Aaf9aztitul1-7

 
 
1 
11 
 
•   I  fəsil  •  
Müxtəlif mühitlərdə elektrik cərəyanı  
•
 M
ETALLARIN MÜQAVİMƏTİNİN TEMPERATURDAN 
ASILILIĞI 
 
 
 
 
 
Araşdırmadan məlum oldu ki, temperaturun dəyişməsi ilə metal naqilin müqavi-
məti  də  dəyişir:  temperatur artdıqda metal naqilin müqaviməti artır, temperatur 
azaldıqda isə onun müqaviməti azalır.   
Niyə  metal  naqili  qızdırdıqda  onun  müqaviməti  artır?  Klassik  elektron 
nəzəriyyəsinə görə cərəyanlı metal naqili qızdırdıqda onun kristal qəfəsinin düyün 
nöqtələrində  yerləşən  müsbət  ionların  rəqsi  hərəkətləri  intensivləşir.  Nəticədə  ni-
zamlı hərəkət edən sərbəst elektronların ionlarla toqquş-
malarının sayı artır – metal naqildəki cərəyan şiddəti aza-
lır. 
Deməli, metal naqili qızdırdıqda onun müqaviməti artır.  
Kiçik temperatur intervalında metal naqillərin müqa-
viməti  temperaturdan  xətti  asılıdır  və  bu  asılılıq  aşağı-
dakı düsturla ifadə olunur (
b
): 
1
∆   ə   
1
∆ .     (1.1) 
1.2 
 Siz heç düşünmüsünüz: nə üçün qızdırıcılar 
müqaviməti  kiçik  olan  mis,  yaxud  alümi-
niumdan deyil, nikelin spiraldan hazırlanır? 
 Naqilin müqaviməti onun halından, məsə-
lən, temperaturundan asılı ola bilərmi? 
Niyə? 
 
Məlumdur  ki,  naqillərin  elektrikkeçir-
mə qabiliyyəti onların elektrik müqavi-
mətindən  asılıdır:  müqaviməti  kiçik 
olan naqilin elektrikkeçirmə qabiliyyəti 
yüksək olur. 
 
Müqavimətin naqilin temperaturundan 
asılılığının yoxlanılması. 
Təchizat: sabit cərəyan mənbəyi, polad 
spiral, ampermetr, spirt lampası (və ya 
şam), alışqan, ştativ, açar, birləşdirici 
naqillər. 
İşin gedişi:  
1. Şəkildə təsvir olunduğu kimi ardıcıl 
elektrik dövrəsi qurun (
a
). 
2. Açarı qapayın və dövrədəki cərəyan şiddətini qeyd edin. Spirt lampasını yandırıb 
cərəyanlı spiralı 1–2 dəqiqə qızdırın və cərəyan şiddətinin necə dəyişdiyini izləyin.   
3. Spirt lampasını söndürün və cərəyanlı spiral soyuduqca ampermetrin göstəricisini 
müşahidə edin. 
Nəticəni müzakirə edin: 
 Cərəyanlı metal spiralı qızdırdıqda və soyutduqda dövrədə cərəyan şiddəti necə dəyişdi? 
 Araşdırmadan hansı nəticəyə gəldiniz? 
 
 
 
Araşdırma
1
(a)
(b)

---

 
 
12 
 
Burada R
0
 – naqilin 0°C (273K) temperaturundakı müqaviməti, 
 naqilin mü-
əyyən t (T) temperaturundakı müqaviməti, 

t – temperaturlar fərqi olub naqilin son 
və başlanğıc temperaturlarının fərqinə bərabərdir (

t = t
son
 – t
başlanğıc
), 

 – müqavi-
mətin temperatur əmsalıdır. 
 Müqavimətin temperatur əmsalı  ədədi qiymətcə naqili 1  (1K) qızdırdıqda 
onun müqavimətinin nisbi dəyişməsinə bərabərdir: 
∆
 
∆
.           1.2  
      Naqilin müqavimətinin nisbi dəyişməsi onun temperaturunun dəyişməsindən düz 
mütənasib asılıdır: 
∆
∆ .                 1.3  
     Təmiz metallar üçün  müqavimətin temperatur əmsalı həmişə 
  0 olur və aşa-
ğıdakı qiymətə bərabərdir: 
1
273
 
