4-Mavzu: Islom dini. Islom ta’limoti Reja: Islom shakllanishidagi tarixiy sharoit, Islom dinining vujudga kelishi

Shu tarnov bilan g‘arbiy burchak oralig‘i qibla hisoblanadi. 
Shim.-sharqiy devor yonidagi yarim doira shaklidagi devor (al-xatim) al-hijr (yoki 
hijr Ismoil)ni to‘sib turadi, hojilar tavof vaqtida bu joyga kiritilmaydi; Ibrohim (as) 
zamonida bu joy Ka’baning bir qismi bo‘lgan; bu erga Ismoil (as) va uning onasi 
Hojar dafn etilgan, deb rivoyat qiladilar. Devor qarshisida maqom Ibrohim deb 
atalgan inshoot bo‘lib, undagi toshda odam izlari ko‘rinadi. Aytishlaricha, Ibrohim 
(as) Ka’bani qayta tiklayotganida shu tosh ustida turgan. “Qora tosh” yaqinida esa 
Zamzam bulog‘i bor. Muhammad (as) 25-30 yoshlarida Ka’bani ta’mirlash 
ishlarida qatnashganlar. 
Odamatoning uchinchi o‘g‘li Shis (as) tomonidan qurilgan, Ibrohis (as) 
tomonidan ta’mirlangan va Muhammad (sav) tomonidan kofirlardan tozalangan. 
Ka’ba Yasrib (Madina)da qibla deb e’lon qilingach uning ahamiyati juda oshib 

---

12 
ketdi. O‘shangacha Quddusga qarab ibodat qilinar edi. Ka’ba islomning alohida 
din bo‘lib shakllanishida g‘oyat katta vazifani bajaradi. 
2
Makkaga hajga borgan musulmonlar Qora toshni o‘pib yoki qo‘l bilan 
tekkizib ziyorat qiladi. Qora tosh islomda mo‘tabar hisoblangan narsalardan biri. 
Shariatga ko‘ra, umra va hajga borgan odam Qora toshni o‘pishi yoki qo‘lining 
ichki tarafi bilan unga ishorat qilib, so‘ng qo‘lini o‘pishi (istilom) sunnat 
amallardan hisoblanadi.
Qur’on - islom dinining muqaddas kitobi.
Islom tarixiga ko‘ra Qur’onning sura va oyatlari Muhammad 
payg‘ambarga parcha-parcha tarzida vahy qilib borilgan; bu vahyning 
birinchi bayoni «Laylatur qadr» kechasi boshlanib, ularning vafotlarigacha, 
ya’ni 23 yil davom etgan. Islom dini, nur imon va hidoyatining boshlanishi 
bo‘lgan ana shu tun diniy an’ana bo‘yicha hijradan 12 yil oldin ramazon 
oyining 27-kuniga o‘tar kechasi melodiy hisob bilan 610 yilning 31 iyulidan 
1 avgustiga o‘tar kechasi deb hisoblanib, Qur’onni vahy qilinishning 
boshlanishi to‘g‘risida 97-«Qadr» surasida ifodalangan. «Albatta Biz u 
(Qur’on)ni Qadr kechasida nozil qildik. (Ey Muhammad) Qadr kechasi nima 
ekanini Sizga ne ham anglatur?! Qadr kechasi ming oydan yaxshiroqdir?!» 
(97,1-3). 
Islom manbalarida rivoyat qilinishicha, Muhammad payg‘ambar 40 
yoshga etganlarida, ya’ni 610 yili Makka shahri yaqinidagi Hiro nomli g‘orda 
yolg‘iz qolib, ibodat bilan mashg‘ul paytlarida, farishta Jabroil (a.s.) ularga 
birinchi bor Qur’on oyatlarini keltirganlar. Odatda Jabroil (a.s.) payg‘ambar 
Muhammad (s.a.v.)ga oyatlarni o‘qib berar, ular yodlab olib, o‘z izdoshlariga 
etkazar edilar. Ular ham o‘z navbatida shunday qilar edilar. O‘sha davrlarda 
mutlaqo ko‘pchilik, shu jumladan Muhammad payg‘ambar ham o‘qish, 
yozishni bilmaganliklari uchun yodlab olish u davrning birdan bir usuli 
bo‘lgan. Bu vahy melodiy yil hisobida 22 yil, hijriy esa 23 yil davom etgan. 
Oyatlarda odamlarning savollariga javob berib, ularni to‘g‘ri yo‘lga 
etaklagan, yuz bergan hodisalarni talqin qilib berilgan. Biron hukmning 
to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekani bayon qilinabergan. Muhammad payg‘ambar 
(s.a.v.) vafot etganlarida ularning safdoshlari Qur’onni yod bilganlar. O‘sha 
paytda oz sonli kishilargina o‘qish-yozishni bilganlar. Savodli musulmonlar 
yozish imkoni bo‘lgan narsalarga Qur’on oyatlarini aniqlik bilan yozib 
borganlar. 
Muhammad payg‘ambar (s.a.v.) vafotidan so‘ng Qur’oni karim 
suralarini to‘plash va mushaf qilish xalifalar Abu Bakr, Umar ibn al-Xattob, 
Usmon, ibn Affon davrlarida amaga oshirilgan. Dastlabki jamlangan 
2
Ислом энциклопедия. Ҳуснитдинов З таҳрири остида. –Тошкент: Ўзбекистон Миллий энциклопедияси 
2004. –Б.137. 

---

13 
Qur’onni (Suhufni) xalifa Usmon (r.a.) barcha mushaflarni to‘plab, taqqoslab 
chiqish va ularga bo‘lajak Qur’onning yagona nusxasini tayyorlashga amir 
bergan va bu ishga bosh bo‘lgan. 
Usmon (r.a.) amrini bajarish uchun to‘rt kishilik guruh belgilangan. 
Unga Zayd rahbarlik qilgan, uning tarkibiga Qur’onni yaxshi bilgan 
sahobalardan az-Zubayr, al-Os, ibn Hishomlar kiritilgan. Bular barcha 
nusxalar va topilgan suralarni qaytadan tekshirib, taqqoslash asosida yagona 
nushani tayyorlagan. Ilgarigi shaxsiy nushalarning barchasi yo‘qotilgan. 
Yangiddan ko‘chirilgan yagona nusha tarixda «Mushafi Usmoniy» deb nom 
olgan. 
Mushaf qo‘lyozmasi tayyor bo‘lgandan keyin (651 yil) tez orada 
Usmon (r.a.) buyrug‘i bilan undan yana 3 ta (ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra ettita 
nusxa) qo‘lyozma kufiy alifbosida ko‘chirilgan va o‘qishda hamda ibodatda 
barcha erlarda Qur’onning yagona matnidan foydalanishni amalga kiritish 
maqsadida, bu nusxalar Kufa, Basra, Damashq va boshqa shaharlarga 
yuborilgan. 
Hozirgi kunda Islom olamida 4 ta qadimiy Mushaf nusxalarining 
borligi ma’lum.