1 azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏt bəDƏn təRBĠYƏSĠ VƏ Ġdman akademġyasi süleyman Hüseynov, Elvira Qaracayeva azərbaycan dġLĠ VƏ NĠtq məDƏNĠYYƏTĠ (Dərslik)
Yüklə 2,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
26 təkan verdi. 60-70-ci illərdə görkəmli yazıçı və şairlərin, elm və sənət adamlarının dil uğrunda mübarizəsi gücləndi. B.Vahab- zadə (xüsusən onun “Gülüstan” poeması), X.R.Ulutürk, S.Rüs- təmxanlı, Anar Rzayev, Elçin Əfəndiyev və başqaları M.İbrahi- movun dil sahəsindəki təşəbbüsünü daha əzmkarlıqla davam etdirib axın halına saldılar. 1969-cu ilin 15 iyulunda Heydər Əliyevin Azərbaycana rəh- bər təyin edilməsi bütün sahələrdə olduğu kimi elm və təhsil, eləcə də dil sahəsində böyük uğurlara səbəb oldu. Məhz H.Əli- yevin təşəbbüsü ilə 1978-ci ildə Azərbaycanın yeni Konsti- tusiyasında Azərbaycan dilinin dövlət dili statusu 73-cü mad- dədə təsbit olundu. Burada qeyd edilirdi ki, Azərbaycan dövləti Azərbaycan dilinin işlədilməsini təmin edir və onun inkişafına hərtərəfli dövlət qayğısı göstərir. Bütün təhsil ocaqlarında, qəzet və jurnallarda, radio və televiziya verilişlərində ulu öndərin şəxsi təşəbbüsü ilə Azərbaycan dilinin dövlət dili olması maddəsinin Konstitusiyaya daxil edilməsi bütün xalqda öz ana dilinə, eləcə də öz dövlətinə, hökumətinə böyük məhəbbət hissi ya- radırdı.Lakin Azərbaycan dili SSRİ-nin mövcudluğu dövründə Konstitusiyaya yazılsa da, beynəlxalq münasibətlər sahəsinə çıxa bilmədi. Hətta respublika daxilində rəsmi-işgüzar sahələrdə də tam hakim ola bilmədi (N.Xudiyev “Heydər Əliyev və Azərbaycan dili”, “Təhsil” nəşriyyatı, Bakı, 1997, səh.101), “kö- nüllü olaraq” öz yerini rus dilinə vermişdi (Bu gün Tatarıstan, Başqırdstan, Dağıstan, Çeçen və başqa muxtar qurumlarda tatar, başqırd, çeçen və s. dillər kimi). Azərbaycan müstəqil dövlət olmadığına, dilinə, dininə, mənəviyyatına yad ümumi bir dövlətin tərkibində olduğuna görə, 15 respublikadan biri kimi “sözdə bir”, lakin işdə bərabər tutulmayan, İranla müharibələr nəticəsində zorla Rusiyaya ilhaq edilmiş bir “ərazi” sayılırdı. Məlumdur ki, Rusiya Azərbaycanla yox, İranla “sülh” müqaviləsi bağlayıb bu yerləri öz ərazisinə birləşdirmişdi. Bü- tün yerüstü və yeraltı təbii sərvətləri talanıb Rusiyaya daşınır, xalqına “Qafqaz tatarları” damğası vurulur, dilini “Zaqafqaziya
27 tatar dili”, “türk tatar dili” adlandırıb onun həyat səhnəsindən çıxarılması üçün təhsilinə, maarifinə, elminə, mədəniyyətinə, mənəviyyatına müxtəlif damğalar vurur, mövcud olmayan “so- vet xalqı” formalaşdırmaq üçün ruslaşdırma siyasəti aparılırdı. Məlum həqiqətdir ki, müstəqil dövləti olmayan bir xalqın rəsmi dövlət dili də ola bilməz. Buna görə də dilimiz bədii üslubda qazandığı yüksəlişi elmi, publisistik üslublarda göstərə bilmir, rəsmi-kargüzarlıq üslubundan isə heç danışmağa dəy- məzdi. Mətbuatda, radio-televiziya verilişlərində Azərbaycan dili rus dili ilə paralel gedirdi, çox vaxt da rus variantının tərcü- məsi şəklində olurdu. Təlim-tədris işləri əsasən Azərbaycan dilində aparılsa da, paytaxtımızda rus bölmələri üstünlük təşkil edirdi. Dövlət idarələrində, rəsmi dairədə Azərbaycan dili hətta danışıq dili səviyyəsində də işlədilmirdi, işçilər rusca danı- şırdılar. Bunun bir səbəbi dövlət aparatında rusların, rus dilli şəxslərin işləməsi idisə, ikinci səbəbi