Andijon davlat pedogogika instituti

Bolalarni tevarak atrof bilan tanishtirishda maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda lug’at boyligini shakllantirishdagi o‘yinchoqlarning ahamiyati

O‘yinchoq–bolalaarnitevarakatrofbilantanishtirishdabola hayotining dastlabki davrlaridan boshlab ularga quvonch manbaidir. O‘yinchok bolaning o’ynashi uchun mo’ljallangan va boshka maksadlarda foydalanilmaydigan buyum hisoblanadi. Unda buyumlarning tipik xususiyatlari umumiy tarzda aks etadi.

Pedagog A.S.Makarenko, «O‘yinchoqo’yinning «material asosi», o’yinchoq uyinni yaratishda ishtirok etadi, bolaning o’ziga xos sherigi sifatida namoyon buladi, uning shaxsiga ta’sir kursatadi», - deb ta’kidlaydi. Rus pedagoglari o’yinchoq bolalarga atrofdagi mavjud voqelikni o’rganishga yordam beradigan, ranglar, buyumlar ko’lamini ularning materiallarini farqlash malakasini rivojlantiruvchi vosita deb ta’kidlab, bola dunyoqarashini kengaytirishdagi ahamiyatini ko’rsatib berdilar.
Bolalarni tevarak atrof bilan tanishtirish va lug’at boyligini oshirish uchun o‘yinchoq bolalarda – ma’naviy-axloqiy tuyg‘ularni (mehribonlik, avaylash, e’tiborlilik) shakllantiradi, atrof-muhitga ijobiy munosabatni uyg‘otadi. O‘yinchoqlar tanlashda bolaning yosh va individual xususiyatlari, qiziqishlari, istaklari hisobga olinadi. Maqsadga qaratilgan bunday yondoshuv –o’yinchoq tanlashga bo’lgan talabni yanada oshiradi. Asosan, pedagogik, gigienik, badiiy talab orqali o’yinchoq tanlanadi.
Pedagogik talab. O‘yinchoq obrazi va mazmunining bola tarbiyasiga muvofiqligi; jamiyatimiz g‘oyasi nuqtai nazariga mos kelishi, g‘oyaviy jihatdan qimmatli bo’lishi pedagogik talabning muhim belgisi hisoblanadi. O‘yinchoq bolada olijanob tuyg‘ularni uyg‘otishi, boshqa millat bolalari bilan do’stona munosabatlarni tarbiyalash, voqelikka nisbatan olijanob tuyg‘ular uyg‘otishi, ijobiy axloqiy tajriba to’plashga yordam berishi lozim. Bolaning faollikka bo’lgan intilishini qoniqtirishi va uni uyg‘otishi kerak. Obrazli o’yinchoq real haqiqatni ifoda etadi, buyum, uning xususiyatlari va hayotdagi ahamiyatini aks ettiradi.
O‘yinchoqning dinamiklik xususiyati undan ko’p marotaba rejali tarzda foydalanish imkonini yaratadi. Bu xususiyatidan kelib chiqib, o’yinchoqqa quyidagi talablar qo’yiladi:
Gigienik talablar. O‘yinchoqqanday materialdan va rangdan tayyorlanganligi, bolaning hayotiga hech qanday xavf solmasligi, yaxshi tozalanishi mumkinligi asosiy talablardan hisoblanadi.
Badiiy talablar. Shakl, bo’yoq va bezaklarning har tomonlama uyg‘unlashuvi, bir-birini rang va shakl jihatdan to’ldirib, ta’kidlab, o’yinchoqning badiiy ifodaliligini oshiradi. O‘yinchoqlarning tuzilishi va bezalishi bolalarning turli yosh bosqichlarida idrok etish xususiyatlariga tula mos kelmog‘i lozim.
To’g‘ri tanlangan o’yinchoq - bolaning jismoniy, axloqiy, aqliy va badiiy-estetik tarbiyasi rivojiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bolani aqliy jihatdan tarbiyalashda ijodiy o’yinchoqlarning butun bir tizimi katta ahamiyat kasb etib, sensor va nutq rivojiga ta’sir etadi, fikrlash jarayonlari va diqqatini tarbiyalaydi, buyum va uning xususiyatlariga, qurilishiga bo’lgan qiziqish shakllanadi, bilimi, tushunchalari boyib boradi.
