«Yol qurilish iqtisodi va ishni tashkil qilish» fanidan 5580600 «Тransport inshootlaridan foydalanish» va
Yüklə 0,76 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mavzu-3. Yol xojaligining asosiy fondlari. Reja
- Asosiy iboralar va tushunchalar
| Nazorat uchun savollar.
1. Boshqarishning asosiy tamoyillari nima? 2. «Ozavtoyol» DAK sining asosiy funksiyalari nimalardan iborat? 3. +qurilish olib borishning usullari va xususiyatlari qanday? 4. Yol ishlab chiqarish ishlari va xizmatlarini konsentratsiyalashuvi va maxsuslashuvi oziga xos xususiyatlarini ayting? 5. Avtomobil yollarini qurishda va ta’mirlashda kooperatsiya nimada korinadi? 6. Bozor iqtisodiyoti sharoitida yol xojaligini boshqarish tizimini takomllashtirishning asosiy yonalishlari qanday? 7. Yol xojaligi rivojlantirishni taxlil etish va bashorat qilish qanaqa tamoyillargi asoslanadi? 8. Yol xojaligi rivojlanishini rejalashtirishning oziga xos xususiyatlari nima? 9. Avtomobil yollarini qurish va rekonstruksiya qilishda kapital mablaglar qanday tarkib va strukturaga ega? 27
normativlarga asoslanadi? 11. Yol qurilishini va ta’mirlash ishlab chiqarishni bashorat qilish qanday ishlab chiqiladi? Mavzu-3. Yol xojaligining asosiy fondlari. Reja: 3.1. Asosiy fondlarning tarkibi va strukturasi. 3.2. Asosiy fondlardan foydalanishning samaradorlik korsatkichlari. 3.3. Asosiy fondlarning yeyilishi (eskirishi) va qayta tiklanishi. Asosiy iboralar va tushunchalar: Binolar, inshootlar, uzatish qurilmalari, mashina va uskunalar transport vositalari, asbob-uskunalar, inventarlar, dastlabki va tiklanuvchi qiymat, yeyilish, qoshimcha kopayish, xisobdan chiqish, yangilanish, renovatsiya, fond sigimdorligi, smenalik, ishlab chiqarish me’yorlari, fond samaradorligi, amortizatsiya. Yol xojaligining asosiy fondlari nisbatan mustaqil ikki qismdan tashkil topadi. Avtomobil yollari va yol tashkilotlarining asosiy fondlari. Yollar va yol inshootlarining qiymatlari, yol tashkilotlaridagi asosiy fondlar qiymatidan bir necha barobar kopdir. Yol xojaligining ekstensiv osishidan intensiv rivojlanish yuliga otishi, birinchidan, transportning asosiy fondlari bolgan avtomobil yollaridan samarali foydalanish hisobiga jamiyatning transportga bolgan talablarini qondirishdir. Ikkinchi tomondan, tarmoq ichi aspektida ishlab chiqarishni intensifikatsiya qilish yol tashkilotlarining asosiy fondlaridan ham samarali foydalanishni taqazo etadi. Yol tashkilotlarining asosiy fondlari viloyatlarda yollar qurilishi va tasarrufi bilan shugullanadigan sho’ba korxonalarda mujassamlashgan bolib, ularning 45% ga yaqini yol qurilishi bilan, 55% ga ega yollar tasarrufida faoliyat korsatadilar. Ulardan tashqari umumdavlat ahamiyatiga ega bolgan avtomobil yollarining tashkilotlari ham mavjud bolib, ular asosan yollarni ta’mirlash va yaroqli holda saqlash ishlari bilan shugullanadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari qurilish, rekonstruksiya, ta’mirlash va avtomobil yollarini yaroqli holda saqlash uchun ishlatiladigan ishlab chiqarish vositalarining tarkibiy qismidir. Ular ishlab chiqarishning moddiy texnik sharoitlarini belgilab, ishlab chiqarish jarayonida uzoq muddat davomidpa ishtirok etadilar va ozlarining natural 28
