Ajiratiw hám aniqlaw(sipat analizi)usillari''

5. Ekstraksion -- spekral usılda ekstrakt jalinǵa búrkeledi yamasa baqlaw deregine órnatilip, ondaǵi elementtiń spektri úyreniledi.
6. Ekstraksion -- polyarografik usılda ekstrakt elektrolitik buwinǵa jaylasip, onıń quramindaǵi zattıń polyarogrammasi túsiriledi hám túsirilgen polyarogramma úyreniledi.
Ekstraksion processlerdıń nizamlıqları. Ekstraksiya waqtında, ádetde, zatt8ń hammesi organikalıq fazaǵa otpesten, onıń biraz bólegi suw qabatinda qaladi. Zattıń organikalıq fazaǵa ótken bólegi menen suw fazasindaǵi teńsalmaqlılıq konsntraksiyaları qatnası bólistiriliw konstantasi dep júritiledi.
Ko=[A]o/[A]c yaki K=[HgCl2]o/[HgCl2]c
Bul teńlemeler eripenıń ion kúshı nólge teń bolǵanda hám zat har eki fazada da bir qiyli kóriniste bolǵani orınlı. Bul waqıtta zatlar aktivligi konsentraksiyaǵa, aktivlik koefficienti bolsa birge teń boladi. Suw órtaliǵinda qanday da bir aralaspa bolsa, teńlemege konsentratsiya ornına aktivlik qoyiladi. Haqiyqatinda da har eki fazada da zattıń bir qiyli bolıwı kemnen kem ushıraydi. Bólistiriliw koefficienti bolistiriliw konstantasinan parıqlı rawishte turaqli manıs emes. Eger eritpedegi xlor ionininiń konsentratsiyasi ózgertirilse, D nıń artıwi yamasa kemeyiwin ańsat baqlawǵa boladı. Ámelde, kóbinese, ekstraksiya dárejesi -- R qollaniladi:
R=QA,o/QA,c
bul jerde, QA,o -- zattıń organikalıq fazadaǵi muǵdari, QA,c -- zattıń ulıwma muǵdari. Bunnan ekstraksiya dárejesi R menen bóistiriliw koefficienti D arasındaǵı baylanisti kórsetiw múmkin:
K=1000•D/D+1 hám Q=R/100-R.
Bul teńlemeler tek ǵana har eki fazalar kólemi teń bolǵanda orınlı. Muǵdarlıq tolıq ajıratıw R=99÷99,9 bolǵanda baqlanadi, dep qabıl etiledi. Ayrim jaǵdaylarda R=90% hám onnan kem bolıwı múmkin. Bunday jaǵdaylarda ekstraksiya 2-3 márte tákirarlanadı, hám tolıq ajıratıwǵa erisiledi. Mısalı, R=90% bolsa, eritpede 10% zat qaladi, qayta ekstraksiyalanǵanda R=90% bolǵanliģi ushın jáne 9% zat organikalıq fazaǵa ótedi h.t.b. Solay etip, 3 márte qayta ekstraksiyalanǵanda 99,9% zat ajıraladi. Ekstraksiyani n márte takirarlaǵannan keyin qalatuǵin zattıń millimollar sanin tómendegi formuladan tabıw múmkin:
xn=V2a/(V1K+V2)∆n
bul jerde, a -- V2 kólemli fazadaǵi A zatinıń millimollar sani. Ekstraksiya konstantasin bilgen halda ekstraksiya sharayatin, ekatraksiyanıń maqul órtaliǵin, pH hám basqalarin tańlaw múmkin. Ajıratıp aliw dárejesi, bolistiriliw koefficienti, ekstraksiya konstantasi, bólistriliw komstantasi mánıslerin ajıratıp alinatuǵin birikpe hám organikalıq eritıwshınıń qásiyetlerine, onıń túrine baylanıslı. Ádetde, eritıwshi ushın suw menen aralaspaytuǵin yaki kem aralasatuǵin eritıwshiler tańlanadi. Olar ajıratilatuǵin zatlar menen turaqliliqqa iye bolǵan birikpeler -- payda etedi. Solvatlar payda bolıwı elstraksiya procesin jeńillestiredi hám zattıń organikalıq qabatqa ótıwin tamiyinleydi. Eritıwshiniń tiǵizliǵi ámelde áhmiyetke iye. Ekstraksiya ushın suwda awırraq eritıwshiler qolayli bolıp, olar suwdin túbinde boladi, ekstraksiyani takirarlaǵanda da olar qolayliraq, bunnan tısqarı, olar baylanıspaydi. Bul jalin hám záhárlenıw qáwıpin joq etedi. Ekstraksiya tek ǵana suwdan organikalıq eritiwshı qabatinda emes, bálki organikalıq eritiwshi qabatinan suw qabatina ótkiziw ushın da qollaniladi. Máselen, karbon kislatalardi fenol yamasa onıń tuwindilari aralaspasinan suw wáziypasina ótkerip ajıratıw múmkin. Bunıń ushın natriy gidrokarbonattıń suyıltirilǵan suwlı eritpesinen paydalaniladi.
