2. Tuproq eroziyasi, uning turlari

4. Sanoatda hosil bo‘ladigan qattiq chiqindilar va ularni qayta ishlash, utilizasiya qilish yo‘llari

Hozirgi kunda qattiq chiqindilar ham ko‘plab ajralib, atrof-muhitga jiddiy zarar keltirmoqda. O‘tgan boblarda ko‘rib chiqilgan boshqa tur chiqindilar ‒ gazsimon va suyuq chiqindilar bir tomondan qaraganda atmosfera havosiga singib ketishi yoki suv havzalariga qo‘shilib ketishi bilan uni ko‘pincha ilg‘amay qolamiz. Qattiq chiqindilar esa ajralib chiqishi va to‘planishi natijasida katta maydonlarni egallab, doimo ko‘z ostimizda atrofga jiddiy zarar keltirayotganligini ko‘rib guvohi bo‘lamiz. Shuning uchun ushbu tur chiqindilarini zararsizlantirishda va qayta ishlashda ularga alohida yondoshish lozim.
Ma’lumki, ilmiy-texnikaning rivojlanib borishi o‘z yo‘lida sanoat ishlab chiqarish korxonalarining salmog‘ini ham kundan-kunga kengaytirib boradi. Ishlab chiqarish korxonalarining kengayishi va yangilarining ishga tushishi esa tabiiy resurslarning ko‘plab ishlatilishiga va buning natijasida atrof-muhitga chiqindilarni ham tashlanishiga olib keladi.
Albatta qattiq chiqindilarning hosil bo‘lish miqdori korxona texnologiya-sining darajasiga va ishlatiladigan xomashyo turlariga bog‘liqdir. Bunda ishlab chiqarish jarayonlarida qo‘llaniladigan texnologiyalar qancha mukammal bo‘lsa, chiqindilar miqdori va ularning atrofga salbiy ta’siri shuncha kam bo‘ladi. Lekin ming afsuski, ko‘pchilik korxonalar ilgari qurilgan bo‘lib, ularda xomashyolarning samarali kompleks ishlatilmasligi kuzatiladi. Natijada, xomashyoning boshlang‘ich ishlatish bosqichidan boshlab korxonada ko‘plab chiqindilarning hosil bo‘lishi va uning hududida to‘planishi ro‘y beradi. Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, har bir chiqindi ma’lum bir kimyoviy tarkibga ega.
Korxonada ajralayotgan chiqindi bu unga berilgan nisbiy nom bo‘lib, aslida chiqindiga keraksiz bir mahsulot emas, balki qayta ishlatishga yaroqli ikkilamchi xomashyo mahsuloti sifatida qarashimiz lozimdir. Shuning uchun chiqindilar alohida qoidalarga rioya qilingan holda to‘planishi va undan kerakli mahsulot olish maqsadida qayta ishlatishga tayyorlanmog‘i lozim. Chunki ushbu qattiq chiqindilardan xalq xo‘jaligi uchun kerakli bo‘lgan ko‘plab mahsulotlarni olishni yo‘lga qo‘yish mumkin.
Hozirgi kunda ko‘plab korxonalarning hududlarida yoki unga tegishli bo‘lgan maxsus maydonlarda minglab tonna turli shlak, shlam, cho‘kindi, kuyindi kabi moddalar ko‘rinishida qattiq chiqindilar to‘plangan. Ushbu chiqindilar tarkibida turli metallar, mineral moddalar ko‘rinishidagi noorganik birikmalar (ohaktoshlar, kvarsitlar, dolomitlar, kaolinlar, qumtoshlar va boshqalar), organik birikmalar ko‘plab uchraydi. Hozirgi kunda ushbu uyumlar deyarli ishlatilmasdan o‘z yechimini kutib yotibdi. Holbuki, ushbu chiqindilarni qurilish sanoatida, xalq xo‘jaligida keng ishlatish bilan kerakli mahsulotlarni ishlab chiqarish va bu bilan o‘sha mahsulotlarni ishlab chiqarilishiga sarf bo‘ladigan birlamchi xomashyoning tejalishiga hamda eng asosiysi chiqindilarni to‘planishi natijasida yuzaga keladigan atrof-muhit ifloslanishlarining oldini olish mumkin. Umuman olganda hozirgi kunda qattiq chiqindilarning hosil bo‘lishini quyidagi rasmdan ko‘rishimiz mumkin.
