Adam Smit-əlifba
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bazar əmək haqqı normaları
- Kapital və mənfəət
- Torpaq və rentalar
- Mexaniki sistem
- Kapital yığımı
www.azadliqciragi.org 20
Bazar əmək haqqı normaları
Nəzəriyyədə, Smitin müəssisələrində iĢdən gələn gəlirlər bərabərləĢməyə xidmət etməlidir. Əgər bir ticarət daha yaxĢı qiymətləndirsəydi, adamlar baĢqa sahədən dəstə ilə ora axıĢar və bazar tezliklə tarazlığı düzəldərdi. Və həqiqətən nəyə görə əmək haqqı normaları fərqlidir? Onun cavabı budur ki, biz ancaq əməyin maddi gəlirlərini deyil, valyuta formasında olmayan qazancını da nəzərdə tutmalıyıq. Bəzi ixtisas sahələri çətin və ya xoĢagəlməzdir (hansı ki, buna görə qəssablara və cəlladlara toxuculardan daha yaxĢı pul ödənilir). Bəzi ticarət sahələri (bənna kimi) mövsümidir. BaĢqası (tibb kimi) böyük ictimai etimad tələb etdiyinə görə böyük məvacib istəyir.
Bəzi ixtisaslar öyrənməyə çox xərc aparır (məsələn, hüquq); və hətta belə sərmayədən sonra real uğur Ģansı da zəif ola bilər (opera müğənniləri). Bütün bu amillər xüsusi ticarət sahələrində əməyin bazar qiymətinə təsir göstərəcək.
Amma siyasi faktorlar da gəlir və mənfəətə təsir göstərir. Qaydalar insanların xüsusi sənətlərdə çalıĢmasının qarĢısını alır. Smit ġeffeld bıçaqçılarının bir nəfərdən artıq Ģagird götürməsinə və ya Norfolk toxucularının və ingilis papaqçılarının iki nəfərdən artıq Ģagird götürməsinə qanunla qadağa qoyulduğunu sitat gətirir. Bu maneələr bıçaqçı, toxucu və papaqçı kimi sahələrdə ixtisaslaĢanların gəlirlərini yüksək saxlayır – baĢqa adamların “toxunulmaz əmlakını” onların öz əməyi ilə oğurlayaraq. Və onlar tənəzzülə uğrayan ticarət sahələrindən iĢçilərin daha çox ehtiyac duyulan sahələrə axıb getməsinin qarĢısını alır. Smit bunu çox yaxĢı əsaslandırır: “Eyni ticarət sahəsində çalıĢan adamlar, hətta əyləncə və Ģənliklərdə belə, nadir hallarda bir araya gəlirlər, ancaq bu görüĢlərdə də danıĢıqlar əhalinin əleyhinə olan və ya bəzi nəticələrə görə qiymətlərin qaldırılması haqda sövdələĢmə ilə baĢa çatır.” Ancaq (o fikrinə davam edir) siyasətçilər və qanun belə sövdələĢmələri daha uyğun və daha səmərəli edən qaydaları qəbul və tətbiq etməkdə əlbirdirlər. Onun fikrində peĢə təĢkilatlarından (və ya “korporasiyalar”) gələn müxtəlif imtiyazlar var: orta əsrlərdən qısqanclıqla öz monopoliyalarını mühafizə edərək, bir sənət sahəsinə qoĢulmaq istəyənə, hansı Ģərtlərlə olur-olsun, məhdudiyyət qoyur və üzvlərindən öz yoxsullarının mənafeyinə fondu artırmaq və təcrübə keçməkdə lisenziyası olanların qeydiyyatını saxlayır. Ancaq qanun peĢə sahiblərinin ictimai qeydiyyatını həyata keçirir, Smit deyir, onlar bir-biri ilə asan əlaqə yaradır və beləliklə, bu sövdələĢmə görüĢlərin baĢ verməsini daha müvafiq edir. PeĢə sahibləri gəlib öz hissələrini ödədikləri halda, məcburi ticarət xeyriyyə fondları bu görüĢləri labüd edir.Və harda ki, qanun uzağa gedir, peĢə sahələrinə imkan yaradır ki, səsvermə çoxluğu ilə siyasi qərar versinlər. Bu “rəqabəti daha təsirli və etibarlı Ģəkildə məhdudlaĢdıracaq, nəinki hər hansı könüllü birləĢmə.” Smitə görə, yalnız bizneslər üzərində “real və təsirli” intizam müĢtəriləri itirmək qorxusu yaradır. MüĢtərilərin sərbəst olduğu azad bazar biznes davranıĢını nizamlamaq üçün hər hansı rəsmi qaydalardan daha etibarlı yoldur, hansı ki, bu qaydalar tez-tez hamıya məlum olan məqsədinin əksinə iĢləyir.