yaratilayotgan mahsulot qiymatiga otkazadilar. Yol tashkilotlari maishiy, kommunal, madaniy, meditsina xizmatlari uchun zarur bolgan ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etmaydigan asosiy vositalarga ham ega. Ular qatoriga uy-joy binolari, meditsina punktlari binolari, klublarni kiritish mumkin. Ishlab chiqarishda ishtirok etmaydigan asosiy fondlar uzoq xizmat muddatiga egadirlar va ularning qiymatlari ham eskirgan sari asta sekin tashkilot ishlovchilari tomonidan yaratilayotgan mahsulot qiymatiga otib boradi. Yol tashkilotlari asosiy fondlarining strukturasida yetakchi orinni mashina va uskunalar, hamda transport vositalari egallab turadi. Yol tashkilotlarining asosiy ishlab chiqarish sanoat ishlab chiqarish fondlari sanoat ishlab chiqarish fondlaridan va boshqa tarmoqlarning ishlab chiqarish fondlaridan, asosiy ishlab chiqarishdan tashqari fondlardan tashkil topadi. Umumdavlat ahamiyatiga ega bolgan yollardagi asosiy ishlab chiqarish fondlarining boshqa yollardagi asosiy fondlar strukturasidan farqi shundaki, avtomobil yollarining inventar qiymatlari tarkibiga umumdavlat ahamiyatiga ega bolgan yollarga xizmat korsatuvchi yol tasarruf uchastkalari binolarining qiymatlari ham kiritiladi. Boshqa yollar tizimida bunday tartib yoq bolib, yollar tasarrufidagi sanoat ishlab chiqarish asosiy fondlarining strukturasi yol qurilishidagi asosiy fondlar strukturasidan farq qilmaydi. Farq faqat shundaki, pudratchi yol qurilish tashkilotlarida sanoat ishlab chiqarish fondlari qurilishga xizmat qiluvchi asosiy ishlab chiqarish fondlari deb ataladi. Boshqa tarmoqlarning asosiy ishlab chiqarish fondlariga sanoat korxonalrining (yigma temir beton zavodlari, ta’mirlash ustaxonalari, yogochga ishlov beruvchi kombinatlar), yordamchi qishloq xojaligi korxonalaridagi qishloq xojaligida ishlatiladigan fondlar, savdo va umumiy ovqatlanish hamda qishloq xojaligi maxsulotlarini tayyorlash bilan shugullanuvchi tashkilotlarning fondlari kiradi. Jadval. Yol tashkilotlari sanoat ishlab chiqarish asosiy fondlarining strukturasi. Umumdavlat ahamiyatiga ega bolgan yollardagi asosiy fondlarning elementlari Umumiy
salmogi % boshqa avtomobil yollarida Binolar va inshootlar 9,9 24,0 Uzatish qurilmalari 0,8 0,4 29
75,4 60,4 Shu jumladan, ish mashinalari va uskunalar 66,6 47,2 Тransport vositalari 12,5 13,5 Asbob-uskuna, ishlab chiqarish va xojalik inventarlari va boshqa turdagi assosiy fondlar 1,4
1,7
Sanoat ishlab chiqarish asosiy fondlari quyidagi elementlardan tashkil topadi: 1. Тurli bolimlar va xizmatlarni joylashtirishga xizmat qiluvchi ishlab chiqarish binolari, nazorat qorovullash budkalari, konlar, yordamchi ishlab chiqarish binolari, omborxonalar; 2. Тexnik funksiyalarni bajarishga moljallangan, mehnat ozgarishi bilan bogliq bolmagan inshootlar. Bular qatoriga kopriklar, estakadalar, galereyalar, xojalik ichidagi yollar, temir yollar, osma yollar, har xil omborlar; 3. Uzatish qurilmalari –transformator podstansiyalari, kabellari, elektr liniyalari; 4. Mashina va uskunalar, sanoat ishlab chiqarish asosiy fondlarining eng muhim qismi bolib, ular qatoriga issiqlik energiyasi, elektr energiyasi ishlab chiqarishga moljallangan kuch mashinalari va uskunalar, har xil dvigatellar va energiyani bir turdan boshqasiga ozgartiruvchi uskunalar, hamda qurilish montaj ishlarini bajarishda bevosita ishtirok etuvchi ishchi mashinalar va uskunalar, olchov asboblari, laboratoriya anjomlari, hisoblash texnikalari kiradi; 5. Тransport vositalari –yuk avtomobillari, tirkamalar, shatakchi avtomobillar, motovozlar, temir yol platformalari va boshqalar; 6. Ishlab chiqarish jarayonida