1. Milliy va harakatli o’yinlar tushunchasi Jahon xalqlarining harakatli o’yinlari

O’yin jamiyat tushunchasi sifatida.
O’yin faqat inson tomonidan yaratilgan. Hayvonlarning o’zini tutishi va insonning o’yini orasida to’g’ri aloqa yo’q.
Bu o’z navbatida inson o’yini va hayvonlar o’yini orasidagi farq va mutanosiblikni aniqlaydi.
Insonning harakatli o’yinlarini kuzatib borib olimlar – idealistlar hayvonlarning reflektor harakat qilishi bilan taqqoslashadi. Bu harakatlarni «o’yin» deb atash shartlidir.
Bundan chiqib «o’yinlar» hayvonlar o’yini ularga hayot uchun kurashda yordam beradi. Yuundan kelib chiqqan holda aytish joizki yosh avlodning o’yinlari ularga shu davrdagi tuzumni saqlab qolishga xizmat qiladi.
Hayvonlar «o’yini» tabiiy, ozod (erkin) bolalar tarbiyasidagi o’yin ham shu jihatdan reaktiv xarakterli bo’lishi kerak. Agar hayvonlar orasida qattiq o’yinlar kuzatilsa, qo’pol o’yinlar tajovuzkorlik bilan bog’liq bo’lsa, bolalar va yoshlar orasida
O’smirlar yuragi juda ham his-hayajonga boy bo’ladi. Bu esa o’z navbatida ko’p harakat talab qilinadigan o’yinlarda o’smirlarda yurak urishi tezlashib va qon bosimi oshishi mumkin.
Lekin yuqoridagidan kelib chiqib chiniqqan, ko’p shug’ullangan o’smirlarning yuragi «to’latekis» emas deb xulosa qilish noto’g’ri.
A.A.Jemchujnikov, Ya.N.Yagolinskiy, R.Ye.Motlenskiy asarlariga binoan o’smirlar tezlikni oshirish va chiniqishga oid mashqlarga tez ko’nikishadi, deb ta’kidlaydilar.
Juda katta jismoniy mashg’ulotlar, toliqish, mashg’ulotlarning uzoq cho’zilishi o’smirlarning yurak faoliyatiga salbiy ta’sir qiladi.
Milliy va harakatli o’yinlar bilan shug’ullanganda mashqlarni asta-sekinlik bilan bajarib berish maqsadga muvofiq bo’lar edi.
Nafas olishi qiyinlashishi, juda ham og’ir va bir xil quvvat talab qilinadigan mashqlar, o’yinlardan kechish kerak.
O’yinlardagi xilma-xillik, harakatlarning terliligi nafas olishni tejaydi: sekin, lekin chuqur.
O’smirlarning markaziy asab sistemasiga yuqori darajada hayajoylanish va prosesslarning mutanosib emasligi o’ziga xos.
Bosh miya qobig’ining roli ko’payib aniqlik, harakatlarni tejash, koordinasiya, aniq maqsadga intilish, onglilik yaxshilanadi.
His-hayajonni jilovlash, chidamlilikni tarbiyalaydi, intizomga rioya qilib, o’ynayotgan o’rtoqlariga nisbatan munosabatni yaxshilaydi. O’smirlar murakkab harakatli o’yinlar texnikasini o’zlashtirishadi. Ayniqsa chaqqonlik, harakatlardagi mutanosiblik va boshqa hislar o’yinda juda kerak. Bunday o’yinlar ko’p harakat talab etmaydi va ular uzoq davom etadi.
Ko’pgina o’yinlar o’smirlarning murakkab munosabati asosida tuziladi.
Bu asosan jamoani guruhlarga binoan ajralishi paytida, har bir guruh o’z guruhi yutishini istaydi.
Bunday o’yinlarda qoidalar kichik yoshdagi bolalar o’yini qoidalariga nisbatan qiyinroq.
O’yindagi jiddiy munosabatlar (noroziliklar) o’yin qoidalariga rioya qilib, o’yinchilardan katta iroda va chiniqishni talab etadi.
