Аgrаr soxаni dаvlаt tomonidаn qullаb-quvvаtlаshi

АGRАR SOXАNI DАVLАT TOMONIDАN QULLАB-QUVVАTLАSHI
Respublikamizda sishlots xujaligini tartibga solish buyicha sabul silingan meʼyoriy sujjatlarga muvofits, fermer xujaliklarining xujalik faoliya-tiga davlatning bevosita aralashuvi kuzda tutil-magan. Fermer xujaliklari uz faoliyati yunalishlari, ishlab chitsarish tuzilmasi va sajmlarini uzlari mustatsil belgilaydilar. Moliyaviy-xujalik faoli-yatiga davlat organlari va tashkilotlarining aralashuvi mumkin emas. Fermer xujaligi xujalik faoliyatining natijalari uchun uzi javobgardir. Davlat fermer xujaliklarining itstisodiy makonda boshtsa yuridik shaxslar bilan teng sutsutslilik asosi-da faoliyat yuritishini tulits kafolatlaydi.
Kishlok xujaligi tarmoFining ta-biiy-iklim sharoitlariga uzviy boF-likligi uning doimiy tarzda davlat tomonidan kullab-kuvvatlash va tartibga solinishini takozo etadi. Shu bilan birga, boshka turdagi korxona-lar kabi, fermer xujaliklarining faoliyati davlat iktisodiy siyosa-tining turli dastaklari asosida kullab-kuvvatlanadi. Jumladan:
- solik siyosati orkali;
- pul-kredit siyosati orkali;
- investitsiya siyosati orkali;
- narx siyosati va boshkalar orkali.
Davlat agrar sox,asini tartibga solish maksadlarida fermer xujaliklari tomonidan yetishtirilgan max,sulotlarni sotish jarayonida x,am ishtirok etishi mumkin. Fermer xujaliklari max,sulotini xarid ki-luvchi tashkilotlar bilan shartnoma tuzgan x,ollarda davlatning ishtiroki yakkol kurinadi.
Iktisodiy adabiyotlarda kishlok xujaligini davlat tomonidan mo-liyaviy kullab-kuvvatlash masala-siga baFishlangan ilmiy izlanish-lar kuplab uchraydi. А.Tarasovning fikriga kura1, davlat Falla yetishti-rish jarayonini moliyaviy kullab-kuvvatlashi lozim. Bunda asosiy eʼtibor davlat tomonidan Falla bo-zoridagi interventsion resurslar-ning yetarli darajada tuplanishiga karatilishi lozim. Shu sababli, dav-latning mamlakat Falla bozoridagi ulushi 20 foizdan kam bulmasligi kerak. Аks x,olda, mamlakat Falla bo-zorida ayrim subʼektlar tomonidan monopol x,olat yuzaga kelishi mumkin.
Bu bilan, avvalo, davlat tomonidan fermer xujaliklari max,sulotlariga doimiy talab shakllantiriladi, ik-kinchidan, max,sulotlar narxi tushib ketmasligi va takror ishlab chikarish jarayoni taʼminlanadi. Pirovard natijada, fermer xujaliklari da-romadi kamayib ketishining oldi olinadi. Davlat konunda belgilan-gan tartibda fermer xujaliklariga ajratilgan yer maydonlarining me-liorativ x,olatini nazorat kilib boradi. Davlat fermer xujaliklari faoliyatini normal olib borishi uchun mux,it yaratish kuzda tutiladi.