qol mehnatini mexanizatsiyalashtirishda muhim ahamiyatga ega bolgan, xizmat muddati bir yildan ortiq bolgan asbob-uskunalar, ishlab chiqarish va xojalik inventarlari. Yuqorida sanab otilgan barcha sanoat ishlab chiqarish asosiy fondlarini aktiv va passiv qismlarga ajratish mumkin. Asosiy fondlarning aktiv qismiga, ya’ni mehnat vositalariga ishchi mashinalar va uskunalar, transport vositalari, asbob anjomlar va ishlab chiqarish inventarlari kiradi. Asosiy fondlarning bu qismi ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etib, ishlab chiqarish masshtablarini aniqlaydi. Asosiy ishlab chiqarish 30
lekin ishlab chiqarish uchun zarur bolgan moddiy sharoitni vujudga keltirishga xizmat qiladigan elementlar kiradi (binolar, inshootlar, uzatish qurilmalari va xokazo). Asosiy fondlarni hisobga olish va rejalashtirish natural va pul korinishida amalga oshiriladi. Pul korinishida ifodalangan asosiy fondlar asosiy mablaglar deb ataladi. Asosiy ishlab chiqarish fondlarini pul olchamida ifodalash ularning strukturasi va dinamikasi haqida xulosa chiqarish imkonini beradi. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining alohida qiymat elementlarining miqdoriy salmogi uning strukturasini belgilaydi. Konkret yol tashkilotlarida asosiy ishlab chiqarish fondalarining strukturasi, qurilish tashkilotining quvvati, ishlab chiqarish bazasining hududiy konsentratsiyalashuvi, bir vaqtda qurilayotgan ob’ektlarning, soni, qurilish maydonining olchami, ishlab chiqarish dasturining strukturasi kabi bir qator muhim omillar asosida aniqlanadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining strukturasi hisobot yili uchun fondlarini, yillik ortacha qiymatlari xaqidagi ma’lumotlar asosida aniqlanadi. U 13 ta qoshiluvchilar yigindisining 1g12 qismi sifatida aniqlanadi: hisobot yilining 1 yanvariga asosiy fondlar qiymatining yarmisi, keyingi yil 1 yanvariga asosiy fondlar qiymatining yarmisi olinadi. Fevraldan dekabrgacha bolgan oylar uchun esa toliq hisobot ma’lumoti boyicha olinadi. Asosiy fondlarning qayta tiklanishini rejalashtirish va amortizatsiya ajratmalarining miqdorini aniqlash uchun asosiy fondlarning togri baholangan bolishiga muhim ahamiyatga ega. Asosiy fondlarning baholanishi quyidagi korinishlarda bolishi mumkin: -ularning dastlabki narxlari boyicha, ya’ni asosiy fondlarni sotib olish yoki qurishga amalda sarflangan xarajatlar boyicha; -tiklanish qiymati boyicha, ya’ni zamonaviy sharoitda qayta tiklashga boladigan xarajat boyicha. Eskirishni hisobga olgan holda asosiy fondlarni tiklanish narxi boyicha baholash mavjud fondlar haqida ob’ektiv ma’lumotga ega bolish va amortizatsiya ajratmalarining eng togri hisoblanishiga imkoniyat yaratadi. Lekin bu usul vaqti-vaqti bilan qayta hisobga olish va qayta baholashlar otkazib tqurilishini talab qiladi, bu esa odatda kattagina mehnat sarflash bilan bogliq. 31
va dinamikasi togrisida tarmoq va alohida tashkilotlar boyicha umumlashgan xarakteristika olishga imkon beradi. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining ahvolini xarakterlash uchun quyidagi korsatkichlardan foydalaniladi: -asosiy fondlarning eskirganlik koeffitsiyenti; eskirganlik qiymatining asosiy fondlarning yil oxiridagi qiymatiga nisbati tariqasida aniqlanadi. Eskirish summasi tasdiqlangan me’yorlarga muvofiq ravishda olinadi. -asosiy fondlarning eskirishi bir yilda bir marta inventar ob’ektlarning hisobot davri oxiriga bolgan balans qiymatlarini tasdiqlangan yillik eskirish me’yorlariga kopaytirish orqali hisoblanadi. Hosil bolgan eskirish summasini avvalgi yilning oxiriga bolgan eskirish summasiga qoshiladi. -mashinalar narxining yoshi strukturasi koeffitsiyenti –amortizatsiya xizmati muddati bitmagan mashinalar sonini, mashinalarning umumiy soniga bolib topiladi. Yol tashkilotlari asosiy ishlab chiqarish fondlarining dinamikasini baholash uchun quyidagi korsatkichlar qollaniladi: -Asosiy fondlarning osish koeffitsiyenti. Bu koeffitsiyent yil davomida olingan asosiy fondlar qiymatining, hisobot davri oxiridagi fondlar qiymatiga (hisobdan chiqarilgan fondlar qiymatidan tashqari) nisbati sifatida aniqlanadi. -Asosiy fondlarning hisobdan chiqish koeffitsiyenti yil mobaynida hisobdan chiqarilgan asosiy fondlarning toliq dastlabki qiymatlarini, hisobot davri boshlanishiga bolgan asosiy fondlar toliq dastlabki qiymatiga nisbati sifatida aniqlandi. -Asosiy fonlarning yangilanish koeffitsiyenti yangitdan olingan asosiy fondlar qiymatining hisobot davri oxiriga bolgan asosiy fondlarning toliq qiymatiga nisbatidan iborat. Asosiy fondlarning eskirganlik koeffitsiyenti, mashinalar narxining yoshi boyicha strukturasi asosiy fondlarning yangilanish koeffitsiyenti barcha asosiy fondlar miqyosida va alohida olingan yol mashinalari va mexanizmlar miqyosida hisoblanadi. Korsatkichlarning konkret qiymatlari birinchi navbatda yol tashkilotlari ishlab chiqarish bazasiga kapital mablaglar rejasining bajarilishiga, yangi asosiy fondlarning ishga tushirish rejasining bajarilishiga hamda asosiy fondlarni kapital ta’mirlash rejasiga bogliq boladi. 32
natural va qiymat korsatkichlari orqali ifodalanishi mumkin. Natural korsatkichlarda ifodalangan ehtiyojlar barcha ishlab chiqarishlar va xojaliklardagi umumiy bajariladigan ishlar hajmi asosiy mashinalar va uskunalarning turlari boyicha direktiv me’yorlar asosida aniqlanadi. Natural korsatkichlar ishlarni mexanizatsiyalashtirish, texnikalarni tasarruf etish va ta’mir-rejalarini ishlab chiqishda qollaniladi. Ammo ular yol tashkilotlarining asosiy ishlab chiqarish fondlariga ehtiyojlarini umumlashtirgan holda rejalashtirishga ozlarining konkret buyumlashgan korinishlari tufayli biroz noqulaydirlar. Shu sababli natural korsatkichlarni qollash alohida mashina turlari va uskunalaridan foydalanish samaradorligini baholash bilan chegaralanib, tegishli ishlash me’yorlari (normo vorabotki) mavjudligi sababli ishlatiladi. Yol tashkilotlarining asosiy ishlab chiqarish fondlariga ehtiyojlari qiymat korsatkichlarida ifodalanganda, fondlar umumlashgan qiymatda va alohida elementlarga ajratilgan korinishda beriladi. Yol tashkilotlarining asosiy ishlab chiqarish fonlariga ehtiyoji absolyut va nisbiy boladi. Absolyut ehtiyoj tegishli ishlab chiqarish dasturini bajarish uchun barcha fondlar va ularning elementlari qiymatida ifodalanadi, nisbiy ehtiyoj esa solishtirma fond sigimdorligi koeffitsiyentlarida oz ifodasini topadi (umumiy va xususiy). Umumiy solishtirma fond sigimdorligi koeffitsiyenti asosiy ishlab chiqarish fondlari yillik ortacha qiymatini yillik mahsulot qiymatiga bolish orqali aniqlanadi (yol qurilishida –korxonaning oz kuchi bilan bajarilgan qurilish montaj ishlari hajmiga; yollarni tasarruf etishda –xojalik usulida yollarni ta’mirlash va yaroqli holatda ushlab turish boyicha bajarilgan yillik ishlar hajmiga). Хususiy solishtirma fond sigimdorligi