso‘zlovchiningso‘zlarini (gaplarini) tushunibginaqolmay, balkio‘znutqidaturlixilfaoliyatgaoidso‘zlarni ham ishlatishmumkinbo‘ladi. Sust lug‘atgaegabo‘lgan bola esaso‘zlovchiningso‘zlarinitushunadi, tinglaydi, ammo o‘zigapirmaydi.
Bola nutqiningtaraqqiyoti ana shuxususiyatlaribilankattakishilarnutqidanfarqqiladi. Bir yoshdanbiryarimyoshgachabo‘lgan bola nutqiningxaraktcrlibelgisishundaki, bola aytadiganso‘zlarmiqdorijudakambo‘ladi, ya’niuningfaollug‘atijudasekino‘sibboradi. Bu yoshda bola lug‘atiningboyibborishitevarak-atrofdagikishilarnutqinitushunishqobiliyatiningo‘sishigabog‘liqbo‘ladi. Bola o‘zigaaytilganso‘zlarniyaxshiroqtushunadiganbo‘ladi. Uningsustlug‘atio‘sibboradi, o‘ziyaxshigapirmaydi, ammo boshqalarningso‘ziniko‘proqeshitib. eshitganso‘zvajumlalarnio‘zigasingdiribboradivashuningzamiridakeyinchaliko‘znutqiniyuzagakeltiradivaboyitibboradi. Mana shuxususiyatlarnihisobgaolganpedagog-tarbiyachibolalaridroketadigannutq, so‘zvagaplarningmumkinqadar boy, rang-barangvato‘g‘ribo‘lishiga harakat qilishikerakki, buulardaog‘zakimantiqiyfikrlashqobiliyatiningpaydobo‘lishigata’siretishilozim. Boladaog‘zakimantiqiyfikningpaydobo‘lishiesaularningelementartushunchalarni (balandlik, yaxshi, yomonvahokazolar) o‘zlashtiribolishlarigayordamberadi.
Bola biryoshgato‘lgandafaollug‘atitezo‘sadi. Bola aytadiganso‘zlarningmiqdoribirdanigaortibketadi. Bolaningkattalarnutqiga taqlid qilishiyangiso‘zlarnibilibolishidakattaahamiyatkasbetadi. Endi u kattalarningso‘zlarigaongliravishda, uningma’nosigatushunib taqlid qilaboshlaydi. Ikki yoshgakirgandauningnutqima’nolibo‘laboshlaydi. Narsalarnio‘znomibilanatayboshlaydi. Chunonchi, vov-vov — kuchuk, miyov-miyov — mushuk, chiq-chiq — soatvahokazolar. Endi bola “Bu nima?Nomi nima?”degansavollarberaboshlaydi. Bu savollaruningo‘tasinchkovligi, miyasidanarsabilanuningnomi (ya’niso‘z) o‘rtasidayangibog‘lanishlarpaydobo‘lganligidandalolatdir.
Dastlabkipaytda bola narsalarnibildiruvchiso‘zlarniko‘proqishlatsa, keyinchalikish-harakatningnominibildiruvchiso‘zlarni ham ishlataboshlaydi. Ikki yoshgato‘lganbolaningso‘zboyligi 250-300 tagayetadi. Uchyoshgaqadamqo‘yishibilanuninglug‘atidafazoviymunosabatlarnibildiruvchiorqacla, yuqorida, pastda, yondakabiba’ziso‘zlarpaydobo‘laboshlaydi. Uchyoshningoxirigaborganda bola tevarak-atrofidagikishilarningnutqinitoboramukammalroqtushunadiganbo‘ladi, ularningaytibberganhikoyalarini, kichikshe’rlarni, ashulavaertaklarnidiqqatbilantinglaydi, yangiso‘zlarnio‘zlashtiribboradi. Kattalarga: Buning nominima? Nima uchun? Nega shunday? Qayerda? Qayergaketdi? Qayerdankelgan? Nimadanyasalgan? kabisavollarniberadi. Shular asosidauchyoshgato‘lganbolaninglug‘atboyligi 1000 tadan 1200 tagacha, oltiyasharbolaningso‘zmiqdori 3-3,5 mingtagachayetadi. Demak, bog‘chayoshidagidavrdauningso‘zboyligijudatezortadi. Bog‘chayoshidabolaningnutqimiqdorjihatidanginayangiso‘zlarhisobigaboyibqolmay, balkisifatjihatidan ham anchatakomillashadi. Masalan, biryoshidagibolalarjudakamso‘zboyligigaegabo‘lib, ayrimtovushlarni (r-l, sh-s, j-z kabi) yaxshifarqlayolmaydilar. Bog‘chayoshidagibolalaresabundaytovushlarningko‘pchiliginianiqvaravshantalaffuz