respublikanın başçısının Moskvanın qəzəbi nəticəsində öz vəzifəsini itirmək qorxusu, respublikanın başında duranların ikincisinin isə rus millətinin nümayəndəsi olması və respublikanı hər cəhətdən nəzarətdə saxlaması idi. Buna görə də 1920-1991-ci illərdə heç bir siyasi, iqtisadi, sosial, elmi-mədəni problemlərini müstəqil həll etmə- yə ixtiyarı çatmayan respublikamızın bütün rəsmi məclis- lərində-qurultay, plenum, konfrans, sessiyalarında Azərbaycan dili qeyri-rəsmi yasaq olunmuşdu, bura buraxılmırdı. Rus dilini yaxşı bilməyən şəxsləri yüksək dövlət vəzifələrinə yaxın qoy- murdular. Təkcə dövlət əhəmiyyətli vəzifələrə yox, hətta şəhər, qəsəbə, rayon təhsil şöbələrinə, səhiyyə ocaqlarına, məktəb direktorluğuna da rus dilini təmiz bilməyən şəxsləri qəbul et- mirdilər. Təkcə partiya orqanlarında deyil, hətta komsomol və pioner təşkilatlarında çalışan azərbaycanlıların mütləq əksəriy- yəti orta və ali məktəbləri rus dilində bitirmiş şəxslər olurdu. Onlar ana dilində təhsil almadıqlarına, bu dili zəif bildiklərinə görə rus dilində danışmalı olurdular və buna məhkum idilər. Rus dilini mükəmməl bilməyən şəxslərin qonşu Gürcüstan və
28 Ermənistan reallığından fərqli olaraq direktor, rəis, müdir tə- yinatına yol verilmirdi. Vəzifə tutanlar isə fəxr edirdilər ki, rus dilini öz ana dilindən yaxşı bilirlər, bunu nümayiş etdirməkdən də fərəh hissi keçirirdilər. Deyən yoxdu ki, böyük bir şəhərə, rayona, müəssisə və ya təşkilata rəhbərlik edirsən, vəzifə tut- musan, bu yerin çörəyini yeyir, suyunu içirsən, bəs nə üçün bu millətə hörmətsizlik edirsən, dilini sevmirsən və onu öyrən- mirsən? Əksinə, bu dildə danışana yuxarıdan baxırsan? Axı bir millətə hörmətsizlik onun dilini bilməməkdir, ona sayğısızlıq göstərməkdir. Partiya, sovet və hər cür təsərrüfat orqanlarının, elmi idarə, müəssisə, ictimai təşkilatların fəaliyyətində Azərbaycan dili lazımi səviyyədə işlədilmirdi. Eləcə də bank, nəqliyyat, ticarət, tikinti, səhiyyə, mənzil-məişət və iaşə təşkilatlarında, hüquq- mühafizə orqanlarında, onlarca sosial-mədəni sahədə işlər yal- nız rus dilində aparılır, yazışmalar bu dildə gedirdi. Məclis- lərdə, yığıncaqlarda, iclaslarda məruzələr, çıxışlar Azərbaycan dilində aparılmadığından ulu babalardan miras qalmış ən qiy- mətli xəzinəmiz-dilimiz unudulmağa başlayırdı. Rəhbər vəzi- fədə çalışanların doğma dilə laqeyd münasibəti bu məsələni daha da qəlizləşdirirdi. Bir çox idarə və təşkilatların rəhbərləri onlara ünvanlaşmış ərizə və şikayətlərə azərbaycanca cavab vermir, rus dilinə üstünlük verirdilər. Beləliklə, onlar dilimizin işlənmə sferasını bilərəkdən məhdudlaşdırırdılar. Belə “başabə- la başçılar”, vəzifəli səlahiyyətlilər öz əməlləri ilə dilimizə necə böyük ziyan vurduqlarını bəlkə də başa düşmürdülər və bütün günahları dövrün idarəçilik sistemində görür və rəsmi-işgüzar sənədlərin azərbaycanca variantının olmadığını əsas gətirirdi- lər. Onlar öz fikirlərini Azərbaycan dilində düzgün, dəqiq və səlis deməyi bacarmadıqlarına, həm də özlərini göstərmək üçün rus dilində yazmağa, çıxış etməyə üstünlük verirdilər. İclaslar- da, yığıncaqlarda rus dilində danışanların sözü heç vaxt kəsil- mir, yaxşı başa düşməyənlər narazılıq etmirdilər. Amma müx- təlif dildə danışan auditoriya qarşısında Azərbaycan dilində Yüklə 2,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|