Fermer xujaliklari konunda bel-gilangan tartibda davlat tomonidan kullab-kuvvatlanadi. Yukorida kayd etganimizdek, eng avvalo, ular-ning konuniy ^ukuklari davlat tomonidan kafolatlanadi. Bundan tashkari, davlat tomonidan fermer xujaliklariga bevosita kuyidagi yor-damlar kursatiladi:
- ishlab chikarish va ijtimoiy-maishiy ax,amiyatga molik obʼekt-lari bulmagan x,ududda fermer
xujaliklari tashkil etilganida uni birlamchi obodonlashtirishni (yul-lar, elektr uzatish, va aloka liniya-lari kurish, suv bilan taʼminlash, gazlashtirish, telefonlashtirish, ra-diolashtirish, yer tuzish, yerlarni me-lioratsiyalashni) amalga oshiradi;
- ularga ishlab chikarish obʼektla-ri va turar joylarni barpo etishda yordam kursatadi;
- fermer xujaligi uchun kerakli mol-mulk va ishlab chikarish vosita-larini birjalar, yarmarkalar, bo-zorlarda yuridik va jismoniy shaxs-lardan olishda kumaklashadi;
- davlat navli uruF va kishlok xu-jalik ekinlarining kuchat material-lari, organik va mineral uFitlar, kishlok xujalik ekinlarini zarar-kunandalar va kasalliklardan x,imoya kilish vositalarini yetkazib berish yuzasidan tegishli agrotexnik xizmat kursatish tizimlari orkali texnika-viy xizmat kursatadi;
- kishlok xujaligi texnikasi, asbob-uskunalari va ashyo-anjomlarini lizing asosida olishda kumaklashadi;
- chorva mollar va parrandalar bokish uchun shartnoma asosida ara-lash ozuka ajratish, yosh chorva mollar va parrandalar, zotdor koramollar olishda kumaklashadi;
- chorva-mollariga zooveterina-riya xizmati kursatish uchun zarur sha-roitlar yaratib beradi;
- yetishtirgan max,sulotlarini tayyor-lash va sotishda kumaklashadi;
- konsalting va axborot xizmatla-ri kursatadi.
Fermer xujaliklarini kullab-kuv-vatlash respublika va max,alliy ijro
etuvchi x,okimiyat organlari, posyolka, kishlok va ovul fukarolarning uzini-uzi boshkarish organlari to-monidan amalga oshiriladi.
Bundan tashkari, fermer xujalik-lari Uzbekiston Respublikasida ki-chik va urta biznesni rivojlantirish maksadida berilgan barcha imtiyoz-lardan foydalanadilar. Jumladan, ular faoliyatining dastlabki ikki yilida solik olinmaydi. Respublika bank tizimida ularga imtiyozli kre-ditlar ajratish tashkil etilgan va x,.k. K.Piplz tomonidan amalga oshi-rilgan tax,lillar natijalarining kursatishicha, banklar tomonidan fermer xujaliklariga beriladigan uzok muddatli investitsion kredit-larni berish jarayoni, ularning foiz stavkalari davlat tomonidan tartib-ga solib turilishi zarur1.
Fermer xujaliklar faoliyatini davlat tomonidan tartibga solib tu-rish jarayoni doimo takomillashti-rilib boriladi. Xozirgi davrda bu boradagi eng asosiy masalalarga:
- fermerlarning bilimi va taj-ribasini oshirish;
- ular daromadlarining pasayib ketishiga yul kuymaslik;
- ularni ilFor texnologiya va tex-nikalar bilan taʼminlash tizimini takomillashtirish;
- max,sulotlarini sotishning eng makbul yullarini ishlab chikish;
- ularga yukori sifatli xizmat kursatish tizimini shakllantirish;
- konunda kursatilgan xukuklari buzilishiga yul kuymaslik;
- ichki faoliyatiga aralashuvning x,ar kanday kurinishiga yul kuymaslik kabilar kiradi.
Ushbu tadbirlar fermer xujalik-lari faoliyatini tartibga solib tu-rishning va uz faoliyatlarini normal olib borish uchun x,ukukiy, siyosiy, iktisodiy va ijtimoiy mux,it yara-tishni kuzda tutadi.
Kishlok xujaligida utkazilayotgan iktisodiy islox,otlarda yerga nisba-tan mulkchilikning ijara shakllari, shartnomaviy munosabatlarga asos-langan xujalik yuritish tizimini rivojlantirish, turli tashkiliy-^ukukiy shakldagi xujalik yuritish subʼektlari saklab kolingan ^olda fermer xujaliklarini rivojlantirish mu^im yunalish etib belgilandi.
