Yeni azərbaycan partiyasi gəNCƏ ŞƏHƏr təŞKİlati y u s if o V m ü b a r iZ İm r a n o ğ L u
Yüklə 0,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
mədəniyyət xadimləri, şairlər, alimlər, memarlar, musiqiçilər yaşayır və yaradırdılar. XV əsrin
ikinci yarısında Azərbaycan mədəniyyətinin böyük xadimlərindən Arif Ərdəbili, Əssar Təbrizi böyük şöhrət qazanmışdılar. Arif Ərdəbili Nizaminin «Xosrov və Şirin» poeması əsasında özünün «Fərhadnamə» əsərini yazmışdı. Əssar Təbrizinin «Mehr və Müştəri» əsərində azərbaycançılığın mühüm cəhətlərini canlandıran qəhrəmanlıq və dostluq motivləri başlıca yer tuturdu. Yaradıcılığının əsas hissəsi XV əsrə təsadüf edən İmadəddin Nəsiminin şeirləri Azərbaycan ədəbiyyatını və üslub formalarını zəngilşədirirdi. Həmin dövrün şairlərindən olan Şah Qasim Ən var həm azərbaycanca, həm də farsca şeirlərin müəllifi idi. Bu dövrdə Kişvəri Təbrizi özünün lirik şeirləri ilə, Xətayi Təbrizi «Yusif və Züleyxa» poeması ilə, Həqiri «Leyli və Məcnun» poeması ilə, Xələfi «Xəmsə» əsəri ilə, Bədr Şirvani və Ziya Ordubadi kimi şairlər lirik şeirləri, xüsusən, qəzəlləri ilə böyük şöhrət qazanmışdılar. Fars dilində «Xəmsə» yaratmış Əşrəf Marağayi xüsusilə məşhurlaşmışdı. Şah İsmayıl Xətayi dövründə sarayda bir çox şairlər toplaşmışdı ki, onların əsərləri Azərbaycan həyatı, məişəti və milli dünyagörüşü ilə sıx bağlı idi. Sarayda Xətayinin özü ilə birlikdə Süruri, Şahi, Matəmi, Tüfeyli, Qasimi kimi şairlərin yaratdığı əsərlərdə bilavasitə Azərbaycan cəmiyyətinə, etik - 34 əxlaqi normalara aid olan motivlər işıqlandırılırdı. Bu şeirlərdə canlandırılan dini motivlərin əsas məzmunu bilavasitə azərbaycançılıq ideyaları, azərbaycanlı həyatı və məişəti ilə bağlı şəkildə ifadə olunurdu. Şah İsmayıl Xətayi təxəllüsü ilə Azərbaycan dilində əsərlər yazmışdır. Onun «Divan», «Nəsihət- namə», «Dəhnamə» adlı əsərləri Şərqdə çox böyük şöhrət qazanmışdır. Bu dövrün şairlərindən olan H ə bibini xatırlamamaq mümkün deyildir. Onun sadə, asan başa düşülən şeirlərində Azərbaycan həyatı ol duqca dolğun bir şəkildə tərənnüm edilir. Dövrün ən görkəmli nümayəndəsi M əhəm m əd Füzuli (1494 - 1556) idi. Füzuli ömrünün 40 ildən ço xunu bədii və elmi yaradıcılığa həsr etmişdi. Füzuli özünün lirik şeirləri, xüsusilə də qəzəlləri ilə Yaxm və Orta şərqin bütün şairlərindən irəli getmişdi. Onun əsərləri zaman və m əkan hüdudu tanımır. Bu əsərlər də azərbaycanlı ictimai şüurunun formalaşmasına dair bədii təsvirlər çox güclüdür. Füzulinin «Leyli və Məcnun», «Şikayətnamə», «Bəngü badə» əsərləri çox böyük şöhrət qazanmışdır. Füzulinin «Leyli və Məcnun» əsərində A zər baycan həyatına, azərbaycanlı m əişətinə dair hadisə lər, azərbaycanlı dünyagörüşü və təsəvvürləri o qə dər incəliklə qələm ə alınmışdır ki, burada hadisələr təkcə XVI əsr mühiti ilə məhdudlaşmır. Bu əsərlərdə Füzulidən əvvəlki və sonrakı dövrlərə aid ictimai m ühit də sənətkarlıqla canlandırılar. Bu əsərlərdə 35