Ko‘p chiqindilarning hosil bo‘lish sabablari noma’lum, ba’zilarini o‘sha yerning o‘zida bartaraf etib, ijobiy hal etish mumkin, qolganlarini esa alohida chuqur o‘rganilib, kerakli texnologiyalar asosida qayta ishlash chora-tadbirlarini yo‘lga qo‘yish mumkin. “Kimyoda chiqindilar emas, balki ishlatilmagan xomashyo bor” deb ta’rif bergan edi kimyogar olim D.I.Mendeleyev. Ishlab-chiqarish chiqindilariga mahsulot ishlab chiqarish yoki ish bajarish vaqtida hosil bo‘lgan va hamda dastlab ehtiyoj xususiyatlarini to‘liq yoki qisman yo‘qotgan xomashyo, material, yarim fabrikatlar kirsa, iste’mol chiqindilariga esa — moddiy yoki ma’naviy eskirishi natijasida o‘zining ehtiyoj sifatlarini yo‘qotgan buyum yoki materiallar kiradi. Xalq xo‘jaligida hosil bo‘ladigan ishlab chiqarish va iste’mol chiqindilari ikkilamchi material resurslar (IMR) bo‘lib hisoblanadi. Ikkilamchi material resurslar hali ikkilamchi xomashyo degani emas. Ikkilamchi xomashyo hozirgi paytda xalq xo‘jaligida qayta ishlatilishi mumkin bo‘lgan resurslar, ya’ni buning uchun texnik va iqtisodiy asoslar mavjud deb ta’riflanadi. Hozirgi paytda ishlatish uchun vaqtincha sharoit yo‘q resurslar ishlatilmayotgan resurslarga kiritiladi.
IMR ishlab chiqarish va iste’mol chiqindilarining yig‘indisi sifatida ko‘rib chiqiladi va ular mahsulot olish uchun asosiy yoki yordamchi material bo‘lib xizmat qiladilar. Nufuzli mutaxassislar fikriga ko‘ra, hosil bo‘layotgan chiqindilarning 2/3 qismi tiklanishi, qayta ishlov berilishi va ishlatilishi mumkin. Mashhur amerikalik olim, Nobel mukofoti laureati Glen Siborg shunday degan: “...hozir ikkilamchi xomashyo deb ataladigan, barcha chiqindi va lomlar bizning asosiy resursimiz, hali tegilmagan tabiiy resurslar esa bizning asosiy rezervimiz bo‘lib qoladi”.
Shuning uchun hozirgi kunda korxonalardan ajralayotgan qattiq chiqindilar maxsus ajratilgan maydonlarda - poligonlarda saqlanmoqda.
Poligonlar tabiatni muhofaza qilish inshootlari hisoblanib, sanoat korxonalari, ilmiy-tadqiqot tashkilotlari va idoralari hamda boshqa barcha manbaalarning zaharli chiqindilarini markazlashgan holda yig‘ish, zararsizlantirish va ko‘mish uchun mo‘ljallangandir.
Poligonga faqat I, II, III va zarur hollarda IV xavflilik sinfi zaharli chiqindilari qabul qilinadi. Ularning ro‘yhati konkret holda sanitar - epidemiologik va kommunal xizmatlar, poligonning buyurtmachisi va loyiha tayyorlovchisi tomonidan kelishiladi.
IV xavflilik sinfi qattiq sanoat chiqindilari sanitar epidemiologik va kommunal xizmat organlari va muassasalari bilan kelishilgan holda shahar maishiy chiqindilari yig‘iladigan poligonlarga chiqarilishi va poligon kartasining o‘rta hamda yuqori qismlarida izolatsiyalovchi inert material sifatida qo‘llanishi mumkin. Zaharli sanoat chiqindilari ko‘miladigan uchastkaga IV xavflilik sinfi qattiq sanoat chiqindilarini zarur texnik - iqtisodiy asoslangan holda qabul qilishga ruxsat etiladi.
Sanoatda hosil bo‘ladigan qattiq chiqindilarni boshqarish yoki atrof muhitga salbiy ta’sirini kamaytirish maqsadida quyidagi jarayonlar amalga oshiriladi.
Qattiq chiqindilarni qayta ishlash ko‘pincha ularni alohida komponentlarga ajratish (tozalash, boyitish, nodir materiallarni ajratib olish jarayonlarida), yirik bo‘laklarni maydalash, fraksiyalarga bo‘lish, briketlash, granulalash kabi jarayonlarga asoslangan bo‘ladi. Bu bilan ular ikkilamchi material xomashyo (resurs) ko‘rinishiga (IMR) keltiriladi. IMRlarni esa qayta ishlab kerakli mahsulotga aylantirish nisbatan qulayroq.