Abuzər Xələfov

“Kitabxana-İnformasiya Elmləri: tədris və təcrübədə yeni çağırışlar”  
Beynəlxalq elmi konfransının materialları 
 
 
- 274 - 
Cabbarova Aysel Ziloy qızı 
M.Fizuli adına AMEA Əlyazmalar İnstitutu,  doktorant 
 
 
AZƏRBAYCANDA BIBLĠOQRAFĠK FƏALĠYYƏTĠN  
MEYDANA GƏLMƏSĠ VƏ ĠNKĠġAFI 
 
Sənəd  və  informasiya  istifadəçiləri  («Kitab-oxucu»)  sistemində  sosial  kommunikasiya 
vasitəçilərindən biri  olan biblioqrafiya Azərbaycanda da qədim tarixə malikdir. O, çox uzun 
tarixi bir inkişaf yolu keçərək indiki müşahidə etdiyimiz səviyyəyə gəlib çatmışdır. Biblioqra-
fik  fəaliyyətin  sənəd  kommunikasiyaları  sistemindəki  vasitəçiliyinin  özünəməxsus  səciyyəvi 
xüsusiyyətlərinin  fərqli  (differensial)  şərhi  üçün  tarixi  inkişaf  ənənələrini  aydın  təsəvvür  et-
mək lazımdır. 
Biblioqrafik informasiyanın ilk rüşeymlərinə antik dövrdə belə təsadüf edilsə də bir fəa-
liyyət sahəsi kimi əsl inkişafı kitab çapının ixtirasından və  yayılmasından sonra mümkün ol-
muşdur.  M.Ə.İbrahimovun  dediyi  kimi,  «Kitab  insan  zəkasının  misilsiz  kəşfidir.  Heç  bir 
xalqın  maddi  və  mənəvi  sərvətlərinnin  tərəqqisini  kitabsız  təsəvvür  etmək  mümkün  deyil. 
Fiziki və zehni əməyin nailiyyətlərini əbədiləşdirən, yaddan çıxmağa, unudulmağa qoymayan 
kitabdır. O, bilik, təcrübə, ədəb xəzinəsidir...»  
Biblioqrafik informasiyanın tarixən ilkin formaları kitabxana kataloqlarından ibarət olsa 
da, sonralar onların əhatəlik dairəsi daha da genişlənmişdir. Məsələn, İskəndəriyyə Kitabxa-
nasının yeni  eradan əvvəl  III  əsrdə baş kitabxanaçı Kallimax tərəfindən tərtib olunmuş kata-
loqu  («Таблицы  тех,  кто  прославился  во  всех  областях  знания  (и  того,  что  они  напи-
сали») belə təxmin edilir ki, həmin kitabxananın sistemli kataloqu olmaqla yanaşı, yunan ədə-
biyyatının  məlum  olan  hissəsini  də  mühafizə  olunma  məkanından,  yerindən  asılı  olmayaraq 
əhatə edir.  
Bununla  bərabər  onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  biblioqrafik  qaynaqların  ilkin  tarixi 
formaları yalnız kataloq lardan ibarət olmamışdır. Dünya biblioqrafiyasının tarixindən bəllidir 
ki, qədim Romada biblioqrafik əlamətlərə malik olan yeni ədəbi yazı janrı meydana gəlmişdir. 
Keçmişin tanınmış görkəmli adamlarının həyatı və yaradıcılığı haqqında qısa məlumat verən 
belə  yazılara  çox  zaman  «Məşhur  cəngavərlər  haqqında»  («О  знаменитых  мужах»)  («De 
viris illustribus») adı verilirdi. Bu cür materiallara o dövrün tarixi xronikalarında və hətta elmi 
əsərlərdə də rast gəlmək olar. 
Məşhur elm və mədəniyyət adamları haqqında məlumat verən belə yazılar Şərq ölkələ-
rində  və  Azərbaycanda  da  yayılmışdı.  Azərbaycanda  təzkirə  janrını,  müəyyən  dövrün  tarixi 
hadisələrinin təsvirini verən qaynaqları misal göstərmək olar. Qədim tariximizə həsr olunmuş 
tədqiqatlarda  onların  tez-tez  adı  çəkilir  və  biblioqrafik  mənbə  kimi  qiymətləndirilir.  Cənubi 
Azərbaycanın böyük alimlərindən olan Mirzə Məhəmmədəli Tərbiyətin (1875-1940) «Daniş–
məndani–Azərbaycan»  əsəri  (1937)  demək  olar  ki,  təzkirələr  təzkirəsi  (biblioqrafiyanın  bib-
lioqrafiyası)  rolunu  oynayır.  M.Tərbiyətin  Azərbaycan  mədəniyyətinə  göstərdiyi  xidmətlər-
dən biri F.B.Köçərlinin qarşısına çıxan əsas maneəni öz yaradıcılığı ilə aradan qaldırması və 
bununla Azərbaycan ədəbiyyatı tarixindəki bir çox boşluqları ləğv edə bilməsilə əlaqədardır. 

