13-Tema. Insan sóylewi kemshiliklarinig úyreniw metodları. Joba

AFAZIYa - bas miydiń lokal jaralanıwı nátiyjesinde sóylewdiń tolıq yamasa bólekan joǵalıp ketiwi bolıp tabıladı.
Afaziya grekshe sóz bolıp a-joq, fazis-sóylew sózlerinen shólkemlesken bolıp sóylewdiń joq ekenligi mánisin beredi.
Afaziya termini dáslepki bar XIX asirde fransuz alımı Trusso tárepinen alıp kirilgan edi.
Afaziya oraylıq organikalıq kelip shıǵıwǵa iye bolǵan salmaqli sóylew buzılıwları qatarına kiredi.
Afaziyada sóylewdi túsiniw hám sóylewiy háreketlerdi tolıq joǵalıp ketiwinen tartıp tap artikulyatsiyadagi onsha zárúrli bolmaǵan qıyınshılıqlar, pikirdiń názik táreplerin túsinbew yamasa ol yamasa bul sóz, sóz dizbegilerdi eslep qalıw jaǵdayların baqlaw múmkin.
Afaziya kóbinese agnoziya hám apraksiya menen bekkem baylanıslılıqta boladı hám taǵı qatar joqarı nerv iskerligindegi buzılıwlardı baqlaw múmkin boladı.
Afaziyada sóylew buzılıw mexanizmleriniń buzılıwında zálellenbegen basqa mıy mexanizmleriniń potologik ózgergen mexanizmlerge baǵınıwın baqlaw múmkin - mıy odaǵı kemshilikke ulıwma tásir kórsetedi. Tap usınıń menen kemshiliktiń kompensatsiya qılıw támiyinlenedi.
Mıy sistemalarınıń baylanısqanlıǵı hám miydiń kompensator pútin tásir etiwi nátiyjesinde kóbinese sóylewden ayırım bir kórinisler saqlanıp qaladı. Ulıwma alǵanda afazikning sóylewi túpkilikli ózgerislerge ushırasıp, ap-alıs waqıt dawamında impressiv hám ekspressiv tárepden átirapdaǵılar sóylewinden parıq etedi.
Afaziya sonıń menen birge psixologlar hám filologlar itibarın da tartadı. (sóylewdiń payda bolıw mashqalası, onıń oylaw menen baylanıslılıǵı ).
Afaziyanıń júdá kóp túrleri bolǵan bolıp, túrli ilimpazlarda ol túrlishe kóriniste. Atap aytqanda Pravdinaning «Logopediya» sabaqlıǵında onıń 6 Luriya ajratgan túrleri: akustika-gnostik, akustika-mnestik, semantik hám afferent, efferent hám dinamikalıq afaziyalar.
Afaziyani 2 iri gruppaǵa yaǵnıy motor hám sensor afaziyaga ajıratıw múmkin.
Mo'minova hám Ayupovalarning «Logopediya» sabaqlıǵında onıń 4 túri:
Motor afaziya-ǵárezsiz sóylew soraw qábiletiniń joǵalıp ketiwi.
Sensor afaziya-átirapdaǵılar sóylewin aqıl etiw qábiletiniń buzılıwı.
Amnestik afaziya-ayırım sózler hám olardıń áhmiyetin unıtıw.
Total afaziya-sóylew hám sóylewdi aqıl etiw qábiletlerin joǵalıp ketiwi.
Alaliya hám afaziyaning klinikalıq xarakteristikası sóylew mexanizmleri, sóylew procesiniń bas miyada dúziliwi menen baylanıslı.
Sóylew buzılıwlarında ushraytuǵın aqıl procesiniń ayriqsha qásiyetleri.
Aqıl qılıwdıń fonematik buzılıwı sóylew nuqsanına iye balalardıń hámmesinde baqlanadı, bunda sóylew-esitiw hám sóylew-háreket analizatorlari arasındaǵı bogdiqlik boMmasligi baqlanadı. Ekenin aytıw kerek, dizartriya hám rinolaliyada ushraytuǵın sóylew háreket analizatori funksiyasınıń buzılıwı dawıslardı esitiw arqalı aqıl etiwge unamsız tásir kórsetiwi múmkin (G. F. Sergeyeva).