Sarguzashtlarga qiziqish, romantikaga, qahramonlikka xoxish, o’smirlarning dramatik o’yinlar «joylarda» turistlarning, ovchilarning hat-harakatini qilishga undaydi.
Bu o’yinlarda dam olish maskanlarida, turizm, topografiyaga, aloqa, sanitariyaga oid yengil shartlarni qo’llashga imkon beradi.
O’smirlarda syujetsiz, musobaqa tarzidagi o’yinlar qiziqishi katta.
Koptok bilan bo’lgan o’yinlar sport o’yinlariga o’tish davrni bildirib, ularda sport texnikasi va taktikasi mavjud bo’ladi.
Jamoada guruhlarga bo’linganda o’yinchilar rolini aniqlab, ularni «qo’riqlovchilar» va «hujumchilar»ga ajratadilar.
Sport o’yinlarini yengillashtirgan qoidalar kichik maydonlarda, vaqtni kamaytirib, sport inventarini yengillashtirib o’tkazish tavsiya etiladi.
Qiz-o’smirlar ham o’g’il bolalar o’ynaydigan o’yinlarga o’ynaydilar.
O’zaro o’yinlarda ular qiziqish, istaklariga jismoniy talablari asosida o’zlariga rol tanlaydilar. Qizlar ko’p kuch saf qilinadigan o’yinlar «arqon tortish» komanda bo’lib chopishda o’g’il bolalarga yon beriladi.
Bunaqa xulosa burjua pedagogikasida, ozod tarbiya shiori ostida, burjua jamoasi posbonlari – bo’lajak «dag’al» soldatlarni – urush agressorlarni o’yin bilan tarbiyalaydi.
Inson o’yini va oliy hayvonlar qiliqlari taqqoslanganda ular orasida intelektga qat’iyat his qilamiz.
Masalan «Salki» o’yini itlar, maymunlar qilig’iga o’xshaydi. Bunda ular qochishga, chap berishga, xavfdan yashirinishga, yoki ovqat izlashga kirishganday, bu o’yinda hayvonlar qilig’iga o’xshaganini ko’ramiz. O’yindagiday hayvonlar ham to’g’ri chiziq bo’ylab yugurishadi, birdagina to’xtashadi, yo’nalishni o’zgartirib raqibi tegishidan qochadi. Bu yerda deduksiya, induksiya, analiz va sintez elementlari kiritilgan. Bu hayvonlar harakatini biz faqat qo’qqisdan qilingan xujum paytida qochish va chap berish misolida ko’ramiz. Lekin hayvonlarning hamma harakatlarini ham odam harakati bilan taqqoslab bo’lmaydi.
Hayvonlar intellektual harakati, ularning aqliy rivojlanishi signal sistema bilan bog’liq.
Bizning aqliy harakatimiz hayvonlar harakati bilan bir: noma’lum predmetlarni tekshirish, sintez (ba’zi hayvonlar ) ikkovini birlashtirganda. Lekin diametrik fikr yuritish faqat insonga xos faqat unda ham eng oliy rivojlanish pog’onasida.
Lekin o’yinlar hamma vaqt biz uchun dam olish, zavq olish emas. Bolalar dam olish uchun o’ynashmaydi. Ular o’zlari sezmagan holda o’yinlardan charchashadi.
Ko’pgina o’yinlar o’smirlarning murakkab munosabati asosida tuziladi.
Bu asossan jamoani guruhlarga binoan ajralish paytida, har bir guruh o’z guruhi yutishini istaydi.
Bunday o’yinlarda qoidalar kichik yoshdagi bolalar o’yini qoiadalariga nisbatan qiyinroq.
O’yindagi jiddiy munosabatlar (noroziliklar) o’yin qoidalariga rioya qilib, o’yinchilardan katta iroda va chiniqishni talab etadi.
Sarguzashtlarga qiziqish, romantikaga, qahramonlikka xoxish, o’smirlarning dromatik o’yinlar «joylarda» turistlarning ovchilarning hatti-harakatini qilishga undaydi.