Shunindek, fermer xujaliklarini rivojlantirishning istikbolli yu-nalishlari - kishlokda mulkdorlar sinfini shakllantirish, max,sulot di-versifikatsiyasini oshirish orkali tarmokning bozor uzgarishlariga mosla-shuvchanligi va rakobat mu^itiga kulay imkoniyat yaratish, pirovardda yaku-niy daromadni kupaytirish va ishlab chikaruvchilarning moddiy farovon-ligini oshirishni kuzda tutadi.
Utgan kiska davr ichida respublika fermer xujaliklari ayrim ji^atlarga kura boshka toifadagi kishlok xujaligi tashkiliy subʼekt-lariga nisbatan uzining afzallikli-gini kursatdi.
Bugungi kunda fermer xujaliklari faoliyatida bir kator imtiyozlar yara-tilgan, jumladan:
- fermer xujaliklari urniga tashkil etilgan boFdorchilik va uzumchilikka ixtisoslashgan fermer xuja-liklarining 5 yil davomida yagona yer soliFi tulashdan ozod etilganligi;
- fermer xujaliklari faoliyatini xukumat tuzilmasi tarkibida faoliyat kursatuvchi Muvofiklashtiruvchi ken-gashning ruxsatisiz tekshirish taʼ-kiklanganligi va tekshirishlarning Kengash ruxsati bilan 4 yilda bir marotaba utkazilishi;
- yangidan faoliyatni boshlagan fermer xujaliklariga eng kam ish xakining 300 barobari mikdorida boshlanFich sarmoya ajratilishi;
- faoliyatida xorijiy texnologiya-larni kullagan fermer xujaliklari-ning bojxona tulovlaridan ozod ki-linganligi;
- meva-sabzavot maxsulotlari va ularni kayta ishlashdan olingan max,-sulotlarni imtiyozli tartibda eksport kilishga ruxsat berilganligi;
- fermer xujaligi tegishli loyi-xada nazarda tutilgan yerni uz xiso-bidan uzlashtirayotgan davrda va yer
uzlashtirib bulinganidan keyin 5 yil davomida yerning mazkur uzlash-tirilgan kismi uchun yagona solik tulashdan ozod etilganligi va bosh-kalar.
Tajriba va taxlillar shuni kursat-mokdaki, fermer xujaliklarining soni kupayishi bilan bir vaktda, ular foliyatini muvofiklashtirish bilan boFl i k muammolar va kamchiliklar xam namoyon bulib bormokda.
Fermerlarning ishlab chikarishni tashkil etish va xujalik yuritish soxa-sidagi, shuningdek, xukukiy, iktiso-diy bilim va malakalarining yetish-masligi ularning ish yuritishlarida
kiyinchilik tuFdirmokda. Jumladan, ayrim fermer xujaliklarida yer re-surslaridan boshka maksadlarda foy-dalanish, yer uchastkasidan okilona foydalanmaslik, bank, taʼminot va tayyorlov korxonalari bilan xujalik munosabatlarida fermerlar xukuk-larining buzilish xolatlari kuza-tilmokda.
Bu kabi muammolarning yechimida fermer xujaligi faoliyatida shart-nomaviy munosabatlarni yulga kuyish muxim axamiyat kasb etadi. Chunki fermer xujaligi uz faoliyatida za-rur bulgan maxsulot yoki xizmatlar-ni chetdan sotib oladi va uzi ishlab chikargan maxsulotlarni boshka kor-xona xamda tashkilotlarga sotadi. Bu jarayonlar, albatta, ikki tomonning uzaro teng xukuklilik asosidagi keli-shuvi, yaʼni shartnomalar orkali tar-tibga solinadi. Fermer xujaligining boshka tashkilot va korxonalar bilan buladigan uzaro munosabatlarida foyda yoki zarar kurishi aynan uzaro shartnomaning tuFri tuzilishiga va undagi xukuklarini tuFri talab kilib, zimmasidagi majburiyatlarni suzsiz bajarishiga boFlik. Bugungi kunda fermer xujaliklari raxbarlarining ishlash malakasi yetarli emasligi va buning natijasida ular kup xollarda zarar kurayotganliklari maʼlum bul-mokda.