eta oladilar, so‘zlarnigaplartarkibidato‘g‘riqo‘llab, to‘g‘rijumlalartuzaoladilar. Ammo bog‘chayoshidagibolalarninghammasida ham so‘zboyliklarimiqdorjihatidanbirxilbo‘lmaydi. So‘zto‘plaminingbirxilmiqdordabo‘lishi bola tarbiyalanayotganoilasharoitiga, oilaa’zolariningmadaniysaviyasiga, tashqimuhitta’sirigabog‘liqdir. Ba’zioilalarda bola nutqiningo‘sishibilanmaxsusshug‘ullanadilar, ya’niulargayangi-yangibuyumlarniko‘rsatadilar, ularningnomlariniaytadilar, u bilanturliish-harakatlarnibajaribko‘rsatadilar, bolaningsanoqsizsavollarigaerinmayjavobberadilar, o‘zlaribilanko‘chagaaylanganiolibchiqadilar, tevarak-atrof, muhitbilantanishtiradilar. Kitobdagiillustratsiyalaryuzasidansuhbatlashadilar, kichik-kichikshe’rlar, hikoyavaertaklaro‘qibberadilarvahokazo. Bunday sharoitdatarbiyalanayotganbolalarlug‘ati talab etilganso‘zmiqdorigaegabo‘ladi. Ular kelgusifaoliyatga (maktabvaundankeyingifaoliyatga) tayyorbo‘lishadi, ya’niyetarliso‘zmiqdoriga, nutqningsifatjihatdantakomillashgandarajasigaegabo‘lishadi. Ba’zioilalardaesa bola nutqiningo‘sishigae’tiborberilmaydi. Ana shuningnatijasidabog‘chayoshidagibolalarso‘zboyligio‘rtasidasezilarlifarqko‘zgayaqqoltashlanadi.

3.3. Tevarak-atrofbilantanishtirishvalug‘atustidaishlashbo‘yichamashg‘ulotturlari.

Kuzatishmashg‘ulotidalug‘atishi. Ta’limningmuhimuslublaridanbiribukuzatishdir. Kuzatisho‘zigaxosbirfaoliyatbo‘lib, u bolaniborliqhayotbilanyaqindantanishtiradi. Bola, odatda, eshitganlariganisbatanko‘rganvakuzatganlariniuzoqvaqtyodidasaqlaydi, ulardanta’sirlanadi, estetikzavqoladi. Turli-tuman ranglarga boy, go‘zalvaxushmanzaratabiat bola didi, so‘zboyligi, nutqinio‘stirishmanbayidir. Bolani atrofdagigo‘zallikniko‘rabilishga, ranglarniidrok eta olishga, tovushlarohanginitinglaybilishga, xushbo‘yhidlarnipayqayolishgao‘rgatishorqaliuningfikrdoirasio‘stiriladi, nutqirivojlantiriiadi. Boladatevarak-atrofdanolgantaassurotlariniso‘zbilanifodalashxususiyatlarinitarbiyalashmuhimahamiyatgaega. Bola tevarak-atrofvaijtimoiyhayothodisalarini, kishilarmehnatinikuzatarekan, ularniifodaetishuchunyangi-yangiso‘zvaiboralarnio‘rganaboshlaydi. Eng muhimi, bola o‘ziyashabturganjoydagio‘sinilik, hayvon, ijtimoiyhayot, buyumlarbilanyaqindantanishadi. Bolalardakuzatishfaoliyatiningjudayoshligidanpaydobo‘lishihaqidapedagog olim D. N. Gonobolinshundaydeganedi: “Kuzatishidrokningo‘zigaxosxususiyatlargaegabo‘lganturlaridanbiridir. Tashqidunyoobyektlariniidroketishningmukammalligifaqatsezgilar (ko‘rish, eshitishvaboshqalarningo‘tkirligigaginaemas, balkihodisalarnitahlilqilabilish, narsalarningbelgilarinifarqqilish, ularo‘rtasidagibog‘lanishlarnianiqlash, bilibolishvashukabilargabog‘liqdir”²¹. Bolalarniyangiob’ektbilantanishtirishningasosiymaqsadishuob’ektdagiyangiliknibilibolishga, uningbelgilari, xususiyatlarihaqidatushunchagaegabo‘lishgahamdaatrof-muhitbilanbog‘liqliginianiqlashgayordamberishdaniboratdir. Kuzatishjarayonidaturlianalizatorlar (ko‘ruv, eshituv, ta’mbilish,teri) faollashadi. Bolalarningayrimsezgilariso‘zbilan (achchiq, taxir, issiq, sovuq, g‘adir-budur, silliq, qizil, sariq, ko‘kva h. k.) ifodalanadi.
