O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA
KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI URGANCH FILIALI S931-23 TTo'
TALABASI USMANOV HOJIAKBARNING FALSAFA FANIDAN " YANGI
DAVR SHARQ TASAVVUFI " MAVZUDA YOZGAN
MUSTAQIL ISHI
TAYYORLADI: H.USMANOV
QABUL QILDI:
Mavzu: Yangi davr Sharq tasavvufi
Reja:
1.
llk o‘rta asrlarda tasavvuf. Tasavvuf— Sharq
ma’naviyati tarixida tadrijiy taraqqiyotga ega ta’limot
sifatida
2.Yangi davr sharq tasavvufi shakllanish jarayoni.Sharq
madaniyati.Tasavvuf
va
falsafa
ilmining
o'zaro
bog'liqligi
3. Tasavvuf falsafasi. Jung va tasavvuf psixologiyasi.
Yangi
davrda
Sharqda
buddizm
va
G'arbda
xristianlikdagi tasavvuf
4. Tasavvufni bilishning bir usuli sifatida. Tasavvuf va
maschinlik. Zamonaviy tasavvuf
Ilk o‘rta asrlarda tasavvuf. Tasavvuf Sharq ma’naviyati
tarixida muhim o‘rin egallab kelgan tadrijiy taraqqiyotga
ega bir ta’limot bo‘lib, islom olamida VIII asrning
o‘rtalarida paydo bo‘lgan. Tasavvufning ilk shakli
zohidlik harakati ko‘rinishida namoyon bo‘ladi.
Tasavvuf falsafa, din, shariat hamda odob-axloq kabi
tushunchalar jam bo‘lgan ta’limotdir. Insonning ruhiy-
axloqiy poklanishi va ilohiy muhabbatdan quvvat olib
yuksalib borishi bu ta’limotning asosiy g‘oyalaridir.
Tasavvuf dunyoni bilishni, insonning dunyo va koinot,
makon va zamon, lahza va abadiyat, hodisa va mohiyat
haqidagi
tasavvurlarini
ilohiy
bilimlar
asnosida
shakllanishini ta’minlaydi. Tasavvuf amaliy turmush
tarziga asoslangani uchun, bir tomondan uning nazariy
asoslari ishlab chiqilgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan
tariqatlar paydo bo‘lib, tasavvufiy turmush tarzida
nazariy bilimlarning amaliyot bilan uyg‘unlashishi
taqazo etilgan. Ilk o‘rta asrlarda shaxsiy-ma’naviy hayot
tarzida muhim o‘rin tutgan tasavvufiy turmush tarzi asta-
sekin ijtimoiy ma’noga ega bo‘la boshladi. Zohidligi va
ilmi bilan tanilgan ulug‘ shaxslar atrofida suhbat
halqalari tashkil etilib, ularning suhbatlarida ishtirok
etganlar berilgan tavsiyalarni shaxsiy hayotlarida tatbiq
eta boshlaganlar. Tasavvufda Alloh taologa quruq, ko‘r-
ko‘rona mute’likning hojati yo‘q. Tasavvuf ta’limoti
mutaxassisi, olim Najmiddin Komilov “xudo g‘azabidan
qo‘rqibgina amri ma’rufni bajarish sadoqat belgisi emas,
balki riyodir. Shuning uchun so‘fiylar: Allohni jon-
dildan sevish, Uning zoti va sifatlarini tanish va bilish,
ko‘ngilni nafsu hirs g‘uboridan poklab, botiniy musaffo
bir holatda Iloh vasliga etishish va bundan lazzatlanish
g‘oyasini keng targ‘ib qildilar. Inson ruhi ilohiydir va,
demak, asosiy maqsad – ilohiy olamga borib
qo‘shilmoqdir, dedilar. Shu tariqa, dunyodan ko‘ngil
uzgan, ammo zohidlarga o‘xshamaydigan, «bir nazar
bilan tuproqni kimyo etadigan» (Hofiz Sheroziy) zehnu
zakovat, aqlu farosatda tengsiz, ammo o‘zga
mutafakkirlar, faylasuflardan ajralib turadigan, shariat
ilmini suv qilib ichgan, toatu ibodatda , lekin oddiy
dindorlardan farqlanadigan ajoyib xislatli odamlar toifasi
paydo bo‘lgan ediki, ularni ruh kishilari deb atardilar”23-
deydi. «So‘fiy» so‘zining vujudga kelishida bir necha xil
qarashlar mavjud bo‘lib, ba’zi mutaxassislar bu so‘z
«saf» so‘zidan kelib chiqqan deydilar, chunki so‘fiy Iloh
yo‘liga kirganlarning birinchi safida turuvchidir. Ba’zi
olimlar uni «suffa» so‘zidan hosil bo‘lgan deb aytadilar:
ashobi suffa hazrati Payg‘ambar sallallohu alayhi
vasallam hayotliklaridayoq tarki dunyo qilgan taqvodor
kishilar bo‘lib, so‘fiylar shularga taqlid qiladilar, deb
tushuntiradilar. Yana bir guruh olimlar so‘fiy so‘zi
«safo» so‘zidan kelib chiqqan, chunki bu toifaning qalbi
sidqu safo oftobiday porlab turadi, deganlar. Yana
ba’zilar so‘fiy «sufuh» so‘zidan yasalgan, sufuh – biror
bir narsaning xulosasidir, bu jamoa xalqning xulosasi
bo‘lganligi sababli ularni so‘fiy deganlar, deb yozadilar.
Abu Rayhon Beruniy «suf», ya’ni faylasuf so‘zining
oxirgi qismidan yasalgan deb ko‘rsatadi. Shuningdek,
ko‘pchilik so‘fiy so‘zi arabcha «so‘f» so‘zidan hosil
bo‘lgan, degan fikrni bildiradilar. «So‘f» so‘zining
lug‘aviy ma’nosi jun va jundan to‘qilgan matodir.
So‘fiylar ko‘p hollarda jun chakmon yoki qo‘y terisidan
tikilgan po‘stin kiyib yurishni odat qilganlari uchun
ularni jun kiyimlilar deb yuritganlar. So‘fiyning ozodligi
deganda tasavvuf ahli solikning bashariy sifatlardan
mutlaq qutulishi va ilohiy faqr sifati bo‘lmish pok ruh
o‘rinishida istig‘no olami – Tangri taolo olamining
zaruratlari
bepoyonligini
kullan
idrok
etishini
anglaganlar. Tasavvufda ilk davri, ya’ni zohidlik davri
so‘fiylari - Ibrohim Adham, Hasan Basriy, Abuhoshim
Kufiy va boshqalar taqvo va parhezkorlikni bosh maqsad
deb bilganlar. Undan keyingi davrda esa, tafakkuriy-
shuuriy rivojlanish asosiy maqsad hisoblangan. Aksariyat
ilmiy manbalarda keyingi davr – oriflik davri, deb ataladi.