- O‘yinchoq bolani quvontiradi, atrofdagilarga nisbatan ijobiy munosabat hosil qiladi, birgalikda o’ynash tuyg‘usini uyg‘otadi va ijobiy his-tuyg‘ularni tarkib toptiradi. Axloqiy his-tuyg‘ularni shakllantirishda qo’g‘irchoq muhim ahamiyatga ega. Milliy qo’g‘irchoq bolalarni boshqa millatga mansub bo’lgan tengdoshlariga bo’lgan ijobiy munosabatini tarbiyalash manbalaridan hisoblanadi. San’atni birinchi yorqin obrazli va eng tushunarli buyumi bo’lgan o’yinchoq estetik hislar va kechinmalarni uyg‘otadi, estetik tarbiyani to’plashga yordam beradi va badiiy didni shakllantiradi. Shu o’rinda bolalarga yaqin va tushunarli bo’lgan xalq o’yinchoqlarining ahamiyatini alohida ta’kidlash lozim.
O‘yinchoqbolalarniturli rang-barangharakatlargaundaydivabolaningfaolharakatgabo’lganehtiyojiniqondiradi. Tezkorjavobreaksiyasini, harakatlarninganiqligivamuvofiqlashtirishinirivojlantiradi.
Ilk yoshdagibolalargamo’ljallanganko’po’yinchoqlar (shaqldoqlar, rezinakoptokchalar, shaklchalarvaboshq.) boladako’rishvaeshitishdiqqatinirivojlantiradi, ushlashharakatlarivabuyumliharakatlarnio’stirishgayordamberadi.
O‘yinchoqlarningturlarivako’rinishlaribo’yichaquyidagiturkumlargaajratiladi:
- Ijodiy-obrazli;
- texnikao’yinchoqlari;
- qurish–yasash, qurilishmateriallario’yinchoqlari;
- ijodiyo’yinchoqvao’yinlar;
- sport vaharakatlio’yinlaruchunmo’ljallangano’yinchoqlar;
- yig‘ma–bo’linmao’yinchoqlar;
- teatrvadekorativo’yinchoqlar (soya vaqo’g‘irchoqteatrlariningpersonajlari, dramalashtirilgano’yinlaruchunkiyimlar, archao’yinchoqlari);
- o’yinchoq-ermaklar;
- ohangchiqaruvchimusiqaviyo’yinchoqlar;
- qo’lbolao’yinchoqlarvao’yinmateriallari, turli-tuman o’yinjihozlari.
- Ijodiy-obrazlio’yinchoqlarijodiyo’yinuchunfoydalaniladi. U bolalardaijobiyxarakterqirralarini, muloyimlik, yordamberishgaehtiyoj, shuningdekkattalarmehnatigahurmatvatengdoshlaribilano’ynayolishmalakalarinitarbiyalaydi.
- Texnikao’yinchoqlaribolalardatexnikagavatexnikaasboblarigabo’lganqiziqishuyg‘otib, ularnio’zo’yinlaridaqo’llayolishimkoniniyaratadi. Bolalargatexnikagabevositaaloqasiborbuyumning (mashinalar, mexanizmlar, transport turlari, aloqavositalari) tashqiko’rinishi, obrazinivaungaxosharakatlarinitanishtiruvchitexniko’yinchoqlaryaqinturadi.
- Qurish-yasasho’yinchoqlarisodda, boshqarishvafoydalanishjihatdanqulayvaosondir. Bu o’yinchoqlarnio’ynashbuyumningasosiyvazifalariga taqlid qilishimkoniniyaratishilozim. (avtomobildag‘ildiraklarharakatlanishi, eshikochilishi). Qurilishmateriallaribilano’ynaladigano’yinchoqlarningasosiy 2 tipi mavjud:
a) kublar, prizmalar, konuslar, piramida, selindrlar, plastinkalar, geometrikshakllarto’plami.
b) turliblok - devor, froniton, kolonka, tom, ark vaboshqaarxitekturavaqurilishmateriallari. Mayda (stolo’yinlariuchun) vayirik (poldavamaydonchada) o’ynashgamo’ljallanganbuqurilishmateriallariningrangi har xilbo’lishimumkin.
- Ijodiyo’yinchoqlarningasosinixalqo’yinchoqlaritashkilqiladi. Ular o’ynashda bola o’z-o’zininazoratqiladi. Xilma-xilmozaykalar sensor qobiliyatlarinirivojlantiradi. Ulardagio’yinvazifasinaqshlar, rasmlarnitanlashvajoylashtirishdaniborat.