Nutqo‘stirishuslubiyotiningasoschisi, mashhurpedagog I. Tixeyevakuzatishningta’limjarayonidagiahamiyatigayuqori baho berib, shundaydeganedi: “...Voqeliknikuzatish har qandaybilimgaegabo‘lishningnegizidir. Kuzatishdan ko‘zlanadiganmuhimmaqsadbolalargatevarak-atrofdagiolamniongliravishdaidrokqilishgavaidrokqilinayotgannarsaniso‘zbilanifodalashgayordamberishdir”²². Idrokbolaningtafakkurfaoliyatibilanbog‘liqdir: ya’niob’ekthaqidafikrvujudgakeladi, muhimbelgilarisanabo‘tiladi, ob’ektboshqaob’ektbilantaqqoslanadi. Kuzatishjarayonitarbiyachiningvabolalarningnutqiymuloqotlariasosidaolibboriladi, idrokqilinayotganmuhimtomonlariesaso‘zbilanifodalanadi.
Bolalarbog‘chasiningengmuhimvazifasi:

• 
  bolalardakuzatuvchanlikqobiliyatinio‘stirish;
  
• 
  amaliytajribalarniorttirish;
  
• 
  nutqko‘nikmalarinihosilqilishuchuno‘z his-tuyg‘ularidanfoydalanishgao‘rgatish.
  

Bolalardakuzatuvchanlikqobiliyatiularnitevarak-atrofdagiolambilantashkiliytarzdatanishtirishyo‘libilano‘stiriladi. Bolalarningbilimdoirasinikengaytirish, nutqinio‘stirishvalug‘atustidaishlashidatevarak-atrofdanfoydalanishningikkiusulimavjud.
Buyumlarnio‘rganiladigan material sifatidabolalargayaqinroqdanko‘rsatish. Bulargaturmushdaishlatiladiganbuyumlar, idish-tovoqlar, kiyim-kechak, poyabzal, o‘yinchoqlar, tabiatdangullar, novdalar, mevalar, sabzavotlar, ob’ektlar, uyhayvonlarivaparrandalar, qushlar, baliqlarvaboshqalarkiradi. Bunday kuzatishbolalarbog‘chasiningo‘zidao‘tkaziladi.
Bolalarniob’ektgayokibuyumgayaqinlashtirish. Bulargabog‘chaningo‘zidabevositakuzatishimkoniyatibo‘lmaganob’ektlaryokibuyumlar (qurilishlar, do‘konlar, pochta, paxta dalasi, transport vositalari va boshqalar) kiradi.
Maktabgachatarbiyayoshidagibolalarnitevarak-atrofbilantanishtirishengyaqinjoydan, ya’niguruhxonalari (uyquxonasi, yuvinishxonasivahokazolar), ulardagibuyumlar, o‘yinchoqlar, tabiatburchagi, guruhmaydonchasivahokazolarbilantanishtirishdanboshlanadi. Bunday kuzatishlarma’lumbirmaqsadni, ya’nio‘zguruhxonasi, undagijihozlarvabuyumlar, bog‘chabinosi, undagixonalarning, guruhmaydonchalariningjoylashishihaqidagi, tevarak-atrofdagibuyumlar, bog‘chadagixizmatchilarningmehnatihaqidagibolalarningbilimlarinianiqlashvakengaytirish, lug‘atiniboyitishvafaollashtirishdaniboratdir. Bog‘chaningo‘zida, guruhxonasidatashkiletiladiganbundaykuzatishmashg‘ulotlari Y. I. Tixeyevaningta’biricha“mahalliysayohat” deb yuritiladi. Bunday kuzatish, ko‘zdankechirishmashg‘ulotlaribog‘chaninghammaguruhlaridao‘tkaziladi. Tarbiyachikuzatishmashg‘ulotinio‘tkazishgatayyorlanarekan, u tevarak-atrofbilanvaijtimoiyhayothodisalaribilantanishtirishbo‘yichabittamashg‘uloto‘tkazishgatayyorlanarekan, u mashg‘ulotuchunzarurbo‘lganma’lumothajmini, shuningdek, kuzatishjarayonidabolalarningbilishlarivao‘zlashtirishlarilozimbo‘lganso‘zlarnitanlaydi. Mashg‘ulotningrejasinituzishdakuzatishjarayonidafoydalaniladigan, bolalaruchunyangivaqiyinbo‘lganso‘zlarnibelgilabqo‘yadi.