Bu davr IX asr o‘rtalaridan boshlanadi.
Tasavvuf Ibn Arabiyga nisbatan beriladigan vahdatul
vujud ta’limotiga borib taqaladi. Ya’ni haqiqiy Borliq –
bu Mutlaq zot – Parvardigorning yakkayu yagona
vujudidan iborat, boshqa mavjudliklar shu Vujudning
ijodi, in’ikosidir. Mutlaq zotni al-Haq (Real borliq), al-
Ahad (Birlik) deb ham ataydilar. U O‘zi yaratgan olam
ashyolarida (olami shahodat, olamul xalq) O‘zini
namoyon etib, zohir-lanib turadi va shu orqali O‘zi
O‘zini idrok etadi. Bu cheksiz va mavhum Mutlaq
zotning shahodat (moddiy) olamda tinimsiz jilolanishi
«tajalliy» deb atalgan. Tajalliy – barcha harakat va
faoliyat, tiriklik va hayot ijodkori Parvardigorning o‘zi
yaratgan olamda doimo hozir bo‘lishidir. Shunday qilib,
tasavvuf, bir tomondan, din va shariat, ikkinchi
tomondan, falsafa va hikmat ilmi bilan bog‘liq holda
rivojlanib kelgan o‘ziga xos ta’limotdir.
Tasavvufda falsafa ilmidan farqli ravishda, insonni
«olam mehvari» deb bilib, olamdagi barcha harakat,
voqea-hodisa,
o‘zgarish-yangila-nishlarni
insonda
mushohada etish va inson orqali tushuntiradi. Tabiatdagi
jamiki ichki ziddiyat va rivojlanish, o‘sish-ulg‘ayish
ruhning mo‘jizalari insonda bor, deb ta’riflaydi
Jaloliddin rumiy «Masnavii ma’naviy» asarida. Shu kabi
Olamni va Odamni yaratgan Parvardigor javhari, ismlari,
qudrati va mohiyatini anglash ham inson ruhi
xususiyatlarini o‘rganish va anglash bilan amalga oshadi.
Chunki Parvardigorni va Uning qudrati, mo‘‘jizalari,
g‘ayb olamini faqat aql bilan bilib bo‘lmaydi. Ammo, bu
tasavvufda aql butunlay inkor etilgan, degan gap emas.
Tasavvufda ham aqliy bilish, aql qudrati tan olinadi.
Biroq aqliy bilimlar, dalil bilan isbotlanishi mumkin
bo‘lgan bilimlarga yaraydi, g‘ayb ilmini idrok etishga esa
aql ojiz, deydi so‘fiylar. G‘ayb ilmi, Xudovand
olamidagi behad-behudud ilmlarni so‘fiy alohida hissiy-
vajdiy tafakkur bilan, qalbga tushgan karomat nuri bilan
anglab idrok etadi. Shu bois tasavvufda mukoshafa,
kashfu karomat, hol-sukra tushunchalariga alohida
e’tibor beriladi.
Ko‘rinadiki, tariqat ijtimoiy hodisa sifatida jamiyat
taraqqiyotiga xizmat qilgan. Tariqat asosida tasavvufning
yaxshi, ideal jamiyat haqidagi qarashlari vujudga kelgan.
Masalan, Jomiyning «Xiradnomai Iskandariy» va
Navoiyning «Saddi Iskandariy» dostonlarida podshohsiz
odamlar, ya’ni solih kishilar jamiyati haqida gap boradi.
Tasavvuf bunday jamiyatga zo‘rlik, inqilob yo‘li bilan
emas, har bir insonni axloqiy tarbiyalash oraqli etish
mumkin, deb hisoblagan. Insonning mutlaq haqiqat,
mutlaq adolat va poklikka erishish istaklari tasavvufda
mujassam bo‘ldi. Bu ehtiyoj, orzu kuchli zavq va
ishtiyoqni, o‘zini unutish va bexudlikka olib borgan
ishqni keltirib chiqaradi.
Tasavvufdagi o‘zini-o‘zi takomillashtirish g‘oyasi,
axloqiy yuksalish, ezgulik, xayr, himmat, mardlik
haqidagi qarashlar butun musulmon olamiga keng
tarqalib, katta ijtimoiy hodisaga aylangan edi. Darveshlar,
so‘fiylar, shayxlar, valiysifat ruhoniylarni xalq juda
hurmat qilgan, ularga e’tiqod qo‘yish orqali Tangri taolo
qudratini chuqurroq his qilgan, amaliy turmushda
odamlar shu darveshlar kabi qanoatli, halol bo‘lishga
intilgan, nafsini tiygan. Shuning uchun ham tasavvufga
ta’rif berganda, juda ko‘p shayxlar uni shaytoniy nafsni
jilovlash va rahmoniy xislatlar kasb etish ilmi deb
ko‘rsatganlar. Agar tasavvufning negizida chin
insonparvarlik g‘oyasi, xalqning adolat va haqiqat
haqidagi orzulari yotmaganda, u bunchalar keng
tarqalmas, bunchalik keng ommaviylashib, ijod ahli
qalbidan o‘rin olmasdi, bu qadar qaynoq va jozibali bir
she’riyat yaratilishiga turtki bo‘lmas edi.
Tasavvufning «falsafiylanish» davri XIII–XIV asrlarda
bir qator mutafakkir adiblar, orif sufiylar etishib chiqdiki,
biz ularni tasavvufni falsafa bilan bog‘lovchilar deb
aytamiz. CHunonchi, Ibn al Arabiy, Abu Homid
Muhammad G‘azzoliy, Fariddidin Attor, Aziziddin
Nasafiy, Yahyo Suhravardiy, Ibn Saboin, Abdurazzoq
Koshoniy, Abdulkarim Jiliy, Mahmud Shabistariy,
Jaloliddin Rumiy, Abdurahmon Jomiy, Abdulqodir Bedil
shunday mutafakkirlar sirasiga kiradi. Bularning ijodida
olam va odam haqida o‘ylar, qazovu qadar, erk va ixtiyor,
suvrat va ma’no, aql va ruh, vaqt va zamon, inson tiynati
xususida ko‘plab yangi qarashlar bayon etilgan. Bu zotlar
ilohiyshunoslikni butunlay yangi pog‘onaga ko‘tardilar.
Ularning asarlarida insoniy ma’rifat, insoniy kechinmalar
tasviri va tahlili bilan olib boriladi, komil inson xislatlari
batafsil ishlab chiqildi.