- Harakatlio’yinlargamo’ljallangano’yinchoqlar: suv, qumbilano’ynaladigano’yinchoqlar, koptoklar, arg’hamchilar, chambaraklar, keglivaboshqalar. Ularningasosiyvazifasibolalarnijismoniyjihatdantarbiyalashdir.
- Musiqalivateatrlashtirilgano’yinchoqlarbolalarningmusiqaviyohangvaritmnieshitaolishqobiliyatinio’stirishgayordamberadi. Katta yoshdagibolalarertaklarnisahnalashtiradilar.
- O‘yinchoq-ovutmachoqlarharakatchan, ko’pinchaovozchiqaradiganbo’ladi. Ular bolalarnio’zlariningajoyibxatti-harakatlaribilanquvontiradilar, ijodiylariesavaqtichog‘likbag‘ishlaydi.
- Qo’lbolao’yinchoqlarnikattalarbolalarbilanbirgalikdatayyorlaydilarvaturliertak, hikoyalarnisahnalashtiradilar.
O‘yinchoqlarnimaterialigako’ra: hunarmandchilik, qo’lbolausulidafabrikadatayyorlanadi.
TaniqlipedagogA.S.Makarenkoo’yinchoqlarning 3 turiniajratibko’rsatganedi: tayyoro’yinchoqlar, yarimtayyoro’yinchoqlarvao’yinmateriallari. Birinchi turibolalarnibuyumlarvanarsalarning rang-barangligibilantanishtiradi, tasavvurinio’stiradi. Ikkinchituriboladanfaolfaoliyatni talab qiladi, mantiqanvaaqlano’sishgayordamberadi. Uchinchituribevositabolaningijodiyfaoliyatinita’minlaydi.


XULOSA
Maktabgachayoshdagibolalartevarak-atrofbilantanishtirishvalug‘atustidaishlashnirivojlantirish “Ilk qadam” ²³Davlat oʼquvdasturidabelgilanganbolalargataʼlimberishdakompetentsiyaviyyondashuvningmuhimqismisanaladi. 6-7 yoshlibolaningumumiymuhimkompetentsiyalarisifatidabirinchinavbatda, kommunikativkompetentsiya, yaʼnimuloqotvositalaridanturlivaziyatlardafoydalanabilishkoʼnikmasinishakllantirishbelgilangan. Demak, tarbiyalanuvchilarningoʼyin, bilishvaijtimoiykompetentsiyasiqatoridamuloqotkompetentsiyasiasosiyoʼrinniegallaydi. Shundayekan, MTTda har birtaʼlimiyfaoliyatmazmunidabolaningnutqinioʼstirishvamuloqotchanlikkoʼnikmalarinishakllantirishasosiyvazifahisoblanadi.
Tevarak-atrofbilantanishtirishvalug‘atustidaishlashbolalarbog‘chasitarbiyachilariningoldigaqo‘yilganengmuhimvazifalardanbiridir. Maktabgachatarbiyayoshibolalarningvoqeliknifaolidrokqiladiganvatevarak-atrofdagihayotgakirishibketadiganbirdavrdirki, budavrdaularningso‘zboyliklarijudatezo‘sibboradi. Tarbiyachibolalarnitevarak-atrofbilan (narsalar, jonlitabiathodisalari, ijtimoiyhayothodisalari) tanishtirar, ularningbilishfaoliyatiniyo‘lgaqo‘yarvaboshqararekan, har birbolagauningto‘plagantajribasinitartibgasolishdayordarn- lashadi, ungayangibilimlarberadi, undaqiziquvchanlikvakuzatuvchanlikqobiliyatlarinitarbiyalaydi, o‘ziniqurshabturganolamnibilishgabo‘lganqiziqishinio‘stiradi.
Bolalarnitevarak-atrofbilantanishtirishulargaaxloqiytarbiyaberishvositalaridanbiribo‘lib, bolalarningog‘zakinutqinio‘stirishimkoniniberadi, bundaularningso‘zboyligio‘sib, to‘g‘ritalaffuzetishmalakasiortibboradi, ulardafikrnigrammatiknuqtayinazardanto‘g‘riifodalashko‘nikmasitarkibtopadi.
Bolalarnitevarak-atrofbilantanishtirishvalug‘atustidaishlashgadoirishlarningmazmunihamdako‘lamibolalarningyoshxususiyatlarigabog‘liqbo‘lib, bubolalarbog‘chasining har birguruhiuchuntarbiyadasturidaalohidabelgilabberilgan.
