44
dənizinə çıxmağa ra zılıq aldılar.
49
Bundan sonra rusların gəmiləri dənizə səpələndi və
onların dəstələri Gilana, Dey ləmə və Təbəristan vilayətinə üz tutdu. Onlar Cürcan
sahilindəki Abaskuna həmlə etdilər və Azə rbaycana yaxınlaşdılar. Məsudinin sözlərinə
görə, ruslar Xəzər dənizinin sahilindəki zəngin vilayət və şəhərləri viran və qarət
etdilər. Ruslar gilanlıla rla , deyilə mlilə rlə və İbn Əbu əs-Sac ın sərkə rdələrindən biri ilə
vuruşa-vuruşa tezliklə Şirvan şahlığındakı Ba kı adı ilə tanınan neftverən sahilə gəlib
çatdılar. "Ruslar qan tökür, qadın lar və uşaqlara istədiklərin i edir və var-dövləti
çalıb-çap ırdılar. Onların göndərdikləri dəstələr qarətçilik edir və yandırırd ı".
Qayıdanbaş ruslar neftverən yerdən cəmisi bir neçə mil məsafədə olan adaya çıxdılar.
Gö rünür, bu, qədim tikililərin, quyuların və s. izləri nəzərə çarpan Böyük Zirə adası
olmuşdur. Ehtimal ki, Xəzər dənizində donanması olmayan şirvanşah Əli İbn Heys əm
qoşununu silahlandırıb barkalarda və balaca ticarət gəmilərində Bakının yaxın lığ ındakı
adalara göndərdi. Ruslar şirvanşahın qoşununa hücum etdi, Məsudinin sözlərinə görə,
minlə rlə müsəlman öldürüldü və dənizdə boğuldu.
50
Dənizdən edilən bu hücum başının
üstü qəfildən alın mış Bakı və Abşeron əhalisi üçün gözlən ilməz o lmuşdu. Şirvanşahın
dəniz hücu munu dəf et məyə donanması və silah ı yo x id i. Ona görə də A zərbaycanın
cənubunun, Arranın, Beyləqanın, Bə rdə vilayətin in və b. şəhərlərin, onlarla birlikdə
Deylə min, Gilanın, Təbəristanın əhalisi evlərini və torpaqların ı qoyub ölkənin
içərilərinə qaçırdılar. Məsudinin məlu matına görə, ruslar bu dənizdə bir neçə ay
qaldılar. Rusların Abşeron yaxın lığ ındakı adaları tutması və onların ticarət gəmilərinə
hücum təhlükəsi ilə əlaqədar gəmiçilik dayandı.
51
Abşeronda bol qənimət əldə edən ruslar Xəzər vilayətinə, Vo lqanın mənsəbinə
və Şimali Qafqaza qayıtdılar. Məsudiyə görə, ruslar Xə zər torpaqlarında müs əlman ların
hücumuna məru z qaldılar. Onların ço xu (30.000-ə yaxın) q ırıldı və yaln ız az bir hissəsi
vətənlərinə qayıda bildi.
52
Məsudinin bu məlu mat ından belə nəticəyə gəlmə k o lar ki,
rusların basqını dövründə Xəzər dənizinin qərb sahillərinin əhalisi sıx olmuşdur. Bu
sahillər Ba kı şəhəri ilə birlikdə Abşeronun da daxil olduğu feodal Şirvan dövlətinin
ərazisi id i.
53
Həmin mə lu matdan, hə mçin in, bu dövrdə Şirvanın hakimin in şirvanşah Əli
ibn əl-Heysəm olduğu aydınlaşır; bunu başqa müəlliflərin mə lu matları da təsdiq edir.
54
Məsudinin verdiyi xəbərə görə keç mişdə düşmənlər hə min ə ra zilərə heç va xt dənizdən
hücum etməmişdilər. Lakin Təbərinin əsərində də rusların hələ VII əsrdəki
hücumundan danışılır.
55
Ço x ehtima l ki, Məsudinin bəhs etdiyi hücum ilk hücum
deyildi və ruslar ya xşı bələd olduqları yolla gəlmişdilə r. Xə zə r dənizinin sahillərini və
Şirvan vilayətini talan edən xəzərlərin də gəmiləri yo x idi. Göründüyü kimi, bəhs edilən
hücum ərəb mənbələrində rusların Abşerona ilk məlu m hücumu o lmuşdur. Sonralar
Bakı və Abşerona dəfələrlə hücumlar edilmişdir.