Tasavvuf
dunyoning
barcha
dinlarida,
falsafiy
ta'limotlarda mavjud. Qadimgi odamning fikri tabiat
kuchlari va ular bilan hamkorlikni tanqid qilishga
asoslangan edi. Ilm to'planishi bilan odamlar yanada
oqilona bo'ldi, lekin ilohiy harakatlarga bo'lgan ishonch
o'zgarishsiz qoldi.
Tasavvufning ma'nosi qadimgi yunon mystikos - sirli -
bu dunyoqarash va intuitiv taxminlar, tushunchalar va
his-tuyg'ularga asoslangan his-tuyg'ularni anglatadi.
Intuizat sirli ma'noda, uning sirli mohiyatini bilishda
muhim rol o'ynaydi. Mantiq va aqlga o'rin yo'q narsa,
hissiyotlarga asoslangan aqlsiz fikrlash uchun tushunarli.
Tasavvuf ta'limoti sifatida falsafa va dinlar bilan
chambarchas bog'liq
Ming afsuslar bo'lsinkim, hijriy yettinchi asrdan keyin
barcha islomiy bilimlar boshiga tushgan tanazzul
tasavvufni ham chetlab o'tmadi.Zamon o'tishi bilan
tasavvufning surati buzilib, Islom talimotlaridan, shariat
ahkomlaridan uzoqlasha bordi.Bu achinarli holning
asosiy
sababi
ta'lim-tarbiyaning
zaiflashib,savodsizlikningommalashgani edi. Oqibatda
ba'zi tanballartasavvufni daromad manbaiga aylantiri
olishdi.O'sha paytlarda ilm, taqvo, amalning o'rnini soxta
karomatlar egalladi. Shayxlar ruhiytarbiya ustozlariga
emas, hojatlarni chigarish varaddi balo bilan mashg'ul
bo'ladigan azayimxonlarga aylandilar.
Buning ustiga, savodsiz johillar tasavvuf haqida, uning
ahli hagida turli bo'lmag'ur gaplar bilan dunyoni to'ldirib
tashladilar. Bu gaplar havodan olinmagani, asossiz
emasligini
isbotlash
uchunko'zga
ko'ringan
ahli
tasavvufning so'zlaridan iqtiboslar keltirishga ijozat
bergaysiz.
Islom olamining mag'ribida shuhrati yetti iqlimga
taralgan shayx Ahmad Zarruq o'zlarining «Qovaidut-
tasavvuf» kitoblarida quidagilarni yozadilar:«Hozirgi
vagtda kop odamlarning holibundaydir: ular ilmi raqoig
va haqoiqni o'zishlari uchun, avomning galbini rom
qilish
uchun,
zolimlarning
molini
olish
uchun,
miskinlarni xor qilish uchun va ochiq-oydin haromlarga
hamda zohir bid'atlarga erishish uchun narvon qilib
olganlar.Hattoki
ularning
ba'zilari
millatdan
chiqganlar.Ba'zi johillar ularning bu da'vosini meros va
mutaxassislik sifatida qabul qilganlar».Shayx Dirdir
o'zlarining
«Sharhul
Xariyda»
nomli
kitoblarida
quyidagilarni yozadilar:«Gohida ular o'zlarini shayx qilib
oladilar. Uning odamlari esa unga shayxligini shirk qilib,
foniy dunyoning axlatlarini to'plab yuradilar. Ular uni bir
narsaga
yaraydi
deb
o'ylaydilar.
Ana
o'shalar
kazzoblardir. Agar birov sadaqa qilsa yoki ikrom
ko'rsatsa, o'shani odat va ibrat qilib olish ularning joni-
dilidir. Ular o'zlarini odamlargaarbobi hol qilib
ko'rsatishga,
Alloh
ularning
gapini
tasdiqlashini
uqtirishga urinadilar.Yo'q! Bu ahlullohning yo'li emas!
Ular bu zamonda juda ham ko'payib ketishdi. Har bir
yurtda yer yuzini to'ldirishdi. Ularning sharridan
Allohning O'zidan panoh tilaymiz».
Shayx Abdul Vahhob Sha'roniy o'zlarining «Al-anvorul
qudsiya» nomli kitoblarida yozadilar:«Ahmadiya tariqati
shaylari ayollardan ahd oladilar. Shariat ta'limotlariga zid
bo'lishiga qaramay, eri yoq paytida ayollar bilan xoli
qoladilar.Ular ovatlanish, kiyinish, gapirish va amal
qilishda Allohning chegarasiga tajovuz qiladilar va
«Alloh
taolo
buni
men
uchun
yaratgan»,
deydilar».Mazkur soxta shayxlarning kirdikorlaridan
kuygan
shayx
Muhammad
Tonjiy
quyidagilarni
aytadi:«Shayx Vuhaysh bizning mahallamizdagi «Xoni
banotil xato» nomli joyda turar edi. U har bir
chiqayotgan odamga: «To'xta, chiqishingdan oldin men
Allohning oldida sening uchun shafoat qilay», der edi.
Shunday deb, u ba'zi kishilarni ikki-uch kun ham ushlab
turar edi.«Mening shafoatim qabul bo'lguncha chiqish
mumkin emas», der edi».Ushbu gaplar aytilgandan keyin
ham tasavvuning tanazzuli davom etdi.
Hijriy o'n uchinchi asrning ikkinchi yarmiga,
milodiy yigirmanchi arning boshlariga kelib,
islomiy ilmlarda ijobiy o'zgarishlar paydo bo'la
boshladi.Asta-sekin dinimizning iymon va Islomga
oidko'pgina ilmlarini hozirgi zamon ruhida kishilar
ongiga singdirish yo'lida anchagina ishlar qilina
boshladi.Aqoid, tafsir, hadis, ulumul Qur'on, ulumul
hadis, meros va boshqa ilmlarda yangi kitoblar bitildi
hamda ko'plab zabardast olimlar yetishib chiqdi. Ushbu
harakatlar tufayli musulmonlar bu sohalarda o'zlariga
kerakli ilmlarni olish va savollariga javob topish
imkoniga ega bo'ldilar. Ammo tasavvuf bobida ish
avvalgi holida qolaverdi. Bu sohani o'rganish yoki unga
doir yangi kitoblar yozish yo'lida harakatlar bo'lmadi,
bo'lsa ham, tor doirada va qoniqarsiz boldi.Bizning
fikrimizcha, ahli tasavvufning ichida buishni qilishga
qobiliyatlilari yo'q edi. Borlari ham o'zining shaxsiy
riyozati bilan va muridlari tarbiyasi bilan band edi.
