Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 66
Bu zaman H.Cavidin mollanəsrəddinçilərin mövqeyinə keç- məsi, mühüm müasir əhəmiyyəti olan bir məsələdə realist Azər- baycan yazıçılarına yaxınlaşıb onlarla bir cəbhədə durması, heç şübhəsiz ki, onun yaradıcılığında yeni, mütərəqqi bir addım idi. Cavid yaradıcılığında “Maral” faciəsi bir də ona görə əhə- miyyətli idi ki, bir zaman şair “Pənbə çərşaf” adlı şeirində çadranı gözəllik, ismət rəmzi kimi tərənnüm etmişdi. İndi isə o, bu pyes ilə öz köhnə baxışlarından əl çəkirdi ki, bu da Cavid yaradıcılı- ğında məfkurə baxımından irəliyə doğru müsbət bir addım idi. H.Cavid yaradıcılığının müasir həyata, müasir ictimai hadi- sələrə münasibətini açmaq üçün onun “Şeyda” faciəsi xüsusilə əhəmiyyətlidir. “Şeyda” faciəsinin mövzusu Bakının mətbəə işçilərinin və zəhmətkeş ziyalıların həyatından alınmışdı. Cavid bu əsərində real həyata daha yaxın gələrək, istismarçı siniflərin vəhşi təbiətini sonsuz nifrət hissi ilə təsvir etmişdir. Ədibin yaradıcılığında azad- lığa, ədalətə çağırış motivləri bu əsərdə artıq sentimental və mü- cərrəd deyil, konkret məna daşıyır, kəskin səslənirdi. Əsərin baş qəhrəmanı Şeyda xəyalpərvər və ziddiyyətli olma- sına baxmayaraq, kapitalist sinfinə intəhasız kin və nifrət bəsləyir. İndi Cavidin romantik qəhrəmanı artıq başa düşür ki, “ədalət, həqiqət, mərhəmət” deyə fəryad qoparmaqdan heç bir şey çıxmaz. Ədaləti ancaq və ancaq mübarizə ilə, həm də barışmaz mübarizə ilə əldə etmək olar. Şeyda üzünü tətilə hazırlaşan mətbəə fəhlə- lərinə tutub deyir: “... insaf, mərhəmət xülyaları ilə sürünəcək olsanız, nəticədə zillət və səfalətdən başqa bir şey” tapmaya- caqsınız. “Şeyda” faciəsində Cavidin romantik qəhrəmanı artıq “hür- riyyət pərisi” haqqında dumanlı, ritorik söhbətlər açmır, fəhlələrin inqilabi çıxışlarına kömək edir, onlar üçün mübariz marş yazır, əməyin kapital üzərində qələbə çalması üçün əlindən gələni əsirgəmir. “Şeyda” faciəsinə inqilabi pafos aşılayan məziyyətlərdən biri də budur ki, əsərin sonunda çar istibdadının devrilməsi xəbəri qar- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 67
lı dağları, qalın meşələri aşıb doğma Azərbaycana da çatır, zəh- mətkeş kütlələr tərəfindən böyük sevinclə qarşılanır. Bu şad xəbər dəmir hasarlardan keçərək zindanlara da nüfuz edir, həbsxanalara atılmış inqilabçıların da üzü gülür. Məhbus inqilabçıların biri Romanov sülaləsinin süqutunu öz yoldaşlarına bel xəbər verir: “Artıq zəncirlər qırıldı. Nəhayət, istibdad heykəli devrildi. Rusiya çarlığı məhv oldu. Səadət günəşi parlayır, hüriyyət pərisi gülüm- səyir. Bu gün məzlumlar üçün ən şərəfli bir bayram, zalımlar üçün ən qorxunc bir intiqam günüdür.” Heç bir şübhə yoxdur ki, surətin dili ilə deyilən yuxarıdakı sözlər müəllifin inqilaba bəslədiyi şəxsi münasibətin ifadəsi idi. Faciədə bəzən inqilabi pafosun zəifləməsinə baxmayaraq, “Şeyda” H.Cavid yaradıcılığında və eləcə də Azərbaycan ədəbiy- yatı tarixində inqilabi məzmunlu bir dram əsəri kimi diqqəti cəlb edir. “Maral” və “Şeyda” faciələri açıq göstərir ki, H.Cavid real həyata, müasir demokratik yazıçılara