Masalan: kichikguruhdaguruhxonasi, yechinishxonasivahokazolarbilantanishtirilgandabolalargadahliz, shkaf, shkaftokchasi, o‘ngda, chapda, ilmoq, oyoqkiyimi, ustkiyimi, ilinadi, yechiladivahokazoso‘zlaraytiladi, faollashtiriladi, mus- tahkamlanadi. Shuningdek, o‘zguruhxonalaribog‘chabinosiningqayeridajoylashganliginibilibolishgao‘rgatiladi.
Shu tariqa bog‘chayermaydoni, undagibarchabinolar: oshxona, kirxona, qorovulxonasi, hamshira, mudiraxonasivamusiqaxonalari, gulzor, bog‘vaboshqalartanishtirilib, kuzatishlartashkiletiladi. Kuzatishob’ektivauningmazmunikichikguruhdankattaguruhgao‘tgandamurakkablashibboradi.
Bolalarbilantashkiletiladiganbundaykuzatishmashg‘ulotlaribolalarningbilimdoirasinikengaytirishvalug‘atiniboyitishbilanbirga, ulardayuksakaxloqiysifatlarni ham tarbiyalaydi. Masalan, bolalarnibog‘chabinolaribilan ta- nishtirayotganda, ularninge’tiborlarixonalarningtozaligigajalbqilinib, ulardaenaganingmehnatiganisbatanhurmathissitarbiyalanadi; qishkiustkiyimlarko‘zdankechirilayotgandaularuchunchiroyli, issiqkiyimlartikkanustalarvaularningmehnatiniqadrlashhissitarbiyalanadi. Shuninguchunmashg‘ulotningdasturmaqsadidalug‘atishdantashqarikishilarningmehnatigahurmat (kattalarmehnatinikuzatishda), tabiatgamuhabbat (hayvonyokio‘simliklarnikuzatishda), buyumlarganisbatanehtiyotkorlik (buyumlarbilantanishtirishda) munosabatlarivahokazolarnitarbiyalashko‘rsatiladi.
Kuzatishmashg‘ulotlariningboshlanishimuhimbosqichbo‘lib, butunmashg‘ulotjarayonigako‘ptomondanbog‘liqbo‘ladi. Shuninguchunbolalardakuzatiladiganbuyumgaqiziqishuyg‘otishmaqsadidamashg‘ulotniqiziqarliqilibtashkiletishkerak. Buning uchunturliusullardanfoydalaniladi. Mashg‘ulotnimuqaddimasuhbatidan, ya’nimavzumazmunigataalluqlibo‘lganbirqanchasavollarberishdanboshlashmumkin. Masalan: kattaguruhdaqishkikiyimlarniko‘zdankechirishdanavvalmashg‘ulotniquyidagisavollarbilanboshlashmumkin: “Hoziryilningqaysifasli? Odamlarqandaykiyinishgan? Nima uchunhammaissiqkiyinibolgan?”
Mashg‘ulotnimavzumazmunigadoirtopishmoqaytishbilan ham boshlashmumkin. Masalan, tarbiyachikattaguruhdaidish-tovoqlarniko‘zdankechirishmashg‘ulotinishundayboshlaydi:
“Bolalar, hozir men topishmoqaytaman. Sizlaresahozirgimashg‘ulotimizdanimalarniko‘zdankcchirishimiznio‘zingiztopasiz”
“Qoravoyotdantushdi, bolalariyugurishdi”.To‘g‘ri, buqozon, idish-tovoqlar. Hozir biz qozonvaidish-tovoqlarniko‘zdankechiramiz.
Yoki akvariumdagibaliqniko‘zdankechirishdanavvaltarbiyachibolalarga:
Tanga-tanga to‘nibor,
Mittiginako‘zibor,
Yursa suvlarjimirlar,
Qamishlar ham qimirlar.
Ba’zan tarbiyachikuzatishmashg‘ulotinishe’raytishdan ham boshlashimumkin. Masalan, kichikguruhdao‘yinchoqlarburchaginiko‘zdankechirishmashg‘ulotiniushbushe’rniaytishdanboshlaydi:
Quyoshbilantengturib, Ozodakiyintirib,
Senga taqamizmarjon,Qo‘g‘irchoq, qo‘g‘irchoqjon.