Eyni dərəcədə nöqsanlı qaydalar istehsalın sonrakı faktoruna da təsir göstərir ki, Smit bu faktoru səhm adlandırır. Bu, sonra izah edildiyi kimi, geyim və ərzaq ehtiyatı kimi gündəlik istifadə olunan məmulatlar ehtiyatını; maĢınlar kimi dəyiĢməz kapitalı; və dövriyyədə olan kapitalı, davam edən iĢ proseslərini və hazırlanmıĢ, amma hələ rəflərdə olan malları əhatə edir.
www.azadliqciragi.org 21
Smit göstərir ki, səhm mənfəəti məhsuldar müəssisələrə kapital qoyanlara gələn qazanc olmaqla çox dəyiĢkəndir. O, əmtəə qiymətlərindən, rəqiblərin necə uzaqlaĢdırılmasından
və
malların daĢınması və yığılması zamanı baĢ verə biləcək “minlərlə baĢqa qəzalar”dan asılıdır. Lakin mənfəət normaları mənfəətliliyin sərt ölçüsünü verir: əgər adamlar pul götürmək üçün daha çox ödəməyə həvəslidirlərsə, bu o deməkdir ki, o borc götürülən pullar istehsala qoyularsa, onlar böyük məbləğdə qazanc əldə edə bilərlər.. O, bunu təsvir etməklə, Amerika koloniyalarında mövcud olan çox yüksək mənfəət normalarına iĢarə edir – harada ki, bol torpaq var, amma onu Ģumlamaq üçün kapital və ya əmək nisbətən azdır. Buna görə də torpaq ucuz, kapital və əmək bahadırsa, yüksək mənfəət normasında və yüksək əmək haqqında ifadə olunduğu kimi mənfəət də yüksəkdir.
Smitin torpaq və rentalar (icarə haqları) haqqında fikirləri göstərir ki, o iĢ verənləri torpaq sahiblərindən çox sevir: onlar “monopoliya qiymətlərinə” zəhmət sərf etməklə deyil, torpağa, onun yerinə və münbitliyinə sadəcə sahiblik sayəsində nail olurlar. Buna baxmayaraq, zəngin tacirlərin önəmli ölkə sərvətlərinə malik olmaq arzusu torpağa və beləliklə, torpaq qiymətlərinə və rentalara, hətta daha artığına tələbatı artırır. Torpaq ərzaq və sahə kimi, minerallar təchiz edir, əlbəttə, Smitin uzun “GümüĢün tükənməsi” fikirləri “milli gəlirin artımı istehsalçıları ucuzlaĢdırır, amma torpaq daha da bahalaĢır” kimi tezislərinə dəstək verən dəlil toplusu yaradır.
Qısaca olaraq: ölkənin “illik istehsalı” qarĢısıalınmaz surətdə bir-birindən asılı olan rentaya, əmək haqları və mənfəətlərə, torpaq sahibləri hesab olunan Ģəxslərə, iĢçilər və iĢ sahiblərinə ayrılır. Onlar hərəkətdə olan bütöv bir sistemin hissələridir ki, orada məhsullar yaranır, mübadilə edilir, iĢlənir və əvəz olunur və onların ən yaxĢı Ģəkildə iĢlənməsi üçün resurslar qoyulur – bunlar hamısı avtomatikdir, mexanikidir. Ancaq bu proses hakimiyyət gücünü öz mənafeləri naminə azad bazar sistemini dağıtmaq üçün istifadə edən Ģəxslər tərəfindən əsaslandırılmıĢ hüquqlarla (monopoliyalar) eybəcərləĢdirilmiĢdir. Torpaq sahibləri çox tənbəl və iĢçilər çox gücsüz ola bilər; ancaq iĢ sahiblərinin də həm marağı, həm də sərt xüsusiyyətləri vardır ki, rəqabəti boğmaq üçün qaydaları dəstəkləsin. Beləliklə: “Bu qaydadan irəli gələn hər hansı yeni qanun və ya kommersiya qanun layihəsi, gərək hər zaman yüksək prinsipiallıq, hətta Ģübhəli yanaĢma yolu ilə böyük ehtiyatla dinlənilə, uzun sürən və diqqətli yoxlamadan keçmədən qətiyyən qəbul olunmaya. Bu insanların qoyduğu qaydalardan irəli gəlir. O insanların ki, onların maraqları ictimaiyyətlə üst-üstə düĢmür,
onların ictimaiyyəti aldatmaq və hətta əzmək üçün ümumi maraqları və çoxlu imkanları var.”
“Xalqların sərvəti” əsərinin 2-ci Kitabı kapitalın yaranması haqqındadır ki, Smit onu iqtisadi inkiĢafın əsas Ģərti adlandırır. Ġzafi məhsulların yaranması mübadiləni və ixtisaslaĢmanı mümkün edir. Bu ixtisaslaĢma daha böyük artıq məhsulun yaranmasına kömək edir, hansı ki, öz növbəsində təzədən yeni, xüsusi, iĢ sərfinin qarĢısını alan avadanlığa yatırıla bilər. Bu, əla dövriyyədir. Bu kapital artımı sayəsində rifah böyüyən piroqa çevrilir: bir adam (və ya bir xalq) bir baĢqasının daha zəngin olması yolu ilə kasıblaĢmağa doğru getməməlidir. Əksinə, sərvət artdıqca, bütün xalq zənginləĢir.
Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|