Yozishga gobiliyati borlar esa tasavvufda yashamagan,
ya'ni uning ichiga kirmagan kishilar edi. Ular tasavvuf
haqida - uning sof haqiqatini bayon qilish borasida -
biror narsa yoza olishlari mushkul edi. G'arblik
sharqshunoslarning yozganlari esa suvni yana ham
loyalatishdan
boshqaga
yaramas
edi.Oxir-oqibat,
Misrning ko'zga ko'ringan olimlaridan shayx Ahmad
Mustafo Marog'iy, Taftazoniy, Abu Xashab va boshgalar
tasavvuf tariqatlari yo'ldan toyib ketganini e'tiborga
olib,ularni isloh qilish yoki biryo'la bekor qilish talabi
bilan chiqdilar.Bu borada Al-Azhar dorilfununining
jurnalida 1958-yil 29- yanvarda chop etilgan qo'yidagi
matnga e'tiboringizni tortamiz:«Ichki ishlar vazirligi turli
yig'ilishlarda bo'ladigan doira, do'mbira hamda nay
chalish kabi bid'atu xurofot va ahmoqliklarni man
qildi.Shuningdek, mavlidlarda va tariqat ahllarining
ko'cha
yurishlarida,
zikr
halgalarida
ayollarning
qatnashishini ham man qildi. Bunga jismni kaltaklash,
hasharotlarni yeyish va g'alati kiyimlar kiyish ham
kiradi».Bu kabi majbury choralar Misrdan boshqa
yurtlarda ham ko'rilgan bo'lishi kerak. Ehtimol, islohot
ishlari ham olib borilgandir. Shu tariqa, asta-sekin
tasavvuf bobida ham ijobiy o'zgarishlar paydo bo'la
boshladi. Ko'plab maqolalar, kitoblar yozildi. Turli
tariqatlar o'z ishlarini yangidan yo'lga aytadilar.Albatta,
bu ishlar osonlik bilan amalga oshmadi.Zero, qadimdan
o'rganib qolingan narsalarni tark qilish oson emas.
Islohotchilarga qattiq qarshilklar ham ko'rsatildi.Masalan,
Misrda keng targalgan tariqat bo'lmish «Ashiyrai
Muhammadiya»ning shayxi Muhammad Zakiy Ibrohim
«Abjadiyatut-tasavvufil
islamiy»
nomli
kitobida
quyidagilarnieslaydi:«Tasavvufni isloh qilish borasida
o'zim yo'liqqan qiyinchiliklardan bir tarixiy hodisani
aytib o'tmoqchiman. Elliginchi yillarda tasavvufning
isloh qilish va olga siljitish yo'lida ko'p uringanimdan
keyin hukumat mening takliflarimni qabul qildi. Qohira
voliysi rahbarligida tasavvuf islohi bo'yicha qo'mita
tuzildi. Taklif muallifi va so'fiylik bo'yicha mutaxassis
sifatida qo'mitaning kotibi bo'ldim.So'ngra xuddi shu
magsadda Vaqf vaziri rahbarligida boshqa bir qo'mita
tuzildi. Unga ham men kotib bo'ldim.Shu sababli
tasavvut tariqatlari umumiy jamiyati imom Husayn
masjidida oltmishdan ortiq shayxning ishtirokida majlis
o'tkazib, bir ovozdan meni tasavvuf tariqatlaridan
chiqarib tashlashga qaror qildilar. Ammo Allohning fazli
ila hukumat mening yozgan hisobotlarim asosida bu
islohni davom ettirdi. Menga esa nufuzimni qaytarib
berdi».Tasavvuf
islohoti
boshqa
yurtlarda
ham
davometdi. Tasavvuf tariqatlarining doimiy nashrlari
yo'lga qo'yildi, turli nashriyot va boshqa muassasalar
ishga tushdi, xalgaro uchrashuvlar va ilmiy anjumanlar
o'tkazildi
va
o'tkazilmoqda.Hozirgi
kunda
Islom
olamining yirik ulamolari ham tasavvuf mavzusiga
alohida e'tibor qaynatib,bu sohada kitoblar yozishni
boshladilar.
Avvalroq Said Havvo rahmatullohi alayhi bir necha
kitoblari ila bu ishga o'z hissalarini qo'shgan edilar.
Masalan, «Tarbiyatunar-ruhiya» va «Al-mustaxlis fiy
tazkiyatil anfus» kitoblaridan ko'p foydalar olgan
edik.Kuvayt davlatidagi ilmiy anjumanlarning birida
ko'zga ko'ringan alloma, bugungi kunning eng mashhur
olimi bo'lmish shayx Yusuf Qarazoviy hazratlari bilan
gaplasha turib, yarmi hazil, yarmi chin qilib: «Shayx,
teleko'rsatuvlaringiz ko'payib ketdi. Kitob yozish esdan
chiqib qolmayaptimi?» dedim. «Yo'q! Bu aslo mumkin
emas! Kitob - muhim narsa. Hozir tasavvuf haqida
kitoblar yozishni boshladim. Bir nechtasi nashr ham
etildi», dedilar shayx.U kishi bu bilan o'zlarining
«Allohga yo'llanishda Qur'on va sunnat asosida suluk
fiqhini osonlashtirish» silsilasiga oid kitoblariga ishora
qilayotgan edilar. Ushbu silsilaga oid «Niyat vaIxlos»
hamda
«Tavakkul»
kitoblarini
o'qil,bahramand
bo'ldik.Suriyalik mashhur olim Muhammad Said
Ramazon Butiy hazratlari ham tasavvuf yo'lida ko'p
ishlar qilganlar. Yaqinda u kishi Ibn Atoulloh
Sakandariyning «Al-hikam al-Atoiyya» deb nomlangan
kitoblariga ikki jildlik sharh va tahlil
yozib
chigardilar.Suriyalik
olimlardan
doktor
Muhammad Shayxoniy ham «At-tarbiya ar-ruhiya»
nomli kitob yozdilar.Turkiyada o'ziga xos uslubda, turk
tilida tasavvufga oid ko'plab kitoblar nashr etildi va
etilmoqda. Mazkur kitoblardan ba'zilari o'zbek tiliga
tarjima ham qilindi.Bizning diyorimizda ham tasavvuf va
uning ahli xuddi yuqorida aytib o'tilgan holatni boshidan
kechirdi.
