Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 47 şımıza, hər şeydən əvvəl, ən üzdə olan xüsusiyyəti, əla- məti əsasında “masa” kimi qeyd edilir. Bir-birinə bərkidilmiş və üzərində yazılar olan kağızlar “kitab”ın dərk olunması üçün kifayət edirsə, bu əlamət və xüsusiyyətlər kitabın dərk olunan minimal vahidləri kimi qəbul edilə bilər. Əslində kitab ilə bağlı yaddaşımızda olan ən ümumi cəhətlər də elə məhz budur. Kitabın böyük və kiçik, nazik və ya qalın olması, rəngi, qiyməti, aid olduğu sahə, təzəliyi, köhnəliyi o qədər də əhəmiyyət kəsb etmir. Hansısa qeyri-adi bir xüsusiy- yətə malik olsa belə, istənilən halda o bizim yaddaşımıza ilkin olaraq “kitab” kimi qeyd olunur. Nəzərə almaq lazımdır ki, gerçəklik dediyimiz ətraf aləm sonsuz dərəcədə böyükdür və sonsuz sayda vahid- lərdən ibarətdir. Bu səbəbdən də bu gerçəkliyi insanın bir anda və tam şəkildə dərk etməsi mümkün deyildir. Gerçəklik özünün vahidləri əsasında dərk olunur. Gerçək- liyin vahidlərini də tam şəkildə və bütünlüklə dərk etmək mümkün deyil. Hər bir gerçəklik vahidi ən vacib və ya ən üzdə olan əlamət və keyfiyyətləri əsasında dərk edilir. Əksər hallarda gerçəklik vahidinin ən əsas xüsusiyyəti onunla bağlı “dərk olunan minimal vahid” kimi mənimsə- nilib yaddaşa qeyd edilir. Amma bəzi istisna hallarda ikinci, üçüncü dərəcəli əlamət belə, “dərk olunan minimal vahid” kimi yaddaşa daxil ola bilir. Bunun səbəbini həmin gerçəklik vahidinin özündə yox, insanın bu gerçəklik AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 48 vahidinə yönələn məqsəd və ya fəaliyyətində axtarmaq lazımdır. E.F.Tarasov bu məsələ ilə bağlı belə yazır: “Kənar obyektlər insan psixikasında onun fəaliyyətinə uyğun şəkildə əks olunurlar. Yəni insan psixikasında ob- yektə göstərilən təsir nəticəsində müəyyənləşən cəhətlər əks olunur. Əşyaların insana təsir edən xarici effektləri birbaşa əşyaların özündən yox, bu əşyaya yönəlmiş fəaliyyətdən asılıdır” 1 Onun bu fikri dərk olunan minimal vahidlə bağlı bizim dediklərimizi təsdiq edir. Dərk olunan minimal vahid heç də həmişə birbaşa hiss orqanlarımıza təsir edən və ya belə bir təsir imkanına malik olan real, əşyavi gerçəklik vahidinə bağlı olmur. Nəzərə almaq lazımdır ki, varlığı qəbul edilən, təsəvvür və ya güman edilən bütün irreal varlıq, hadisə və substansi- yalar da özünə məxsus dərk olunan minimal vahidlərə malikdirlər. İfadə etdiyi məna baxımından materialist mövqedən yanaşanlara bir qədər ziddiyyətli görünsə də, biz dərk olunan minimal vahid anlayışını “gerçəklik elementi” adlandırırıq. Elə buradaca qeyd edək ki, irreal varlıqları və ona ek- vivalent hesab edilən anlayışları gerçəklik elementi adlan- dırmağımızı yalnız materialistlər ziddiyyət kimi qəbul edə bilər. Bunun səbəblərini başqa bir tədqiqat əsərimizdə ətraflı şəkildə şərh etdiyimizə görə 2 burada onları yenidən təkrarlamağa ehtiyac duymuruq. Bu tədqiqat çərçivəsində “gerçəklik elementi” – dedik- də, obyektiv aləmdə real şəkildə mövcud olan və ya mövcud olduğu qəbul edilən əşya, varlıq və hadisələr, 1 Tarasov Y.F, göstərilən əsəri, s. 102. 2 Daha ətraflı bax: Əsgərov M.B. Linqvopsixologiya və ya..., 2011, s. 88-89. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 49 anlayış, norma və prinsiplər, həmçinin onların real və ya təsəvvür olunan əlamət, xüsusiyyət, keyfiyyət və hərəkət- lərinə ekvivalent olan abstrakt təsəvvürlər nəzərdə tutulur. Buraya qədər deyilənlər əsasında: Biz nəyi başa düşü- rük və ya dərk edirik? Dərk edilən və ya yadda qalan şey nədir? suallarına artıq cavab verə bilərik: Başa düşülən, dərk edilən, yadda qalan şey gerçəklik elementidir! İntellekt obrazı. İndi də: Biz nəyin vasitəsilə başa düşür və ya dərk edirik? - sualına cavab verməyə çalışaq. Dini elmlər dərketmə və ya təfəkkür proseslərinin real- laşmasını təmin edən minimal vahidlərin “ilahi ruh” olduğunu iddia edirlər. Bu proseslərin əsasını təşkil edən ilkin meyar və vahidlər haqqında həmin elmlər daxilində heç bir əlavə izahata təsadüf olunmur. Dini elmlər ba- xımından buna təsadüf edilməsi mümkün də deyil. Ətraf aləmdə mövcud olan əşya və hadisələrin insan tərəfindən dərk olunmasını təmin edən ilkin vahid və ya elementlərin məhz nə olması ilə bağlı psixologiya və psi- xolinqvistika tarixində müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bəzi tədqiqatçılar onu təfəkkür elementi 1 , bəziləri diferensial element və ya kinakem 2 , bəziləri “işə çevrilmiş söz” 3 , bə- ziləri isə “real və virtual işarə” 4 adlandırmışlar. Bizim bu terminlərdən istifadə etmək istəməməyimizin bir sıra obyektiv və subyektiv səbəbləri var. Belə ki, “tə- 1 Wundt W. Völkerpsychologie. Eine untersuchung der Entwicklungsgesetze von Sprache, Mythus und Sitte. Die Sprache. Stuttgart, 1900. 318 s. 2 Леонтьев А.А. Психолингвистика. Москва, “Наука”, 1967, с. 96. 3 Выготский Л.С. Психология. Москва, “Апрель Пресс, ЭКСМО-ПРЕСС”, 2000, с. 469. 4 Леонтьев А.А. Слово в речевой деятельности. Москва, “Наука”, 1965, с. 26. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|