Ta’limningmuhimuslublaridanbiribukuzatishdir. Kuzatisho‘zigaxosbirfaoliyatbo‘lib, u bolaniborliqhayotbilanyaqindantanishtiradi. Bola, odatda, eshitganlariganisbatanko‘rganvakuzatganlariniuzoqvaqtyodidasaqlaydi, ulardanta’sirlanadi, estetikzavqoladi. Turli-tuman ranglarga boy, go‘zalvaxushmanzaratabiat bola didi, so‘zboyligi, nutqinio‘stirishmanbayidir. Bolani atrofdagigo‘zallikniko‘rabilishga, ranglarniidrok eta olishga, tovushlarohanginitinglaybilishga, xushbo‘yhidlarnipayqayolishgao‘rgatishorqaliuningfikrdoirasio‘stiriladi, nutqirivojlantiriiadi. Boladatevarak-atrofdanolgantaassurotlariniso‘zbilanifodalashxususiyatlarinitarbiyalashmuhimahamiyatgaega. Bola tevarak-atrofvaijtimoiyhayothodisalarini, kishilarmehnatinikuzatarekan, ularniifodaetishuchunyangi-yangiso‘zvaiboralarnio‘rganaboshlaydi.
Ekologik ta’lim-tarbiya tizimi asoslariga tabiat yaxlitligi hamda tevarak-atrofning inson tomonidan o‘zgartirilishi haqidagi tasavvurlar qo‘yilgan. Bunda tabiatni muhofaza qilishga yo‘naltirilgan ta‘lim jarayoni oliy o‘quv yurtlarida hozirgi zamon ommaviy axborot vositalaridagi uzluksiz jarayon sifatida qaraladi. U umumiy vazifalar bilan uyg‘unlashadi hamda mutaxassislik tayyorgarligi bilan bog‘liq holda tabaqalashtiriladi. Uning umumiy nazariy ko‘rsatmalari o‘quv rejasining turli qismlarida aks etgan bo‘lib, ma’ruza matnlari, elektron darsliklar, amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari mazmunida o‘z ifodasini topadi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda bolalarni tevarak atrof bilan tanishtirish va lug’at ustida ishlash usullarini xususiyatlari tarkib topishida o‘yin faoliyati asosiy psixologik omil sanaladi O‘yinning eng asosiy xususiyati uning ijodiyligidadir.
Bolalarni tevarak atrof bilan tanishtirishda o‘yin orqali bolalarning o‘zaro kurashi, musobaqalashishi, raqobat qilishlari shaklida namoyon bo’ladi.
Bolalr o‘yin orqali tevarak atrofda bo’layotgan kattalar faoliyatini ularning o’zaro munosabatini tasvirlashadi. Maktabgacha tarbiya yoshida o’yin orqali bola insonlar o’rtasidagi munosabatlarda, ularning qoidalarga bo’ysinishni o‘rganadilar Bolalar o’yinda tevarak atrofida bo’layotgan, ko’rayotgan va eshitayotgan voqealarni o‘yin orqali tasvirlashadi.
Bu borada xalq o‘yinlari maktabgacha tarbiya yoshida ijtimoiy faollik, milliy urf odatlarni o‘zlashtirish,milliy o‘zlikning anglash kabi dolzarb vazifalarni bajaradi. O’yinda o’ziga yarasha qonun qoidalar mavjud bo’lib, bola ularga to’liq bo’ysunadi.bu holat bolalarda ixtimyoriy psixik jarayonlarni takomillashiga , irodaviy xususiyatlarni shakllanishiga yordam beradi
Bolalarni tevarak atrof bilan tanishtirishda O‘yin faoliyat sifatida maqsadni belgilab olish, rejalashtirish va amalga oshirish, natijalarni tahlil qilishni qamrab oladi va bunda shaxs sub’ekt sifatida o’z imkoniyatlarini to’la amalga oshiradi.O‘yinli faoliyatni motivatsiyalash o’yin xarakterining musobaqalashish shartlari, shaxsning o’zini namoyon qila olishi, o’z imkoniyatlarini amalga oshirish ehtiyojlarini qondirishdan kelib chiqadi.
Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirishning jarayoni har tomonlama rivojlangan shaxs ma’naviy qiyofasini kamol topish jarayonining muhim va tarkibiy qismidir. U bolalarda milliy va umuminsoniy qadriyat sifatida tabiatga ongli munosabat, tabiat zaxiralarini saqlash va ko‘paytirishga oid mas’uliyat tuyg‘usi, ekologik muammolarni amaliy hal qilishdagi ko‘nikmalarning rivojlantirilishini o‘zida qamrab oladi.