---

Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti 
Azərbaycan Milli Kitabxanası 
 
 
- 275 – 
 
Onun 40 illik elmi araşdırmalarının nəticəsi olan bu əsəri Azərbaycanın  şair,  yazıçı, filosof, 
təzkirəçi, ədəbiyyatşünas, rəssam, münəccim, mühəndis, memar, riyaziyyatçı, nəqqaş, xəttat, 
tarixçi,  səyyah,  jurnalist,  dilçi  və  maarifçi  alimləri  haqqında  bir  ensiklopediyadır.  Professor 
Səid  Nəfisinin  rəhbərliyi  altında  tərtib  olunan  «Şahkarhaye  nəsre–farsi»  («Fars  nəsrinin  şah 
əsəri»)  adlı kitabda M.Tərbiyətin bu  əsərindən nümunələr  gətirilir və o,  fars dilində  yazılan 
gözəl əsərlər sırasına daxil edilir.  
Azərbaycan  tarixi  üçün  maraqlı  olan,  lakin  biblioqrafik  baxımdan  lazımi  qədər 
qiymətləndirilməmiş  Şərq  qaynaqlarından  biri  ərəb  filoloqu,  coğrafiyaşünası  və  tarixçisi 
Yaqut  ibn  Abdullah  ər-Rumi  əl-Həməvinin  (1179-1229)  «Macəmül  Üdabə»  («Yazıçıların 
əlifba  üzrə  siyahısı»)  (1218)  əsəridir.  Bu  əsər  biblioqrafik  lüğətlər  janrına  aid  edilə  bilər. 
Əsərdə  1100  nəfər  elm  və  mədəniyyət  xadiminin  həyatı  və  yaradıcılığı  haqqında  məlumat 
verilir.  Onların  arasında  Məkki  ibn  Əhməd  əl-Bərdai,  Əbdül  Əziz  ibn  əl-Həsən  əl-  Bərdai, 
Səid ibn Əmiri əl-Əzdini, Yəhya ibn Səlam ibn əl-Hüseyn əl-Xətib əl-Xəskəfi, Xətib Təbrizi 
və başqaları kimi Azərbaycan elm və sənət adamlarının adı çəkilir.  
Coğrafi  yer adları  ilə əlaqədar məlumat  mənbələrindən  yenə Yaqut  Həməviyə məxsus 
olan «Mocamul əl-büldən» («Ölkələrin əlifba ilə sıralanması») (1224) adlı əsəridir. Bu tarixi 
mənbədə 16 min toponim, o cümlədən Azərbaycanın 90 yaşayış məntəqəsinin adı çəkilir.  
Məşhur  elm  və  sənət  adamlarının  həyatı  və  yaradıcılığı  ilə  əlaqədar  ilkin  biblioqrafik 
mənbələrdən  təzkirələri  xüsusilə  qeyd  etmək  lazımdır.  Təzkirələr  Azərbaycan  ədəbiyyatı 
tarixinin tədqiqində əhəmiyyətli qaynaq kimi diqqətəlayqdirlər. Azərbaycan təzkirəçilərindən 
Sam  Mirzəni  (XVI  əsr),  İbrahim  Mirzəni  (XVI  əsr),  Əhdi  Bağdadini  (XVI  əsr),  Sadiq  bəy 
Sadiqini  (XVI  əsr),  Seyid  Əzim  Şirvanini  (1835-1890),  Mirmöhsün  Nəvvabı  (XIX-XX 
əsrlər), Müctəhidza- dəni, Məhəmmədəli Tərbiyəti və başqalarını göstərmək olar. 
Söz  ustası  və  ədəbiyyatşünas  alim  kimi  tanınmış  Sam  Mirzə  (1517-1567)  «Töhfeyi-
Sami»  adlı  məşhur  təzkirəsində  (1550)  664  şairin  tərcümeyi-halını  əxz  etdirmişdir.  Qeyd 
etmək  lazımdır  ki,  Sam  Mirzənin  bu  təzkirəsi  biblioqrafik  i  formasiya  baxımından  çox  əhə-
miyyətlidir.  «Danişməndani-Azərbaycan»  əsərində  M.Tərbiyətin  «Töhfeyi-Sami» təzkirəsinə 
tez-tez müraciət etməsi bu fikri təsdiq edir. 
İbrahim Mirzə də Səfəvilər sülaləsindəndir. Onun «Fərhəngi-İbrahimi» adlı əsaslı təzki-
rəsi görkəmli söz ustalarının tərcümeyi-halı və yaradıcılığı haqqında məlumat verir. 
XVI əsr təzkirəçilərindən biri də Sadiq bəy Sadiqidir. O, 1533-cü ildə Təbriz şəhərinin 
Vərçi məhəlləsində anadan olmuşdur. II Şah İsmayıl zamanında dövlət kitabxanasında işləmiş 
və  Şah  Abbas  tərəfindən  dövlət  kitabdarlığı  vəzifəsinə  çatdırılmışdır.  Sadiq  bəy  Sadiqi 
«Məcməül-Xəvvas» adlı (türk dilində) təzkirə yazmış və burada Şah İsmayıl Səfəvi dövrün-
dən  Şah  Abbas  dövrünədək  yaşayıb-yaratmış  480  nəfər  söz  ustasının  tərcümeyi-halı  veril-
mişdir.  Biblioqrafik  baxımdan  maraqlı  olan  faktorlardan  biri  də  odur  ki,  Sadiq  bəy  Sadiqi 
1601-ci ildə İsfahanda öz əsərlərinin siyahısını da tərtib etmiş və onun müqəddiməsində qısa 
tərcümeyi-halını vermişdir. Siyahıda on adda əsəri qeyd olunur və onların qısa səciyyəsi veri-
lir.  Belə  siyahılar  biblioqrafiya  tarixində  biblioqrafik  təbliğin  ilk  rüşeymlərindən  hesab 
olunur. 
Təzkirəçilik  XIX  əsrdə  də  davam  etdirilmişdir  və  Azərbaycanın  görkəmli  şairi  Seyid 
Əzim  Şirvaninin  yaradıcılığında  da  buna  təsadüf  edilir.  O,  1880-ci  illərdə  bir  təzkirə  tərtib 

---