Ўзбек тилида гендер тадқИҚИ

“subtilitos 
intelligendi”
– tushunish, 
“subtilitos expligandi”
– sharhlash va 
“subtilitos appligandi”
– 
tadbiq qilish.
1
Ushbu qurilmalar bir-biri bilan bog’liqligini Gadamer haqli ravishda ko’rsatib beradi, 
tushunish har vaqt sharhlashdir, sharhlash – tushunishning tashqi formasi (tushunishning 
asosi), tushunish esa – nutqiy vaziyatda qo’llash jarayoni.
2
Chambarchas bog’liqlik bir jihat 
ikkinchi jihatdan ustun kelishini yoki barcha germenevtik aktlar u yoki bu jihatdan sharhlash 
yoki tatbiq qilishga tortishi mumkinligini inkor etmaydi. Ushbu jihatlarni til va gender 
tadqiqotlariga qo’llashni aniqlashtiruvchi lingvistik nazariyalarga murojaat qilishdan oldin, 
ularni logik-filosofik pozitsiyadan ko’rib chiqamiz.
Tushunish umumiy ko’rinishda “Nimani va qanday tushunish kerak?” degan savolga 
javob berishga chaqiradi. F.Shleymaxer ushbu tushunchani maqsadlilik pozitsiyasidan 
aniqlaydi “... Men nima kerakligini ko’ra olmasam va qura olmasam, shuni 
tushunmayman”.
3
Boshqacha aytganda tushunish unga yo’naltirilgan narsani tasavvur 
qilishni nazarda tutadi, tasavvur u bir qancha “muammoli” talaffuzlar – interpretatsiyani 
talab qiluvchi til formalariga to’qnash kelganda boshlanadi. Tushunishning asosiy 
yo’nalishi, semantik salohiyat, fikriy xulosa chiqarish sharti – kontekst hisoblanadi. Har 
qanday tushunish “antitsipatsiyadan” yoki “fikrni tashlashdan” boshlanadi (Gadamer) yoki 
gipotezalarni to’g’ri deb topilgan hayollar orqali oldinga surishdan boshlanadi. Xulosa 
mavjud bilimlarni kognetiv semantikada qo’llaniladigan modellarga yo’naltirish yo’li 
asosida chiqariladi, masalan, so’z prototip bilan mos keladi, talaffuz va matn – ssenariy va 
freym ko’rinishidagi tushunchaviy strukturalarga mos keladi. 
Tushunishning tartibli xarakterdagi muammolari germenevtikaga ham, psixologiya, 
lingvistika va boshqa fanlarning vakolatlariga qarashli, uning yechimiga ko’plab 
yondashishlarni va albatta turlicha qarashlarni tushunishning fenomenini ifodalovchi bir-biri 
bilan har doim ham mos kelmaydigan nazariy konsepsiyalarni vujudga keltirdi.
4
1
(Богнаров, 2008). 
2
Гадамер Г. Истина и метод: Основы философской герменевтики. (Пер. с нем)/Ганс-Георг Гадамер. – 
М.: Прогресс, 1988. – 364 с. 
3
Бочкарев А.Е. Семантический словарь / А.Е.Бочкарев. – Нижний Новгород: Деком, 2003: 21. 
4
Нишанов В.К. Феномен понимания: когнитивный аспект / В.К.Нишанов. – Фрунзе: Илим, 1990. 

---

23 
Tushunish – dekodlash, tushunish – tushuntirish natijasi, tushunish – baho, 
interpretatsiya, “borliqni sintezlash” va boshqalar sifatida G.I.Bogin tushunishni mavjud 
bo’lgan yoki ko’rinmagan noma’lum narsalarni aql bilan egallash deb aniqladi.
1
O’ylanayotgan fikrlardan xulosa chiqarishda alohida protseduralarni qo’llash 
kerakligi tushunib yetilganda, semantik kompentatsiyalarni aniqlash imkoniyati bo’lmagan 
hollarda tushunish sharxga aylanadi. Gadamer so’zlari bilan aytganda “qachonki biror-bir 
matnning ma’nosini to’g’ridan to’g’ri tushunish imkoniyati bo’lmaganda, o’sha joyda 
interpretirovat qilinadi”.
2
Har qanday interpretatsiya “sen nimani nazarda tutayapsan?”, “sen 
nimani o’ylayapsan?” yoki “nima uchun buni gapiryapsan?” kabi savollarga aniq javob 
topish uchun turtki bo’ladi. Masalan: “une femme est une femme” (“ayol - ayolda”) so’zini 
tavtologik aniqlash G’aniqG’ vs G’mavhumG’ tomonlar asosida aniqlash mumkin yoki 
femme
1
G’aniqG’ vs femme
2
G’mavhumG’ har ikkala “femme”ni qo’llab, ularning ma’nosini 
aniqlash mumkin.
3
Shu tariqa kodlashtirilgan xarakterni informantlarning ko’rsatmalari ham 
tasdiqlaydi. Taklif etilgan frazalarda ko’pchilik ayollarning 
(tashqi) ko’rinish 
belgilari 
yoziladi