Sóylew nuqsanına iye bolǵan balalarda dawıslardı ajıratıwda qıyınshılıqlar ushraydı, bul bolsa sóylewdiń dawıs tárepi rawajlanıwına óz tásirin kórsetedi. Bular taǵı ekilemshi kemshilik retinde dawıslardı aytıwǵa da óz tásirin kórsetedi. Bunday balalar sóylewindegi kemshilikler, artikulatsiya apparatındagi kemshilikler tiykarında dawıs aytıw daǵı ózgerisler, kóplegen almastırıwlar, artikulatsiya apparat óz funksiyasın toiiq atqarmasligi nátiyjesinde fonematik qabıllawına birinshi orında tásir etip, onıń qáliplesiwine jol qoymaydi.
Geyde sóylew nuqsanına iye balalar birpara dawıslardı esitip, ajıratıwları múmkin, bul dawıslardı aytılıw etıwde de gedergiler bolmaydı. Basqa jaǵdaylarda bolsa ańsat aytılatuǵın tap sonday dawıslar aytılıwında qıyınshılıqlar júzege keliwi múmkin. Bunday jaǵdaylarda ayırım ayrıqshalıqlar baqlanadı. Yaǵnıy, eger balanıń aytılıwında dawıslar qanshellilik qáliplesken bolsa, bala dawıslardı sonshalıq aqıl etedi hám parıqlaydı. Fonematik esitiwdiń qáliplesiwi balalar sóylewiniń hámme tárepine tásir etedi, balanıń ulıwma rawajlanıwına baylanıslı boladı.
Sóylewinde kemshiligi bolǵan balalar dıqqatınıń ayriqshalıǵı. Dıqqat dep sananı bir noqatqa toplap, arnawlı bir bir obiektke aktiv qaratılıwına aytıladı.
Sóylew kemshiligine iye bolǵan balalar ushın dıqqat qoyıwdıń ózgeriwshenligi, ixtivoriy dıqqattıń tómenligi, óz háreketlerin joybarlaw daǵı qıyınshılıqlar sıyaqlı bir qatar ayrıqshalıqlar xos bolıp tabıladı.
Dıqqat tásir etiwshi analizatorlarning (kóriw yamasa esitiw) qatnasıwına kóre parıq etedi: sóylewinde kemshiligi bar balalarda dıqqattı toplaw talay quramalı process esaplanadı. Mısalı, sóylewi toiiq rawajlanbaǵan mektepge shekem jas daǵı balalarda reń, forma, figuralarning keńislikdegi jaylasıwın parıqlawda qáteler kóp ushraydı. Bunday balalar dıqqatınıń tarqaqlıǵı sebepli qandayda -bir jumıstı aqırına jetkeza almaydı.
Sóylewi tolıq rawajlanbaǵan mektepge shekem jas daǵı balalarda dıqqattı sóylew hám ámeliy háreket odtasida bodish ámelde atqarıp bodmaydigan qıyın wazıypa esaplanadı. Balalar dıqqatındaǵı kemshilikler pútkil jumıs procesi dawamında baqlanadı. Olarda dıqqattıń kóshiwi, yaǵnıy bir zattan ekinshi basqa zatqa, iskerliginiń bir túrinen basqa túrine odishi qıyınshılıqlar menen keshedi. Bunıń sebeplerinen bir izbe-iz etiletuǵın jumıs mazmunları ortasında bogdiqlikning bar ekenligi yamasa joq ekenligi bolıp tabıladı. Eger bunday bogdiqlik bodsa, dıqqat tez hám ańsat kóshedi. Dıqqat kóshiwiniń jeńillik yamasa qıyınlıq sebeplerinen taǵı biri dıqqat qaratılǵan zatlarǵa hám atqarılıp atırǵan jumıslarǵa salıstırǵanda balalardıń munasábetlerinde bolıp tabıladı. Sóylew nuqsanına iye bodgan balalarda dıqqat kóshiwiniń qıyınlıǵı olardıń óz kemshiliklerine salıstırǵanda munasábetleri menen de belgilenedi. Birpara balalar óz kemshiliklerin ańlap, odan uyaladilar, geyparalar kemshiliklerine parvo da etpeydilar hám tuwrılawǵa intilmaydilar. Mine sol faktorlar dıqqattı toplawǵa hám sóylew kemshiliklerin jeńiwge tosqınlıq etedi.


Temanı bekkemlew ushın sorawlar :

1. 
   Sóylewinde nuqsanı bar balalardıń psixik qásiyetleri qanday?
   
2. 
   Alalik balalardıń kliniko—pedagogik— psixologiyalıq haqqındası - yatlari nede?
   
3. 
   Afazik balalardıń kliniko—pedagogik—psixologik xarakteristikası qanday?