A'dan Z'ye Felsefe
Yüklə 1,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
| EFLATUN (PLATON)
EGOİZM (Bencillik) Egoizm, insanın kendisinin ya güdüleyici ahlaki güç olduğu ya da ahlaki davranışın amacı olduğu veya olması gerektiği anlamına gelir. İngilizcede var olan ikinci bir sözcük (egotısm - kendini beğenmişlik) ile ifade edilen şeyden, yani insanın kendi önemini veya işlerini (milliyetçiliğe benzer biçimde) psikolojik bakımdan aşırı değerli görmesinden ayrı düşünülebilir. Yani egoizm pozitif ve normatif etik olarak bölünebilir. Pozitif etik, egoizmin olgusal bir betimlemesidir: insanları güdüleyen kendi çıkar ve arzularıdır. İnsanları başka türlü betimlemek olanaklı değildir. Buna karşılık, normatif egoist etik insanların şu andaki davranışlarının ardında ne tür güdüler yatıyorsa yatsın, aslında böyle güdülenmesi gerektiğini Önerir. Kimileri, insanın edimlerinin daha önceki olaylar tarafından belirlendiğini, bunun seçimi bir yanılsama haline getirdiğini ileri sürerek bireyin seçim yaptığı fikrini reddedebilirler. Ne var ki, büyük nedensel dürtü karşısında bir seçim unsuruna izin verilirse, insanın bir sonraki davranışı üzerinde bir ölçüde kontrol sahibi olduğu ortaya çıkar. Dolayısıyla, bu insanın kendine mi, başkalarına mı dönük bir hareket hattı seçmesi gerektiğini araş-tırabiliriz. Yani kendi çıkarlarının peşinden mi gitmeli yoksa kendi çıkarını reddederek başkalarının çıkarı için mi çaba göstermeli, diye sorabiliriz. Başkalarını düşünen davranışlar, kendini düşünen davranışlarla karşılaştırıldığı zaman ahlaki bakımdan ne ölçüde meşrudur ya da alkışlanmalıdır? İlk bakışta, psikolojik egoizm felsefi bakımdan pek ileri gidemez. Bütün davranışlarımızın kendimize dönük olduğunu, kendimizle güdülendiğimizi ileri sürer ki bu doğruysa, yalnızca dünyayla ilgili olarak, aynen yerçekiminin saniyede 9,8 metre olduğu gibi bir olguyu betimliyor olur. Özgecil ya da fedakârca olarak nitelenen bütün davranışların peçesi indirilir ve bunların altında kişinin kendisine dönük davranışlarının yattığı ortaya konulur. Josh dilenciye suçluluk duygularını gidermek için para vermiştir; Harriet boğulmakta olan küçük çocuğu kurtarmak için nehre atlamışsa bunun nedeni çocuğu kurtarma çabası göstermese idi vicdanının hayat ^oyu peşini bakamayacağıdır. Hayırseverlik ve fedakârlık böylece bencil davranışlar olarak sunulabilmektedir. Ne var ki, insan güdülemesinin bu denli clcşlirci veya realist bir betimlemesi ile bile büyük teoriler geliştirilebilir: Örneğin Hobbes güçlü bir devleti gerekçelendirmek için benci! davranışın denetim altına alınması gerektiğini bir temel olarak kullanıyordu. Mandeville ve daha da iyi bilinen örneğiyle Adam Smith kendi çıkarlarının peşinde koşan davranışların aslında toplumsal fayda yarattığını ileri sürüyordu. Bu teorinin karşıtları teoriyi eleştirmek için karşı olgusal bulgulara başvururlar. Bir dizi bulgu, bazı özgecil ya da ödev olarak üstlenilen davranışların hiçbir biçimde bunları gerçekleştiren öznenin kendi çıkarıyla ilişkisi olduğu iddia edilemeyecek bir nitelik taşıdığını göstermiyor mu? Özellikle bu kişi çok değerli şeyler yitiriyor, hatta ölüyorsa. Ama karşı olgusal bulgu olarak düşünülebilecek şey, çözmesi zor karmaşık bir mesele haline gelir: O en yüce fedakârlık anında, askerin kendini (örneğin namını ya da Yaradanına kavuşmayı) düşünmediğini