Qo‘ldanqo‘ymaymizsira, Yuqtirmaymizgard, shira.
Ovunchoqsanbizlarga, Qo‘g‘irchoqsanbizlarga.
(Y. Sulaymon. “Qo‘g‘irchoq”she’ri.)
Ayniqsa, kichikguruhdagimashg‘ulotlardato‘g‘ridan-to‘g‘rikuzatishmashg‘ulotiningmavzusigataalluqlibuyumniko‘rsatishusulidanfoydalaniladi. Tarbiyachibolalargaovoztoninibirozbalandlab, sho‘xovozda, intonatsiyabilan: “Men sizlargabirnarsaolibkeldim! Sizuniko‘rishniistaysizmi?” deb aytadi. Ushbuguruhlardakuzatishjarayonidao‘yinusullaridankengfoydalaniladi.
Ulargamaydonbo‘ylabyugurishgaruxsatetiladi (“Qandayuzunyo‘lak!”). Mashg‘ulotningboshidatarbiyachibolalargako‘rsatmalarberadi (tinchquloqsolibo‘tiring; kirishingizbilansalombering; shovqinqilmangva h. k.).
Mashg‘ulotningboshlanishqismi (ko‘rsatmalarberish, kirishsuhbatvahokazolar) bolalarningyoshigaqarab har-xildavometadi: kichikguruhlardabirdaqiqa, kattaguruhlardaesabesh-yettidaqiqa. Tarbiyachibuyumni, hayvonlarni, o‘simlikvaboshqalarniko‘zdankechirishvaqtidabolalargakuzatilayotganob’ektniyaxshilabko‘rib, bir-birlaribilanfikrlashibolishlariuchunbirnechadaqiqavaqtberadi. So‘ngrakuzatishgarahbarlikqilaboshlaydi, ya’nikuzatilayotganob’ektbo‘yichasavollarberaboshlaydi: Bu nima? Bu kim? U qanday? Nimadanyasalgan? Nima uchunkerak? Qanday? Qancha? vahokazo. Agar ob’ektbolalarga ilk bortanishtirilayotganbo‘lsa, savolgajavobberishdaqiynalishsa, u vaqtdakuzatishob’ektiningnomini, uningsifatiniyokixususiyatlarinibildiruvchiso‘zniaytibberishusulidanfoydalanadi. So‘zbolalaridrokinio‘stiradi, buyumlarvaularo‘rtasidagibog‘liqliknianiqlaydi. Masalan, choy idishlariniko‘zdankechirishvaqtidatarbiyachishundayizohberadi: “Bu quloqlipiyola (chashka), uningdastasio‘ngtomonda, tagidumaloq, budumaloqchiziqchaquloqlipiyolanilikopchaichigaqo‘yishuchunqilingan, quloqlipiyolanilikopchadagidumaloqchiziqchaichigasekingina, taqillatmasdanqo‘yishkerak”. Kuzatishvaqtidatarbiyachibuyumningvazifasini, unikimtayyorlaganligini, u bilanqandaymunosabatdabo‘lishnibolalarbilanbirgalikdaaniqlaydi. Agar jonliob’ektkuzatilayotganbo‘lsa, tarbiyachibolalargauninimabilanovqatlantirish,qandayparvarishqilishkerakligihamdaularganisbatang‘amxo‘rlikqilishlozimliginitushuntiradi. Kuzatishmashg‘ulotinimavzuvauningmazmunigamosshe’raytibberish, topishmoqaytish, qiyinso‘zlarnimustahkamlovchita’limiy (didaktik) o‘yinlaro‘tkazishbilanyakunlaydi.
Kuzatishnatijalaridoimomustahkamlanibborishishart. Kuzatishjarayonidaolganbilimlarinimustahkamlovchimashg‘ulotlaruch-to‘rtkundankeyino‘tkazilishimumkin. Masalan, kattaguruhdagimashg‘ulotdabolalarmeva-sabzavotlarniko‘zdankechiradilar. Uch-to‘rtkundankeyinesa“Qayerdao‘sishiniayt”ta’limiyo‘yinnio‘tkaziladi. Bundantashqari, ushbuguruhlardasuhbatlaruyushtirishda, maydonchada, gulzorda, bog‘davahokazolardamehnatnitashkiletishda, qushvahayvonlarniparvarishqilishda, kitobo‘qibberish, diafilmlarko‘rish, illustratsiyalarniko‘ribchiqishvaboshqafaoliyatturlaridamustahkamlanibboriladi.