yaxınlaşdıqda, əsərlərinin mövzusunu real həyatdan aldıqda mücərrəd fəlsəfi axtarışlardan, ziddiyyətlərdən uzaqlaşırdı. Bu əsərlər bir də onu sübut edir ki, vaxtilə “Cavid öz xalqı ilə bağlı olmamışdır, Azərbaycanın həyatından yazmamışdır” deyən- lər səhv edirlər. Bu əsərlər göstərir ki, H.Cavid öz xalqı ilə bağlı olmuş, yaradıcılığı ilə onun mədəni inkişafına, ictimai şüur təşək- külünə müəyyən müsbət təsir göstərmişdir. Hüseyn Cavidin tez-tez tarixə müraciət etməsini mənfi bir hal kimi qiymətləndirənlər də yanılırdılar. Əgər H.Cavid Şərqin qə- dimdən əbədi dillərdə gəzən “Şeyx Sənan” əfsanəsini öz yaradı- cılıq laboratoriyasının süzgəcindən keçirib, islam dininin ehkam- larını rədd edən gözəl bir məhəbbət dastanı yaratmışdırsa, heç bir qəbahət iş görməmişdir. Eyni sözü müasirliklə səslənən “Knyaz”, “Səyavuş” və nəcib ümumbəşəri duyğular tərənnüm edən “Xəyyam” pyesləri haqqında da demək olar. Bu cəhət humanist sənətkarın coğrafi sərhəd və milli məhdudiyyət bilməyən yara- dıcılıq üfüqlərinin genişliyini, bədii təxəyyülünün əhatəli və Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 68
dərinliyini göstərir ki, biz buna ancaq sevinməliyik. Axı, Cavidi Cavid edən, onu böyük sənətkarlar sırasına çıxaran da “Şeyx Sənan”, “Səyavuş”, “Xəyyam” kimi sənət inciləridir. Ədəbiyya- tımızın qızıl fonduna möhkəm daxil olmuş bu əsərlərlə biz haqlı olaraq fəxr edirik. Cavidin bəzi tədqiqatçıları çox vaxt unudurdular ki, Cavid tarixə müraciət edərkən hadisələrə bu günün gözü ilə baxmış, onları müasirlik baxımından mənalandırmışdır. Kim deyə bilər ki, “Knyaz”, “Səyavuş”, “Xəyyam” pyeslərində tarixiliklə müasirlik üzvi surətdə bağlanılmamışdır? Bunların heç birində tarix kor- koranə idealizə edilməmişdir. Əksinə, köhnə dünyanın çürümüş əxlaq normaları bu günün dünyagörüşü tələbləri cəbhəsindən işıqlandırılıb tənqidə tutulmuşdur. Bu prinsipi müəyyən dərəcədə “Topal Teymiu”a da aid etmək olar. Bu pyesində də müəllif köhnəliyin qarşısında kor-koranə boyun əyməmişdir. Hüseyn Cavidin yaradıcılıq taleyi elə gətirmişdir ki, o, uzun müddət ədalətsiz tənqidlərə məruz qalmışdır. Azapçılıq, vulqar sosiologiya və şəxsiyyətə pərəstişin hökm sürdüyü illərdə Cavid ancaq tənqid hədəfi olmuşdur. Özü də elə tənqid ki, onu ortalığa çıxarmağa indi adamın üzü gəlmir. Odur ki, bu kitaba əsasən ədalətli tənqidi məqalələr və obyektiv elmi tədqiqat əsərləri salınmışdır. Heç şübhəsiz ki, bu kitabda toplanılan əsərlər Hüseyn Cavid yaradıcılığının geniş oxucu kütlələri tərəfindən öyrənil- məsinə yaxından kömək edəcəkdir. XX əsrin ilk illərindən başlayaraq, 1930-cu illərin birinci yarısınadək davam edən dövrdə Azərbaycan ədəbiyyatını, xüsu- sən Azərbaycan teatrını Cavidsiz təsəvvür etmək mümkün deyildir. Cavidin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində tutduğu mövqeyi qiymətləndirərkən, nəzərə almaq lazımdır ki, müəyyən ictimai, mədəni inkişaf yolu keçən hər hansı bir xalqın ədəbiyyat tarixində Sabirlərlə yanaşı Hadilər də olmuşdur, Cabbarlılarla yanaşı, Cavidlər də olmuşdur. Nəzərə almaq lazımdır ki, bədii yaradıcılıq Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|