nereden biliyoruz? Özel amaçlar özel kalır. Ortaya çıkan sorun, herhangi bir bulgunun psikolojik egoizmi çürütüp çürütemeyeceğidir. Eğer çürütmek mümkün değilse, o zaman bu kapalı bir teoridir, bir varsayım statüsünde kalır. Ne doğrulanabilir, ne de yanlışlanabilir. Bu noktada, psikolojik egoist mi yoksa psikolojik özgeci mi olmamız gerektiğini anlamak için yazı-tura mı atacağız? Bu pozisyonların birini ya da ötekini (ve daha az düalistik seçenekleri) bilimsel olarak değerlendirmek mümkün müdür? Güdülerin tespit edilmesi güçtür. Öyleyse mesele davranışlara dayalı bulguların yanısıra insanların mahrem duygularına ilişkin bulguları da göz önüne alma zorunluluğu dolayısıyla karmaşıklaşmaktadır. Neden yalnızca insanların ne yaptığına bakmakla yetinmemeli? Hume psikolojik egoizmi altı noktada çürütmeye girişir (onun kullandığı deyim “bencil hipotez”dir). Bu hipotez, sevgi, dostluk, merhamet, şükran gibi başkalarına yönelik ilgi ve güdülenme içeren ahlaki duygulara karşı çıkar. Güdülenmeyi tek bir nedene indirgemeye çalışır; bu ise “verimsiz bir görevedir - “basitlik aşkı... felsefede epeyce yanlış akıl yürütmenin kaynağı olagelmiştir.” Anlaşıldığı kadarıyla hayvanlar birbirlerine iyiliksever tarzda yaklaşırlar; hayvanların özgecil davranabilecekleri kabul edilirken, bunun insanlarda inkâr edilmesi nasıl mümkün olur? Dördüncüsü, iyilikseverlik kavramı anlamsız olamaz, bazen bir davranışın öznesinin öteki insanın bahtından bir çıkarı yoktur, ama yine de onun iyiliğini isteyebilir. Beşincisi, kendi çıkarlarımızı düşünmekten de önce gelen bazı güdülerimiz vardır: Kibir, şöhret ya da intikam, kişinin çıkarlarını bütünüyle aşan eğilimlerdir. Nihayet, psikolojik egoizm haklı olsaydı bile, epeyce güçlü bir ahlaki davranış olasılığı yaratmaya yetecek birtakım eğilimler mevcuttur; bu da bir insana kötücül, bir başkasına insancıl sıfatlarının takılmasına olanak verir ki İkincisi ilkine tercih edilmelidir. İnsan doğasını tasvir eden bir teorinin ötesine geçtiğimizde, normatif egoizmin, insanın ne yapması gerektiği sorusunun alanına gireriz. Normatif egoistler, tabii farklı nedenlerle, insanın kendi çıkarlarını geliştirmeye çalışmasjnın doğru olduğunu söylerler. Rand, rasyonel egoizmin güçlü bir mutlak savunmasını yapar: Bireyin yaşama ve ahlakını seçme hakkı olması, onun ras-yönel bir varlık olarak kendi çıkarını yansıtmalıdır (kaprisli, duygusal varlık Rand’e göre rasyonel kafalı egoistin antitezidir). Kimileri de sonuççu ilkeler temelinde kendi çıkarlarımızı düşünerek davranmamız gerektiğini, böyle yapmakla öteki insanlara, onlara yardım etmek için çaba gösterdiğimiz bir durumdan daha çok yardım etmiş olacağımızı ("cehenneme giden yol iyi niyet taşlarıyla döşenmiştir” denir), ekonomi ve tarihin açıklamalarının bu yönde olduğunun söylenebileceğini ileri sürerler. EĞİTİM Felsefenin eğitim olduğunu, dolayısıyla eğitim felsefesinin mükerrer olduğunu söylemek olanaklıdır. Felsefe bilgeliğin araştırılmasıdır. İnsan bunun kendi içinde eğitici olduğunu ummak istiyor. Ne var ki, eğitim alanında eğitimin işlevi, amacı, ruhu, kapsamı, süresi, bilgi ve onun kullanımı konusunda varsayımları ile ilgili açıkça bir dizi farklı yaklaşım mevcuttur. Bunların her biri kendilerini önceleyen felsefi kavrayışlara bağlıdır. Yüklə 1,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|