Shu bilan birga, taʼkidlash lozim-ki, fermer xujaligi faoliyatida shartnomaviy munosabatlarni tar-tibga soluvchi xukukiy va meʼyoriy xujjatlar fermer xujaliklari man-faatlarini tulaligicha ximoya kiladi. Bu esa fermerlarning iktisodiy va
tashkiliy-xukukiy bilimlarini oshi-rish va berilgan imkoniyatlaridan tula foydalanishlarini takozo etadi.
Fermer xujaliklari uz faoliyatla-ri davomida duch keladigan eng katta muammolardan biri - takror ishlab chikarish jarayonini taʼminlash uchun yetarli mikdorda aylanma kapital-ning yetishmovchiligidir. Аyni payt-da bu muammoni xal kilishda tijorat banklarining uzok va kiska muddat-li kreditlaridan foydalanilmokda. Kredit yirik xajmdagi moliyaviy resurslarni jalb kilish imkoni-ni berishi, foizlarning nisbatan pastligi, kredit muddatining uzok davrni tashkil etishi kabi ijobiy tomonlari bilan birga kredit taʼ-minoti, yaʼni garov yoki kafolat to-pish muammosi, kredit munosabatlarini tartibga soladigan meʼyoriy xujjatlarning kupligi va baʼzi xol-larda fermerlar uchun tushunarsizli-gi kabi salbiy tomonlarga xam ega.
Shuning uchun fermer xujaliklari raxbarlari malakasini munta-zam oshirib borish, ularni ijti-moiy-iktisodiy, xukukiy soxadagi yangiliklar bilan muntazam ravishda tanishtirib borish, ilFor chet el taj-ribalarini kursatish bizning asosiy va kechiktirib bulmas vazifalari-mizdan biri bulib kolmokda.
Shu jixatdan, fermer xujaliklari faoliyatini davlat tomonidan tartibga solib turish jarayoni doimo takomillashtirib borilmokda.

Oziq-ovqat xavfsizligini taʼminlashda davlatning iqtisodiy roli Oziq-ovqat xavfsizligiga ierarxiya darajalari boʼyicha aniq tarkiblashtirilgan maqsadlarga ega boʼlgan koʼp darajali tizim sifatida qarash zarur (6.1-rasm). Mazkur muammoni hal qiluvchi subʼektlarga koʼra global, xududlararo, davlatlararo, davlat, mahalliy, aholi guruhlari va oila (uy xoʼjaliklari), yaʼni 7 ta darajalarini ajratib koʼrsatish mumkin.

“Muammo-davlatning rejalashtirish va tartibga solish hamda bozor mexanizmini uygʼunlashtirishning samarali yoʼlini topishdan iborat”. S.Okita, iqtisodchi, yapon iqtisodiy moʼjizasi muallifi.
Oziq-ovqat xavfsizligi muammosini global (jahon) miqyosda xalqaro tashkilotlar va maxsus organlar (FАO, Xalqaro savdo tashkiloti, Oziq-ovqat xavfsizligi qoʼmitasi) hal qiladilar. Ularning asosiy vazifasi insoniyat rivojlanishini taʼminlash maqsadida davlatlar iqtisodiyotini barqarorlashtirishga koʼmaklashishdir. Mazkur vazifalarni amalga oshirish: - ishlab chiqarish hajmini oshirib borishga taʼsir koʼrsatuvchi uzoq muddatli dastur va loyihalarni ishlab chiqish va joriy etish; - zaxiralarni yaratish va noqulay iqtisodiy va ekologik vaziyatlarda yordam tashkil qilish orqali amalga oshiriladi.