Vaqti
kelganda
bu
diyorlardan
ulug'
mutasavviflar va buyuk tariqat asoschilari yetishib
chiqdilar.Ular haqida kop eshitganmiz. Shu bois, bu
yerda takrorlab o'tirmaganimiz ma'qul.Shuni aytib o'tish
lozimki, ayni paytda bizda tasavvuni tutib qolganlarning
ko'plari ilmga muhtoj ekanliklari hyech kimga sir
emas.Sirtdan qaraganda, tasavvufda ancha jonlanish bor,
ammo buni hagiqiy tasavvut, «Qur'on va sunnatga ilmiy
ravishda suyangan tasavvuf»deyish qiyin.Ochig'ini
aytadigan bo'lsak, yurtimizda rus istilosigacha ham to'g'ri
yo'ldagi va to'laqonli tasavvuf qolmagan edi. Chor
Rusiyasi o'rniga kelgan ateistik tuzum barcha dinlarga
bo'lgani kabi, Islom diniga nisbatan ham alohida qattiq
qatag'on olib borgan.O'sha tuzum vagtida chet ellarga
tashviqot qilish maqsadida Islomning ba'zi narsalariga
ruxsat berilgandi. Ammo «fanatizm» nomi asosida
tasavvufning har qanday ko'rinishiga qarshi alohida
qattiq qarshilik mavjud edi. Bu ishda ayniqsa davlat bilan
hamkor bo'lgan diniy idoralar ashaddiy edilar.
Ogibatda tasavvuf og'ir holga tushdi. Undagi ba'zi bir
ta'limotlardan boshqalar tamoman bexabar qoldilar.
Boshqa diniy sohalarda chet ellar bilan olib borilgan
chegaralangan aloqalardan biroz bo'lsa ham manaviy
foyda olinar edi. Ammo tasavvut uchun bu jabhadan
hyech ganday nat kelmas edi.Mustaqillikka erishib, diniy
ishlar yo'lga qo'yila boshlagan vaqtda tasavvuf ham
boshini ko'tarishga urindi. Ammo bu urinish to'g'ri holda
bo'lmaganini hozir ko'pchilik tushunib qoldi.Umuman,
bizda tasavvuf to'laqonli bo'lmaganini odamlar asta-sekin
anglab bormoqdalar.Eng achinarlisi, sharly ilmlardan
xabardor kishilarimiz ichida ham tasavvufni tuzukroq
tushunadiganlari kam. Ba'zi birlari esa boshqalarga
yomon o'rnak bo'lib, shariat ilmini bilmaydigan
shaylarga murid bo'lib olishgan.Ulardan: «Bu nima
savdo?» deb so'ralsa, «Yo'qdan ko'ra yupanchia»,
deyishadi.«Yo'qdan ko'ra yupanchia» deb yurilaveradimi
yoki to'laqonli va haqiqiy tasavvuf egalaribo'lishga
harakat qilamizmi?!«Yo'qdan ko'ra yupanchia» deb
tasavvufga ergashib, kir choponu qiyshia salla kiyib,
soqolini sunnatga xilof ravishda o'stirib olib, o'zini ijodiy
faoliyatdan mosuvo qilgan ziyolini o'sha holida tark
qilamizmi yoki unga haqiqiy tasavvufni o'rgatib, kiyim-
boshi va sifatiyu siyratini haqiqiy sunnatga muvofiq qilib,
uning ziyosidan dinu diyonatimizga hamda elu
yurtimizga
ko'proq
foyda
kelishini
yo'lga
qo'yamizmi?!«Yo'qdan ko'ra yupanchiq» deb tasavvufga
ergashib, jo'jabirday oilasini tashlab, eshon buvaning
ishtiroklaridagi yig'inlarda qornini qappaytirib, nazar
topish umidida yurgan polvonni shu holida tashlab
qo'yamizmi yoki unga diniy savodini chigarishida, eshon
buvadan ruhiy tarbiya ustozi sifatida foyda olishida va
o'ziga hamda oilasiyu qarindosh-urug'i,el-yurtiga foyda
keltiradigan
musulmonga
aylanishida
yordam
beramizmi?!«Yo'qdan ko'ra yupanchiq» deb tasavvufga
ergashib, talabi ilmni tark qilib, boshgalardan farqli
kiyim kiyib, «Tariqat haqiqatdir, biz haqiqatdamiz, siz
nimadasiz? Abu Hanifa ham shayxga qo'l bergan, oxirgi
ikki yili bo'lmaganda, No'mon halok bo'lar edi» deb
yurgan shovvozlarni «Menga nima» deb, shu hollarida
tashlab qo'yamizmi?! Yoki unga Islomda talabi ilm
farzligini, kiyim sunnatga muvofiq bo'lishi kerakligini,
avval shariatni o'rganib, keyin tariqatga yuzlanish
lozimligini va Abu Hanifa rahmatullohi alayhining
nihoyatda ulug' taqvoli faqih bo'lganlarini, u kishining
nafaqat faqihliklari, balki taqvolari ham har qanday
mutasavvif uchun ibrat bo'la oladigan darajada zohir
bo'lganini o'rgatamizmi?!«Yo'qdan ko'ra yupanchiq»
deya tasavvufga ergashib, «Azizlarimiz aytmagan
narsani farz bo'lsa ham, voji bo'lsa ham, qilmaymiz. Har
qanday narsani bizga azizlarimiz aytgan bo'lsagina
qilamiz», deb jar solayotganlarni shu hollarida tashlab
qo'yaveramizmi?!Yoki ularga azizlarimiz hammamiz
uchun aziz ekanliklarini, ammo dinimiz, shariatimiz
hammadan aziz ekanligini, azizlarimiz ham Qur'oni
Karim va Sunnati mutohharani aziz tutganlarini
tushuntiramizmi?! «Yo'qdan ko'ra yupanchiq» deya
tasavvufga ergashib, o'zini boshgalardan ustin his
qiganlardan bittasi Viloyat bosh xatibiga «Birodar
bo'laylik» degan taklifni qilibdi. Bosh xatib esa: «Biz siz
bilan birodarmiz, necha yildan beri birgamiz, mening
imomchiligimda namoz o'qiyapsiz, oilaviy bordi-
keldimiz ham bor, yana ganday birodar bo'lamiz?»
debdi.Haligi odam «birodar bo'laylik»ni takrorlayveribdi.