Ekstraksiyalanıwshı birikpelerdıń túrleri. Ekstraksiyalanıwshı birikpeler har túrli bolip, olar oziniń ximiyalıq dúzilisi, payda bolıwı, organikalıq qabatqa ótıw mexanizmleri menen pariqlanadi. Ayirim ekstraksiyalaniwshi birikpeler aldin suwda payda bolsa, ayirimlari ekstraksiya processinde payda boladi. Suwda payda bolıwshılar toparina kovalent baylanıslı ápiwayi birikpeler kiredi. Ekinshi túr birikpelerge (bir neshe qalqali ishki kompleks birikpeler ) kiredi. Bulardan tısqarı elektr neytral, ańsat savlatlanıw qásiyetke iye bolǵan ion assotsatsiyalari ham jaqsi ekstraksiyalanadi. Solvatlaniw energiyasi qansha úlken bolsa, gidratlaniw energiyasi qansha kishi bolsa, ekstraksiyaaniw sonsheli toliq baradi. Ekstrakaiyalaniwshi solvatlar payda boliw qábiliyeti vodorod baylanıs payda bolıwı menen baylanıslı. Máselen, kovalent baylanisli ápiwayi birikpeler: I2, GeCl4, SbCl3, HgI2, AsCl3 hám basqalar benzolda, HCl, HNO3, H2SO4, HClO4 siyaqli kislotalarspirtler, ketonlar hám efirlerde, HFeCl4, HInJ4, HSbCl6 siyaqli kompleks kislotalar -- kislorodli eritıwshıler menen dietilefirinde jaqsi ekstraksiyalanadi. Eger ajıratılatuǵin zat zaryadlı bolsa, onıń zaryadin neytrallaw maqsetke muwapiq boladi. Kishi zaryadli ionlar ańsatraq ekstrakcıyalanadi. Ekatrakciya sebepli ajıratılatuǵin zat quramindaǵi gidroksil gruppalar ( --OH, --COOH hám basqalar) bolsa, olardıń gidrofobliǵin asırıw kerek boladi. Turaqlı kompleksler hám úlken ólshewli bóleksheler jeńıl ekstraksiyalanadi. Jaman ekstraksiyalanatuǵin zatlardi ajıratıw ushın olardi komplekslerge baylanıstırıw maqsetke muwapiq boladi. Ekstraksiyalaw eritpenıń pH mánisine kóp tárepleme baylanıslı. Bul payda bolatuǵin kompleksler hám basqa birikpeler turaqliliǵiniń pH ǵa baylanıslıǵı menen túsindiriliwi múmkin. Zatlardi yaki birikpelerdi ekstraksiyalaw ushın qolayli hám selektiv eritiwshierge ekstragentler delinedi.
Ekstraksion processlerdıń túrlerı. Ekstraksiya processleri dáwirli (ápiwayi), úzliksiz, qarama-qarsı aǵimli túrlerge bólinedi. Teńsalmaqlılıq konstantasi ( bólistiriliw koefficienti ) jeterli dárejede úlken bolsa hám teńsalmaqlıqtıń órnalasiw tezligi hám úlken bolsa, zatti bir fazadan ekinshisine bir basqıshlı ekstraksiya dawaminda tolıq ótkerıw múmkin. Eritıwshınıń jańa úlesleri menen tez orınlaytuǵin teńsalmaqlıqlı sistemalar ushın dawirli ekstraksiyanı qollaw múmkin. Bul usıl strukturalıq bólimlerden biri bir fazada tolıq qalǵan halda, ekinshisi fazalar arasında tarqalǵanda, eń nátiyjelisi bolip tabiladi. Dáwirli ekstraksiya erigen zatti toliq ajıratıwdı názerde tutadi. Selektiv ekstraksiya bir neshe strukturalıq bólimlerdi óz-ara ajıratıw imkanın beredi. Eger suw fazasindaǵi zatti bir márte organikalıq eritıwshi menen ekstraksiyalanǵannan soń organikalıq faza ajıratilip, oǵan jańa organikalıq eritıwshı úlesi qosilsa ( qarama-qarsı aǵimli ekstraksiya dep atalatuǵin usıl ), zatti ajıratıw nátiyjeligi artadi. Buni avtomatlastırıwda múmkin. Processti avtomatlastırıw ushın kóp nayli qurilmadan paydalaniladi.