koeffitsiyenti asosiy ishlab chiqarish fondlarining elementlari boyicha ular yillik ortacha qiymatlarini yillik mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bolib aniqlanadi. Ishlab chiqarishning asosiy fondlariga boladigan nisbiy ehtiyoji yol tashkilotlari faoliyatiga bogliq bolgan va bogliq bolmagan bir qator omillar ta’sirida roy beradi. Yol tashkilotlarining asosiy ishlab chiqarish fondlariga bolgan absolyut ehtiyoji ishlab chiqarish dasturi hajmiga bogliq bolib, ishlab chiqarish nomenklaturasi boyicha barcha bajariladigan ishlar hajmi asosida yoki tegishli fond sigimdorligi koeffitsiyentlari va ishlab chiqarish faoliyati hajmining qiymat korinishida ifodalangan ma’lumotlari asosida aniqlash mumkin. Har qanday hollarda ham qabul qilinayotgan normativlar yoki 33
mos kelishi kerak. Asosiy ishlab chiqarish fondlariga boladigan nisbiy ehtiyojiga ta’sir etuvchi omillar kop bolganligi sababli, solishtirma fond sigimdorligi koeffitsiyentlari perspektiv davr uchun har qaysi yol tashkiloti uchun bajariladigan ishlarning konkret strukturasini, asosiy fondlardan foydalanishning amalda erishilgan saviyasini va rejalashtirilayotgan fondlar bilan qurollanganlik hamda mehnat unumdorligini hisobga olgan holda individual qiymatlariga ega bolishi kerak. Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish korsatkichlari yol xojaligi tarmogi faoliyatining samaradorligini belgilovchi xarakteristikalardan biri sanaladi. Bu korsatkichlarning amaliy ahamiyati ular asosida hal etiladigan iqtisodiy masalalar toplamida oz ifodasini topadi: Ular quyidagilardan iborat: -qator yillar uchun butun tarmoq, ishlab chiqarish birlashmalari, alohida yol tashkilotlari boyicha asosiy fondlardan samarali foydalanishdagi ozgarishlar tendensiyalarini aniqlash; -asosiy fondlardan samarali foydalanishni rejalashtirish; -turli yol tashkilotlarida asosiy ishlab chiqarish fondlaridan samarali foydalanishni solishtirish va baholash; -konkret sharoitlarda asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish darajasini baholash hamda ishlab chiqarish rezervlaridan foydalanish asosida ularni oshirish imkoniyatlarini izlab topish; -yol xojaligi ishlab chiqarish bazasini rivojlantirish uchun uning asosiy fondlar va kapital mablaglarga boladigan ehtiyoji yiriklashtirilgan hisob-kitoblarini amalga oshirish; -yangi mashinalar va uskunalar joriy etilishining samaradorligini aniqlash, mashinalar parkini optimal rejalashtirish, mehnat vositalarini ish turlari va inshootlar boyicha ratsional taqsimlash. Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish samaradorligi natural (xususiy) va qiymat (umumlashgan) korsatkichlarda baholanadi. Natural korsatkichlar mashina va uskunalardan vaqt va unumdorligi boyicha, qiymat korsatkichlari esa hamma asosiy fondlar va uning elementlaridan foydalanishni xarakterlaydilar. Natural korsatkichlar qatoriga quyidagilar kiradi: mashina va 34
ishlash soati, mashinalar parkidan vaqt boyicha foydalanish koeffitsiyenti, smena ish vaqti balansida smena ichida vaqt yoqotishlar salmogi, mexanizatsiyalashgan ishlarda yillik direktiv va ishlab chiqarish ish me’yorlarining bajarilish darajasi, bitta royxatdagi mashinaga nisbatan natural birliklarda olchangan mahsulot ishlab chiqarish miqdori. Smenalilik koeffitsiyenti mashinalarning sutka vaqti mobaynida qanday ishlatilishini xarakterlaydi, ya’ni Yüklə 0,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|