%збекстан Республикасы жо3ары 81м орта арна7лы билимлендири7 министрлиги

II bap. Ájiniyaz shıǵarmalarında kórkem súwretlew usıllarınıń qollanılıwı

1. 
   Kórkem súwretlew usıllarınıń shıǵarmadaǵı xizmeti
   

Biz Ájiniyaz shıǵarmalarında kórkem mazmundı tereńlestiriwge xızmet qılǵan troplardan basqa qanday da bir kúshtiń bar ekenligin bayqaymız. Bul kúsh figuralar bolıp tabıladı. Biz kópshilik jaǵdayda kórkem shıǵarmanıń poetikası degende, tiykarınan, ondaǵı metafora, metonimiya, sinekdoxa, giperbola, allegoriya, simvol, epitet, teńewlerge ǵana itibar beremiz. Al, ondaǵı figuralar dıqqattan shette qaladı. Bul figuralarǵa ritorikalıq qural sıpatında eski túsinik penen qatnas jasap kiyatırǵanlıǵımızdan bolsa kerek. Biz lirikalıq qosıqtıń poetikası degen de qosıq qatarlarındaǵı sózlerdiń awıspalı mánisin túsinip qoymastan, ondaǵı sesler únlesliginde túsinetuǵınlıǵımız sır emes. Solay eken, shıǵarmalardaǵı figuralarǵada poetikalıq elementler sıpatında qatnas jasasaq, poeziya tuwralı túsiniklerimiz burınǵıdan da keńeyer edi dep oylayman.

Biziń kóz-qarasımızsha, G.L.Abramovichtiń figuralar poetikalıq sintaksiske uqsas túsinik dep júrgizgen pikiri úyrenip atırǵan máselemizge durıs baǵdar boladı dep oylaymız. Sebebi troplar degende biz paydalanılǵan sózlerdiń, sóz dizbekleriniń, pikir hám túsiniklerdiń awıspalı, kóshpeli, obrazlı basqa mánige iye bolıwın túsinemiz. Al, figuralarda bolsa, qosıq juwmaqlarındaǵı sózlerdiń, sóz dizbekleriniń, qatarlardıń shayır tárepinen qalay ornalastırılǵanın, qalay hám ne ushın jaylastırǵanın qaytalanıwların, júpkerlesip keliwlerin mánilik jaqtan qarama-qarsı qoyıwlarınıń sırların úyrenemiz.
Figuralardıń túrleri kóp. Biz solardıń hár bir túrine toqtap, aytıs qatarlarınan mısallar keltiremiz.
Figuralardıń bir túri - qaytalaw-sóz mánisin kúsheyte otırıp, oqıwshı názerin ayrıqsha awdarǵısı kelgen nárseni yamasa qubılıstı bir neshe mártebe qaytalap, aytar oydı, sırdı pikirge bekkem sińdiriw¹⁶.
Qaytalawlar qaraqalpaq dástanlarında da jiyi gezlesedi. Qaraqalpaq dástanlarındaǵı qaytalawlar jóninde Q.Maqsetov «Dástanlar poetikası» degen miynetinde: bizler «qaytalawlar» degen termin astında qaraqalpaq dástanları yaki xalıq qosıqlarındaǵı poetikalıq juwmaqlardıń basında qaytalanatuǵın obrazlı qosıq qatarların túsinemiz dep jazadı¹⁷.
Qaytalawlar tuwralı T.Bobaev «Poetikalıq ideyanı ózinde sáwlelendiriwshi ses, sóz, sóz dizbegi, qosıq qatarları, qosıq qurılısınan belgili nızamlılıq tiykarındaǵı qaytalanıwınan dúzilgen fonetikalıq, lekiskalıq, morfologiyalıq, sintaksislik sóz oborotı qaytalawlar dep júritiledi¹⁸, - degen edi.
Ulıwma aytqanda kórkem súwretlew usılları kórkem shıǵarmanıń kórkemligin bayıtıw ushın qollanıladı. Ájiniyaz shayırdıń shıǵarmalarında da kórkem súwretlew quralları menen birge súwretlew usılları da shıǵrama kórkemligin támiyinlegen. Shayır olardan óz ornında qollanǵanın tallaw barısında kóriwimizge boladı.
2.2. Ájiniyaz shayırdıń Qız Meńesh penen aytısında kórkem súwretlew usıllarınıń qollanılıw ózgeshelikleri
Ájiniyaz shayırdıń Qız Meńesh penen aytısında kórkem súwretlew quralları menen qatar usılların da ónimli ushıratamız.
Ájiniyaz da, qız Meńesh te aytısta pikirdiń tásirin ele de kúsheytiw ushın súwretlep atırǵan nárseni yaki qubılıstı bir neshe ret qaytalap, tákrarlaydı. Bunda súwretleniwshi nárse yáki eki qubılıstı qaytalaw menen sheklenilmeydi, qosıq qatarında kelgen sóz, ya bolmasa sóz dizbegi de qaytalanıwı múmkin.
Tiykarǵı mánilik júklemelerdi alıp júretuǵın ayrıqsha sózlerdiń qaytalanıwlarına negizinen sintaksislik konstruktsiyalar da figuralarǵa jatadı, - dep jazǵan edi G.L.Abramovich. Máselen aytısta Meńesh tárepinen mınanday qaytalaw isletiledi.
Óleńdi aytalmaydı heshkim mendey,
Men aytaman óleńdi kemengerdey,
Saqlap qoyıp qara óleń ırıs bolama,
Ayt degende óleńdi qoya bermey¹⁹.
Bul juwmaqta «óleń» sózi tórt qatarda da qaytalanǵan. Bunda «óleń» sózi bir neshe márte qaytalanǵanlıqtan oqıwshınıń dıqqatı tiykarǵı mazmun salmaǵı júklengen qaytalawǵa qaratıladı. Barlıq dıqqat soǵan qaratılǵanlıqtan shayırdıń aytajaq oyın ayqın sezeseń, gáptiń ne haqqında baratırǵanlıǵın dárhal ańlaysań.
Qaytalawlardıń biri-anafora. Anafora poeziyada dáslepki qatarlarda sóz basınıń yamasa birgelkili frazadan baslanıwı. Anafora poetikalıq súwretlewdiń bir túri sıpatında erte waqıtlardan-aq belgili²⁰.