Bosh xatib gapning ochig'ini so'ragan ekan, «Siz ham
bizning shayxga qo'l bersangiz, birodar bo'lgan bo'lamiz»,
degan javobni eshitibdi.Shunda bosh xatib: «G'uslda
nechta farz borligini aytib bersangiz,aytganingizni
qilaman», debdi. «Yo'qdan ko'ra yupanchiq» deya
tasavvufga ergashib yurgan birodar g'usldagi farzlarni
bilmas ekan. Bosh xatib:«Men g'uslda nechta farz
borligini bilmaydigan odam bilan birodar bo'lmayman»,
debdi.Mazkur «birodar» g'usldagi farzlarni bilmay turib
biz bilan birodar bo'lib yuraversinmi yoki unga g'usldagi
farzlarni va loaqal farzi aynlarnio'rgatib qo'yib, Kevin
birodar bo laylikmi?!Eshon buvalardan birining hovlisida
o'tirgan muxlis kishi tahoratxonada muridlar o'rtasida
janjal
kuchayganidan
xavotirlanib
borsa,tahoratda
oyog'ini eshon buvaning uyiga qaratib yuvgan muridga
dashnomberishayotgan ekan.Bir masjidning qavmlaridan
bazilari eshon buvalardan birining ziyofatga kirayotib,
qo'lini yuvganida chilopchinga tushgan suvni muridlari
taqsimlab olganini ko'rib, o'zlariga ham olishibdi va
«tabarruk suv»dan shishachaga solib, imomlariga ham
olib
kelishibdi.«Yo'qdan
ko'ra
yupanchiq»
deb
tasavvufga
ergashgan
muridlar
eshon
buvalarning«ehtiromlarini
joyiga
qo'yib»,
shunga
o'xshash ajoyibotlar kashf qilib yuraversinmi?! Yoki
ularga eshon buvalarni ruhiy tarbiya ustozlari sifatida
haqiqiy hurmatlash anday bo'lishini; aslida qiblaga
yuzlanib tahorat qilish afzal ekanini,oyoqni yuvish ham
tahoratning rukni bo'lgani uchun, uni eshon buvaning
uyiga qaratibgina emas, qiblaga garatib ham yuvish joiz
ekanini, birov qo'lini yuvgandan qolgan suv tabarruk
emas, obi musta'mal bo'lishini o'rgatamizmi?!(Aslida,
binoning ichida bo'lsa, boshqa bir iloji bo'lmaganda,
eshon buvaning uyiga arab emas, balki qiblaga garab
ham oyoq yuvish tugul, tahorat ushatishga-da ruxsat
bor.)Bunday ko'ngilsiz misollarni ko'plab keltirish
mumkin. Ming afsuski, bularning soni kun sayin o'ssa-
o'syaptiki,
kamayishi
yoki
tuzalishining
daragi
yo'q.Ikkinchi tarafda Turkiyadan kirib kelgan tasavvuf
mavjud. Odamlar esa «Tasavvuf o'zi nima?» degan
savolga javob topolmay hayron.Tasavvuf haqidagi ba'zi
bir nashr qilingan narsalar mutasavvif bo'lmagan
kishilarning
tarixga
oid
bitiklari
yoki
ba'zi
mulkirganlarning borat, xolos. Yana, avval aytib
o'tilganidek, tarjima ham bor.Men o'zimni tasavvuf
doirasidagi shaxs deb bilaman. Ahli tasavvufni juda
hurmat qilaman.Zamonamizda ko'zga ko'ringan tariqat
shayxlaridan ko'pgina do'stlarim ham bor.Tasavvufga
rag'bat qilganlarni yashi ko'raman.Shu bilan birga,
tasavvuf va uning ahli hagida biror fikr aytishdan oldin
vaziyatni odatdagidan ham chuqurroq tahlil qilish
zaruriyatini anglab yetganman. Chunki qalbga bog'liq
ishda zinhor shoshilib bo'lmaydi.Boshqa musulmon
yurtlar gatori, bizning yurtimizda ham ahli solih, ahli
taqvo, ahli suluk va ahli zikr kishilar bor. Xuddi mana
shu tushuncha meni uzog vagt tasavvut haqida biror
qattiq gap aytmay yurishga majbur qildi.Ammo,
menimcha, hozirda tasavvuf haqida biror gap aytmay
yurishim gunoh bo'ladigan vaqt yetib kelganga o'shaydi.
Ko'pgina izlanishlar, so'rovlar, o'rganishlar, suhbatlar va
maslahatlardan keyin shu fikrga keldim.Tasavvuf ahli
bilan bo'lgan ko'pgina
suhbatlardan keyin yurtimizda muridlarga berilayotgan
vazifalar ham noqis ekanligi ayon bo'ldi. Bizdagi
tasavvuf asosan qo'l berish va noqis vazifadan boshqa
narsa emasligi oshkor bo'ldi. Hyech bo'lmasa tasavvufga
oid kitoblarni mutolaa qilish ham yo'q ekan. Yana
boshqa nuqsonlar ham ko'p.Alloh taolodan qo'rqish omili,
yuqorida zikr qilingan sabablar, sof tasavvufga bo'lgan
muhabbatimiz va xalqimizning dinimizga yanada
yaqinlashishiga bo'lgan ishtiyoq kaminani ushbu satrlarni
qoralashga undadi.Allohim, bu ishimizni xayrli va
foydali qilgin!Yurtimizda, boshga Islom ilmlari qatori,
tasavvuf ham o'z yo'lini topib, avvalgi shon-shuhratini
tiklab, xalqimizga va yurtimizga xizmat qilishiga.O'zing
yordam ber.
Sof tasavvufga asoslangan amallarimizning,
ibodatlarimizning O'zing xohlaganday xolis
bolishini, har qanday bid'at-xurofotdan,
yashirinu oshkora shirkdan butkul xoll bo'lishini nasib
ayla!
Tasavvufga bo'lgan dastlabki aloqani kamina xodimingiz
xotirasidagi ba'zi chiziqlar orqali anglashga harakat qilib
ko'raylik.Oq-qorani
ajrata
boshlaganimizda,
masjidmuazzinini «so'fi» deyishlarini angladik. Ammo
hali muazzin haqiqiy ma'nodagi so'fiy emasligini anglay
olmas edik. Keyinroq, yangi joyga ko'chib o'tganimizda,
qo'shnilarimizdan
birlarini
kishilar
«so'fiy»
deb
atashlaridan, masjidning muazzinidan boshqa odam ham
so'fiy bo'lishini tushundik.Qiblagohimizning Buxorodagi
«Hasti BahouddinNaqshband» majmualarida mas'ul
bo'lib ishlaganlari haqidagi esdaliklaridan so'fiy va
tasavvuf haqida dastlabki tushunchalarni ola boshladik.
Ammo
bu
tushunchalar
Bahouddin
Naqshband
rahmatullohi
alayhining
ziyoratlari,ziyoratchilari,
tug'bardor va u yerga shifo umidida keltirilgan majnunlar
hamda ularning o'sha yerda ishlashlariyu shifo topishlari
haqida edi.Gohida qiblagohimiz Bahouddin Nagshband
turbatlari atrofida ishlab turganlarida o'zlariga alohida
iltifotni anglatuvchi tushlar ko'rganlarini
ham aytib berar edilar.Asta-sekin hall u qishlogda, hali
bu qishlogda bo'lgan zikr to'planishlari, undagi hodisalar
haqida ham ma'lumotlarni anglay boshladik.Zokirlarni
mirshablar quvgani, ularni ushlay olmagani haqidagi
xabarlar ham tez-tez tarqalib turar edi. O'sha vagtlarda bu
mavzu hagida yaroqli savol berish ham, berilgan savolga
qoniqarli javob olish ham qiyin edi.
