2-mavzu: avtomobil yo‘llarini qidiruvida koordinatalar tizimlari

2.1-rasm. Yerning shakli
Yer ellipsoidini turli o‘lchamlari haqida ma’lumot
2.1-jadval

Olimlarning ismi sharifi	Yer ellipsoidining hisoblangan yili	Yellipsoid katta yarim o‘qi a ning uzunligi, m	Qutblarning siqiqligi 1/α
Delamber	1800	6375653	1:334,00
Bessel	1841	6377397	1:299,15
Xeyford	1909	6378388	1:297,00
Krasovskiy F.N.	1940	6378245	1:298,30
WGS-84(AQSh)	1984	6378137	1:298,257

Avtomobil yo‘llarini qidiruvda qo‘llaniladigan proeksiya va koordinatalar tizimi;

Avtomobil yo‘llarini qidiruvda yer yuzini plan va xaritalarda tasvirlash uchun gorizontal proeksiyalar usuli qo‘llaniladi. Bu usul yerninng tabiiy yuzasidagi AVSDE nuqtalarini satxiy, ya’ni gorizontal yuzaga vertikal chiziqlar orqali proeksiyalanishidan (shovun chizig‘i yo‘nalishida), satxiy yuzada a, b, s, d, ye nuqtalar hosil qilinishidan iborat bo‘lib, hosil bo‘lgan nuqtalar yerning tabiiy yuzisidagi nuqtalarning gorizontal proeksiyasi deyiladi (2.2-rasm).

2.2-rasm. Tabiiy yuzadagi nuqtalarning MN teksligidagi proeksiyasi (chapda) va joyidagi ko‘pburchakli shaklning tekislikda ko‘rinishi (o‘ngda)

Avtomobil yo‘llarini qidiruvida juda ko‘p turdagi koordinatalar sistemalari qo‘llaniladi. Quyida ulardan ko‘proq qo‘llanadiganlari – muhandis qidiruv (geografik) koordinatalar va Gauss – Kryugerning yassi burchakli koordinatalar tizimlari ko‘rib chiqiladi.

Bosh meridian va ekvator teksliklari geografik tizimning asosiy koordinata teksliklari hisoblanadi. Grinvichdagi (Angliya) observatoriyaning bosh minorasi markazidan o‘tadigan meridian boshlang‘ich meridian deb qabul qilingan. Bu koordinatalar tizimida N nuqtaning sferadagi o‘rni, shu nuqtada NO tik chiziq bilan ekvator teksligi orasida hosil bo‘lgan φ burchak shuningdek, shu nuqtadagi teksligi PNNP₁ bilan boshlang‘ich meridian teksligi RMER λ, orasidagi λ burchak bilan belgilanadi (2.3-rasm).

2.3-rasm. Yer ellipsoidi va undagi gografik koordinalarni ko‘rinishi

Bunda λ burchak N nuqtaning geografik kengligi, φ burchak esa geografik uzunligi deb ataladi. Ekvatordan shimolga qarab hisoblanadigan geografik kenglik (0 dan 90⁰ gacha) – shimoliy, janubga qarab hisoblanadigan kenglik – janubiy kenglik deyiladi. Boshlang‘ich meridiandan sharqqa qarab hisoblanadigan geografik uzunlik (0 dan 180⁰ gacha) – sharqiy uzunlik deb ataladi va “+” ishora, g‘arbga qarab hisoblanadigani – g‘arbiy uzunlik deb ataladi va “-“ ishora bilan ifodalanadi.

Avtomobil yo‘llarini qidiruvida muxandislik masalalarini yechishda murakkab hisoblashlar talab qilinmaydigan Gauss – Kryuger yassi to‘g‘ri burchagi Gauss-Kryuger proeksiyasi deb yuritiladigan koordinatalar tizimidan foydalaniladi. Ushbu tizimning moxiyati quyidagicha: yer shari shimoliy qutbdan janubiy qutbga qarab davom etgan 6⁰-li yoki 3⁰ li zonalarga (mintaqa) bo‘linadi, keyin AV o‘qi sferaning markazi O dan o‘tadigan qilib silindr ichiga chiziladi, shunda u yer ekvatori teksligida joylashgan bo‘ladi; sferaning o‘zi esa silindrga o‘rta meridian RR₁ bo‘ylab tegib turadi. Zonani silindrning yon yuzasiga proeksiyalab yoyilsa, zona proeksiyasining tekislikdagi tasviri hosil bo‘ladi. Zonaning o‘rta meridiani absissalar o‘qi (X), o‘rta meridianga perpendikulyar va to‘g‘ri chiziq shaklidagi ekvator ordinatalar o‘qi (Y) deb qabul qilingan.
Abssissalar ekvatordan qutublarga qarab hisoblanadi, shimoldagi miqdorlar musbat, janubdagi absissalar manfiy ishoraga ega bo‘ladi. Ordinatalar o‘qi meridiandan hisoblanadi, bunda sharq tomonidagi ordinatalar miqdori musbat, g‘arb tomonidagi esa manfiy bo‘ladi (2.4-rasm).