1
1
273
 
1
. 
(1.1) ifadəsinə analoji olaraq metal naqilin xüsusi müqaviməti üçün də tempera-
turdan asılılıq düsturunu yazmaq olar: 
1
∆   ə   
1
∆ .              1.4  
Metalların müqavimətinin temperaturdan asılılığından xüsusi cihazlarda istifadə 
olunur, məsələn,  müqavimət termometrlərində (
c
). Təmiz metallardan hazırlanan bu 
termometrlər  çox  yüksək  və  ya  çox  aşağı  temperaturları  ölçməyə  imkan  verir. 
Məsələn, platin müqavimət termometri –264°C ÷ 1064°C, mis müqavimət termo-
metri isə –50°C ÷ 180°C temperatur intervallarını ölçə bilir. 
 
 
 
Yüksək keçiriciliyə malik, elektrik müqaviməti sıfıra bərabər olan metal naqil 
almaq mümkündürmü?  Çox aşağı temperaturlarda bəzi metal naqillərin müqavimə-
ti sıçrayışla sıfıra qədər azalır. Metallarda bu effekti ilk dəfə 1911-ci ildə Niderland 
alimi Kamerlinq Onnes aşkar etmişdir. O, təcrübi olaraq müəyyən etmişdir ki, 4,15 K 
temperaturda  civənin  müqaviməti  sıçrayışla  sıfıra  qədər  azalır.  Sonralar  aparılan 
çoxsaylı araşdırmalar nəticəsində bu xassə bir çox naqillərdə də aşkarlandı.  
 Naqilin elektrik müqavimətinin sıfıra qədər azaldığı 
temperatur  böhran temperaturu, ondan aşağı tempera-
turdakı keçiricilik isə ifratkeçiricilik adlanır (
d
). 
Əgər ifratkeçirici naqildə elektrik cərəyanı yaradılarsa, 
o  həmin  naqildə  cərəyan  mənbəyi  olmadıqda  belə  uzun 
müddət qalacaqdır. 
(c) 
(d) 

---

 
 
1 
13 
 
•   I  fəsil  •  
Müxtəlif mühitlərdə elektrik cərəyanı  
•
 
 
 
 
 
  
 
1. Klassik elektron nəzəriyyəsinə görə, niyə naqili qızdırdıqda onun elektrik müqaviməti artır? 
2. Müqavimətin temperatur əmsalı nəyə bərabərdir? 
3. Naqilin müqavimətinin nisbi dəyişməsi necə hesablanır?  
4. İfratkeçiricilik nədir? 
 
 
• 
Çox aşağı temperaturlarda maddələrin xas-
sələrini araşdırmış, maye heliumun alınma 
texnologiyasını vermişdir. O, 1913-cü ildə 
bu sahədəki işlərinə görə Nobel mükafatına 
layiq görülmüşdür.  
Hayke Kamerlinq-Onnes 
(1853–1926) 
Niderland alimi  
 
 
Yaradıcı tətbiqetmə 
 
•
 Cümlələri iş vərəqinə köçürün və onları tamamlayın.  
1. Müqavimətin temperatur əmsalı ədədi qiymətcə  ... 
2. Naqilin müqavimətinin nisbi dəyişməsi ... 
3. Naqilin elektrik müqavimətinin sıfıra çevrildiyi temperatur ...  
4. İfratkeçiricilik ... 
Nə öyrəndiniz 
Öyrəndiklərinizi yoxlayın
 
Nümunəyə uyğun olaraq məsələni həll edin.
Nümunə. 
Mis  naqilin  0
C  temperaturda  müqaviməti  4  Om-dur.  Naqilin  80C  tempera-
turunda müqavimətini təyin edin (
4,3 · 10
). 
Verilir 
Həlli 
0 , 
4 
, 
80 , 
4,3 · 10
. 
? 
1
∆ . 

. 
Hesablanması 
4
· 1
4,3 · 10
1
· 80
5,376 
. 
Cavab: 5,376 Om 
 
Məsələ. 
Alüminium  naqilin  0
C  temperaturda  müqaviməti  4,8  Om-dur.  Naqilin  –110C 
temperaturunda müqavimətini təyin edin (
3,8 · 10
). 
 
 
Araşdırma
2

---