Buxoroi sharifdagi «Mir Arab» diniy o' quv yurtiga
kirganimda, qiblagohimizning topshiriqlariga binoan,
buzrukvorning ziyoratgohlariga yashirincha bordim.
O'sha kunlari Bahouddin Nagshband hazratlarini tush
ham kordim. Bu tushni birovga aytmagan bo'lsam ham,
o'zimcha yaxshi bashoratga
yo'ydim.«Mir Arab»da talabalar orasida tasavvuf va
uning ahli haqida bo'lib o'tadigan turli tortishuvlarni katta
qiziqish bilan tinglar edim.Asosan ahli tariqat oilasida
o'sgan talabalar bu ishninghimoyachisi
bo'lishardi. Ular mashoyixlarga til tekkizish mumkin
emasligini boshgalarga anglatishga kuyib-yonib harakat
qilishar,
boshqalar
esa
bu
yo'lga
kirganlarning«kirdikorlarini» aytib, tasavvufni tanqid
qilishardi.Endi o'ylab ko'rsak, birinchilari sof tasavvuf
haqida gapirgan bo'lsalar, ikkinchilari o'zlari ko'rgan
buzub tasavvuf haqida gapirgan ekanlar. O'sha kezlari
ba'zi ustoz va talabalarning so'fiychilikka yashirin
ravishda urinayotganlari ham ma'lum bo'ldi. Agar zikr va
shunga
o'shash
ishga
ochiq
ravishda
yaqin
bo'lsalar,«fanat»likda ayblanib, jazogatortilishlari turgan
gap edi.Ammo Dog'istondan o'qishga kelgan bolalar ular
tarafda har juma namozidan keyin masjidlarda oshkora
zikr halgalari bo'lishi va o'sha halqalarda nimalarni
ko'rish mumkinligi haqida og'iz ko'pirtirib gapirishardi.
Men esakommunistlar imperiyasining bir joyida zikrga
ruxsat borligi va boshqa yerida unga ruxsat yo'qligidan
ajablanar edim.
Yangi davr rivojlanish jarayoni.Falsafa-yi Ulyo: Bu
falsafiy tizimda Yunon va Eslatma falsafasi, Zoroastrizm
va Islom diniy g'oyalarining ta'sirli bir qo'shilmasi
mavjud bo'lib, ularning o'ziga xos tafakkurlarini
jamlagan bo'lib, bu falsafiy tizimning asosiy xususiyati
hisoblanadi.
Tafsiliy mantiqiy tadqiqotlar: O'rta asr Sharq falsafasida
mantiqiy va fikriy mantiqiy tadqiqotlar rivojlanishga
kirishdi.
Bu
davo
mantiqiy
qoidalar,
mantiqiy
muammolar va buronlarni o'rganishga aloqador edi.
Falsafiy madaniyatning o'zgarishi: O'rta asr Sharq
falsafasining uyg'onish davri, intellektual markazlar va
olimlar orasidagi muntazam bog'lanish va ta'lim
muhitining mavjudligiga asoslangan. Olimlar, filosoflar,
adabiyotshunlar va ilmiy tadqiqotchilar o'zaro hamkorlik
qilish,
falsafiy,
ilmiy
va
adabiyotiy
ideyalar
almashishishga imkon yaratishdi.
Falasafa va dinning bog'liqligi: O'rta asr Sharq
falsafasida Islom diniy g'oyalar va falsafiy tushunchalar
o'rtasidagi bog'liqlik muhim ahamiyatga ega bo'lgan. Bu
davrda olimlar, Islom diniy qoidalarini falsafiy g'oyalar
bilan bog'lashga harakat qildilar va diniy g'oyalar
tuzilmalarida falsafiy mantiqiy tizimlarni qo'llab-
quvvatlashdi.
Ilmiy tadqiqot va tarixiy yozuvlar: O'rta asr Sharq
falsafasida ilmiy tadqiqotchilar shuhrat qozonganlar va
ko'plab tarixiy yozuvlarni yaratishdi. Bu davrda ilmiy
tadqiqotlar va tarixiy yozuvlar o'zining o'ziga xos usullar
va tushunchalar bilan ajralib turadi.
O'rta asr Sharq falsafasining uyg'onish davri asosan
Islom medeniyati bilan bog'liq bo'lishi, Islom falsafiy
tafakkurO'rta asr Sharq falsafasining uyg'onish davri, 8-
13
asrlar
orasida
Islom
medeniyati
tomonidan
rivojlanayotgan davr hisoblanadi. Bu davrda, muhim
olimlar va filosoflar Sharq falsafasini Islom dinining
tamoyillari
va
falsafiy
g'oyalariga
asoslangan
holda
rivojlantirishganlar. Bu davrda bir nechta intellektual
markazlar, masalan, Bag'dod, Nishapur, Buxoro va
Kordova kabi shaharlar, ilm, falsafa va adabiyotning
yo'qotilmasligi uchun o'zaro hamkorlik qilishganlar.
O'rta asr Sharq falsafasi, 8-9 asrlarda "falsafa-yi Ulyo"
(bozor falsafasi) deb ataladigan falsafiy tizimda
boshlangan. Bu tizimda Yunon va Eslatma falsafasi,
Zoroastrizmdan olingan g'oyalar va Islom diniy
tushunchalari birgalikda yanaqtirilgan. Bu davrda
filosoflar,
mantiqiy
va
fikriy
mantiqiy
tizimni
rivojlantirish, ilmiy tadqiqotni qo'llab-quvvatlash va
Islom diniy g'oyalarini rivojlantirishga harakat qilish
bilan shug'ullanishdi.
O'rta asr Sharq falsafasining xususiyatlari quyidagilardan
iborat bo'lishi mumkin:
Falsafa-yi Ulyo: Bu falsafiy tizimda Yunon va Eslatma
falsafasi, Zoroastrizm va Islom diniy g'oyalarining ta'sirli
bir qo'shilmasi mavjud bo'lib, ularning o'ziga xos
tafakkurlarini jamlagan bo'lib, bu falsafiy tizimning
asosiy xususiyati hisoblanadi.
Tafsiliy mantiqiy tadqiqotlar: O'rta asr Sharq falsafasida
mantiqiy va fikriy mantiqiy tadqiqotlar rivojlanishga
kirishdi.