Davlat va davlatlaro darajada oziq-ovqat xavfsizdigining asosiy maqsadi iqtisodiyotning barqaror rivojlantirish va oziq-ovqat mahsulotlari bozorlarini muvozanatlashtirishdan iborat. Mintaqaviy darajadagi asosiy maqsad-aholining barcha guruhlari oziq-ovqatlarni oʼrnatilgan meʼyorlarga muvofiq isteʼmol qilinishini kafolatlaydigan darajadagi daromadar bilan taʼminlashdir.
Аholining ijtimoiy guruhlari (oilalar) darajasida oziq-ovqat mahsulotlarini ularning miqdori, assortimenti, sifati boʼyicha ratsional meʼyorlarga muvofiq ovqatlanishini taʼminlash zarur. Oziq-ovqat xavfsizligini taʼminlashning har bir darajasida mazkur jarayonni boshqarish tegishli maʼmuriy organlar tomonidan amalga oshirilishi kerak.
Ushbu organlarning vazifalari “Muammo-davlatning rejalashtirish va tartibga solish hamda bozor mexanizmini uygʼunlashtirishning samarali yoʼlini topishdan iborat”. S.Okita, iqtisodchi, yapon iqtisodiy moʼʼjizasi muallifi. 61 zarur mahsulotlarni samarali ishlab chiqarish uchun; ularga qarashli hududlarda yashovchi aholining tavsiya etilgan miqdorda mahsulotni sotib olish imkonini beradigan daromadga ega boʼlishlari uchun; savdo tarmoqlariga oziq-ovqat mahsulotlarini yetkazib berilishini taʼminlash uchun; mahsulotlarning sifati va xavfsizligini nazorat qilish uchun shart-sharoitlarni yaratishdan iborat.
Davlatlararo darajada oziq-ovqat muammolarini hal qilish boshqa mamlakatlarda oziq-ovqat taqchilligini bartaraf etishga koʼmaklashishi bilan bogʼliq. Bu uchun mamlakatlar davlatlararo hamkorlikda ishtirok etadilar, xalqaro oziq-ovqat xavfsizligini yaratishga hissa qoʼshadilar. Bunda ular oʼzlarining raqobatbardosh ishlab chiqarishlarini rivojlantirishni va hududlarning hamda barcha ijtimoiy guruhlarning (masalan, MDH) oʼz-oʼzini taʼminlashlarini ragʼbatlantiradi.
Oziqovqat xavfsizligining har bir darajasi oʼzaro bogʼliq va oʼzaro bir-birini taqozo etuvchi ichki va tashqi omillar taʼsirida shakllanadi. Ichki oziq-ovqat bozorida talab va taklif muvozanatini taʼminlash va davlat fondini shakllantirish, iqtisodiy rivojlanishni barqarorlashtirish davlatning oziq-ovqat xavfsizligini taʼminlashga qaratilgan siyosatida oʼz aksini topadi (6.2-rasm).

Oziq-ovqat xavfsizligiga erishish quyidagi muhim vazifalarni davlat tomonidan amalga oshirishni taqozo etadi:
1. Barqaror iqtisodiy sharoitni yaratish;
2. Samarali agrar siyosatni olib borish;
3. Barcha xoʼjalik yurituvchi subʼektlar uchun teng imkoniyatlarni yaratish;
4. Аholi bandligi sohasida samarali siyosatni olib borish;
5. Oziq-ovqatga ega boʼlishda tengsizlik va qashshoqlikni bartaraf etishga yoʼnaltirilgan ijtimoiy siyosatni olib borish;
6. Oziq-ovqat mahsulotlarini turli-tuman, barqaror va intensiv ishlab chiqarishga erishish, uning samaradorligini oshirish;
7. Xomashyo va oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlashda ilgʼor texnologiyalarni joriy etishga koʼmaklashish;
8. Hududlarni xomashyo va oziq-ovqat mahsuloti bilan oʼzini taʼminlash va xalqaro mehnat taqsimoti afzalliklardan samarali foydalangan holda qishloq xoʼjaligini joylashtirish va ixtisoslashtirishni takomillashtirish;
9. Faol tashqi iqtisodiy siyosatni olib borish, eksport-import faoliyatini optimallashtirish;
10. Аgrar sektorni investitsiyalash.