X əsrin orta larında Şirvanın iqt isadi və siyasi cəhətdən güclən məsi ilə ə laqədar
Şirvanşahların öz torpaqların ı genişləndirmək cəhdləri artdı ki, bu da qonşuları ilə
toqquşmalara səbəb oldu. Şirvanşahlar "kafirlərə" və daha ço x Dağıstandakı Sərir və
Şəndana qarşı müharibələr aparır və bu dövrdə Dərbəndə və onun qazilərinə hər cür
yardım göstərir, şəhərin əhalisinə neftin və du zun gəlirindən pul paylay ırd ı. Şirvanşah
Heysəm ibn Məhəmməd Şirvanın b ir neçə kəndin in məhsulunu da bu məqsəd üçün
45
ayırmışdı.
56
Lay zan iqta şəklində Əbu Tahir Yəzidin oğluna - Təbərsəran hakimi olan
Məhəmməd ibn Yə zidə verilmişdi. Mənbələrin məlu mat ına görə IX-X əsrlərdə Şirvan
və Dağıstanın siyasi münasibətləri mü rəkkəb və gərgin olmuşdur. Dağıstanın bəzi
bölgələri Şirvanşahların ayrı-ayrı nü mayəndələrin in hakimiyyət uğrunda sülalədaxili
mübarizələrinə cəlb edilirdilər. Şirvanşahların işğalçılıq siyasəti X əsrin sonunda da
davam edirdi. Şirvanşahın oğlu Məhəmməd ibn Əh məd h.371 (981/2)-ci ildə Qəbələ
şəhərini onun hakiminin əlindən ald ı. Bir ildən sonra o, Bərdə şəhərini də ələ keçirdi.
57
Bərdənin h.372 (982)-ci ildə zəbt edilməsi Şəddadilə rin nəza rəti alt ında olan zonaya
girmə k de mə k idi.
58
Şirvanın qədim şəhərlə rindən olan Şəbəran da Şirvanla əl-Bab
(Dərbənd) a rasında nifaqa s əbəb olub, ə l-Bab hakimlə rin in basqın və dağın-tılarına
mə ruz qalırdı.
H.378 (988)-ci ildə Dərbəndin hakimi Mey mun qovuldu və şəhər Şirvanşahlara
verild i. Şəhər əldən-ələ keçirdi. Nəhayət, şirvanşah Dərbənd qalasını yenidən tikdirib,
daha doğrusu, bərpa etdirib möh kəmləndirdi və burada öz adamlarından ibarət qarnizon
qoydu. Bundan sonra o, paytaxtına qayıtdı və h.381-ci ilin Ra mazan ayında (991-ci ilin
noyabr ayında) orada öldü.
59
Ondan sonra Şirvanın ha kimi onun qardaşı Yəzid ibn
Əh məd oldu.
2. ABġERONUN VƏ BAKININ ĠQTĠSADĠ HƏYATI
a) Neft və duz istehsalı
Mənbələrdə Abşeron və Bakın ın erkən feodalizm dövründəki iqtisadi və
təsərrüfat həyatına dair mə lu matla r olduqca kasaddır. Ba kı təpəsində, Şirvanşahlar
sarayı ərazisində aparılan arxeolo ji işlər nəticəsində hələlik bəzi az əhəmiyyətli material
əldə edilmişdir. Bu material şəhərin və Abşeronun həmin dövrdəki təsərrüfat və iqtisadi
həyatının geniş mənzə rəsini təsəvvür etməyə imkan vermir. Ona görə də şəhər, onun
əhalisi və Abşeronun təbii sərvətləri haqqındakı cü zi məlu matlarla kifayətlən mək lazım
gəlir.
Orta əsr əsərlərində - onların arasında VII əsr alban salnaməsi
1
tədqiq olunan
dövrə aid mühü m mənbədir - müəlliflər Albaniyadan danışarkən onun təbii sərvətlərini
qeyd edirlər. "Albaniya tarixi"ndə deyilir ki, onun ərazisində Kür çay ının sahilləri boyu
bolluca mü xtəlif kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal olunur.
"Uca Böyük və Kiçik Qafqaz dağla rın ın qoynunda yerləşən Alban ölkəsi öz
saysız-hesabsız təbii sərvətləriylə həddindən artıq gözəl və heyranedici b ir
mə mlə kətdir. Böyük Kür çayı sakit-sakit bu ölkənin düz ortasından a xır və iri və xırda
balıq gətirib, suların ı Xəzər dənizinə tökür. Çayın sahilləri boyu münbit çöllərdə külli
Dostları ilə paylaş: |