azərbaycanlı təfəkkürü m üəyyən ictimai hadisələr bazasında təsvir edilir. Azərbaycanlı həyatı və m əi şəti bəşəri düşüncələrin ayrılmaz bir tərkib hissəsi kimi çatdırılır. M əsələn, «Leyli və Məcnun» əsə rində əsas motiv insan azadlığının, sərbəst, azad və müstəqil cəm iyyət ideyalarının tərənnümündən iba rətdir. Bu təkcə Leyli və Məcnunun arzusu deyildi. Füzuli Leyli və M əcnun obrazlarının timsalında cə m iyyətdə mövcud olan ictimai təfəkkürü, ictimai arzu və düşüncələri ecazkar bir bədii dillə ifadə edir. «Leyli və M əcnun» poemasında məktəb həyatı belə təsvir edilir: həddi-buluq yaşındakı oğlanlar və qızlar dərsdə cərgə - cərgə oturarmışlar. Y əni bir cərgədə oğlanlar, bir cərgədə qızlar otararmış. Dərs zamanı bir - birinə yazı da ötürərmişlər. Əlbəttə ki, XVI əsrdə şəriət qanunları buna yol verməzdi. Ancaq
bu Füzulinin Azərbaycan cəmiyyətində görmək istədiyi idi, onun arzularının təcəssümü idi. İnsan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsi ilə bağlı yanğısı idi. Başqa bir yerdə Leylinin anası Leyliyə nəsihət verərəkən onu danlayır və deyir ki, «Lalə kimi səndə lütf çoxdur, əmma nə deyim, üzün açıqdır». Axı XVI əsrdə şəriət yol verərdimi ki, Leyli yaşda olan qızlar üzüaçıq gəzsin. Bu mümükün deyildi. Füzuli isə insan azadlığını hər şeydən üstün tutub qızların üzüaçıq gəzməsinə tərəfdar çıxırdı. Füzulinin «Leyli və Məcnun»una bu ideya
qədim Azərbaycan 36 məişətindən gəlirdi. Ancaq Füzuli XVI əsr mühitində həmin ideyanı elə cilalayır ki, dövrün fanatikləri ona irad tuta bilmirlər. Beləliklə, Füzuli, XVI əsrin islam ideologiyası mühitində azərbaycanlılara məxsus ictimai və etnik - psixoloji təfəkkürü canlandıra bilmişdi. Yaxud, Məcnunun atasının Leyliyə elçi gəldiyi səhnədə qız atası qızını verməyə razı deyil. Ancaq o qonağın şərəfinə dəbdəbəli bir məclis düzəldir; Çox böyük nəzakətlə deyir ki, «Sənin adın, nüfuzun mənə şərəfdir. Amma oğlun qəribədir. Hamı ona Məcnun deyir. Mənim qızın sənin oğluna layiq deyil». Demir ki, «Sənin oğlun layiq deyil». Ancaq ümid yeri də qoyur ki, oğlun yaxşılaşsın, Leyli onunkudur. Leylinin atası qızı vermək istəmədiyinə görə deyinmir, kobud cavab vermir. Gülə - gülə qarşılayır, gülə - gülə yola salır. Bu Füzuli böyüklüyüdür ki, Azərbaycan məişətində^, əxlaqi - etik normaları belə görmək istəyirdi. Azərbaycanlı ictimai təfəkkürünün canlandırılınası ilə ictimai şüurun yetkinləşməsini istəyirdi. Azərbaycanlı ictimai şüurunda bəşəri ideyaların özünə yer tapmasını istəyirdi. Bu əlbəttə, şairin əsrlərə və zamanlara sığmayan çox güclü bədii təxəyyülünün məhsulu
sayılmalıdır. Yeri
gəlmişkən demək
lazımdır ki, böyük Nizamidə də belə güclü təxəyyül vardır.
Məsələn, «İskəndəmamə» əsərinin «Şərəfnamə» hissəsində İskəndərin ruslarla döyüş səhnəsi verilir. Burada rusların qəddarlığından, 37
Yüklə 0,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|