Bu
davo
mantiqiy
qoidalar,
mantiqiy
muammolar va buronlarni o'rganishga aloqador edi.
Falsafiy madaniyatning o'zgarishi: O'rta asr Sharq
falsafasining uyg'onish davri, intellektual markazlar va
olimlar orasidagi muntazam bog'lanish va ta'lim
muhitining mavjudligiga asoslangan. Olimlar, filosoflar,
adabiyotshunlar va ilmiy tadqiqotchilar o'zaro hamkorlik
qilish,
falsafiy,
ilmiy
va
adabiyotiy
ideyalar
almashishishga imkon yaratishdi.
Falasafa va dinning bog'liqligi: O'rta asr Sharq
falsafasida Islom diniy g'oyalar va falsafiy tushunchalar
o'rtasidagi bog'liqlik muhim ahamiyatga ega bo'lgan. Bu
davrda olimlar, Islom diniy qoidalarini falsafiy g'oyalar
bilan bog'lashga harakat qildilar va diniy g'oyalar
tuzilmalarida falsafiy mantiqiy tizimlarni qo'llab-
quvvatlashdi.
Ilmiy tadqiqot va tarixiy yozuvlar: O'rta asr Sharq
falsafasida ilmiy tadqiqotchilar shuhrat qozonganlar va
ko'plab tarixiy yozuvlarni yaratishdi. Bu davrda ilmiy
tadqiqotlar va tarixiy yozuvlar o'zining o'ziga xos usullar
va tushunchalar bilan ajralib turadi.
Yangi davr Sharq tasavvufi, O'rta asr Sharq falsafasining
bir qismiga tegishli bo'lib, 16-18 asrlar oralig'ida
rivojlanib o'tgan tasavvufiy g'oyalar va amaliyotlarni
ifodalaydi. Bu davrda, tasavvufiy tafakkur va amaliyotlar
o'zining o'ziga xos shakl va tizimlarda rivojlandi.
Quyidagi asosiy boshqa omillar Yangi davr Sharq
tasavvufini belgilashda muhim ahamiyatga ega bo'lgan:
Tarixiy kontekst: Yangi davr Sharq tasavvufi, O'rta asr
Sharq tarihining muhim vaqti bo'lgan. Bu davrda, Islom
medeniyati, uning tarixiy o'zgarishlari va siyosiy
tuzumlar o'zgarib ketgan. Bu tarixiy kontekst tasavvufiy
tafakkur
va
amaliyotlarning
shakllanishida
shakllantiruvchi rol o'ynadi.
Filosofiyaga ta'sir: Yangi davr Sharq tasavvufi, O'rta asr
Sharq falsafasining ta'siridan oqibatlanadi. Aristotel va
Yunon filosofiyasi, Eslatma falsafasi va boshqa falsafiy
tushunchalar, tasavvufiy g'oyalarni shakllantirishda
muhim asosiy manba sifatida qo'llanilgan. Tasavvufiy
o'qituvchilar, mantiqiy va fikriy mantiqiy tadqiqotlar
bilan tasavvufiy g'oyalarni mustaqil ravishda isbotlab,
ularni tasdiq etishga harakat qildilar.
Falsafadagi
tasavvuf.Falsafadagi
tasavvuf
bu
o'n
to'qqizinchi asrdan boshlab paydo bo'lgan oqimdir.
Yevropada. O. Shpengler (nemis tarixshunos olimi)
odamlarning o'zlarini va Xudoni bilishdan tashqaridagi
cherkov yo'llariga qiziqishlarini ikki sababga aylantirdi:
Evropa madaniyatining inqirozi, o'z-o'zidan tugadi;Sharq
va G'arb o'rtasidagi madaniyatlararo hamkorlikning jadal
o'sishi, Sharqiy dunyoqarash "Ovoz berish" ga intilgan
evropaliklarni yoqtirish edi.
Falsafiy tasavvuf - an'anaviy xristianlik va oryantal
ma'naviy an'analarning kombinatsiyasi sifatida insonning
ilohiylikka va birlikka (Kosmik ong, Brahman, Shiva)
insoniy harakatlariga yo'naltirilgan bo'lib, insoniyat
uchun hamma narsa mazmunli ma'noga ega bo'lgan
narsalar: to'g'ri hayot, baxt. Rossiyada falsafa tasavvufi
XX asrda paydo bo'lgan. Eng mashhur yo'nalishlar:
Falsafa - E.A. Blavatskiy.
Yashash axloqi - A.K. E va A.A. Rerikliklar.
Rus tasavvuf (Zen buddizmga asoslangan) - G.I.
Gurdjieff.
Tarixshunoslik (Xristian va Vedic g'oyalar) ta'limoti -
D.L. Andreev.
Solovyovning mistik falsafasi (Dunyoning Gnostik ruhi -
Sofiya faylasufi fenomeni).
Yangi davr Sharq tasavvufi, O'rta Sharqda tasavvufi
tafakkur va amaliyotga kelib chiqqan zamonaviy tarzni
ifodalaydi. Bu davrda, traditsional tasavvufiy amaliyotlar
va tamoyillar, modern jamiyatning o'zgaruvchanliklariga
moslashtirilgan
va
uning
talablari
bilan
muvofiqlashtirilgan.Yangi
davr
Sharq
tasavvufida,
tasavvufiy g'oyalarning o'ziga xos tafsilotlari va
tarzlariga e'tibor beriladi, ammo ular jamiyatning so'nggi
o'zgarishlariga va insonning ma'naviy ehtiyojlariga javob
berishga qaratilgan.
Bu davrda, tasavvufiy amaliyotlar va mashg'ulotlar, zikr
(zikr), meditatsiya, murshidning rahbarlik qilishida ona-
bola munosabatlari, ma'rifatning o'zlashtirilgan va
shaxsiy
tajribaga
asoslanganligi
kabi
traditsional
tamoyillar davom ettiriladi. Shuningdek, tasavvufiy
musiqa va samovarliklar ham jamiyatning so'nggi
o'zgarishlariga moslashtirilgan tarzda ijro etilishi
mumkin.
Yangi davr Sharq tasavvufida, ma'naviy tafakkur, erkak-
ayol barqarorligi, jamiyatning ijtimoiy tadbirlarida
ishtirok etish va madaniy-ma'naviy qadriyatlar bilan
muvofiqlashtirilganlik kabi mazkur g'oyalarga e'tibor
beriladi. Bu davrda, tarikatlarning o'zaro aloqalari va
global jamiyat bilan ta'sirchan munosabatlari ham
o'zgarishga uchraydi.Yangi davr Sharq tasavvufida,
insonlarning ma'rifat va ma'naviy rivojlanganligiga
bo'lgan to'g'ri ishonch, shaxsiy rivojlanish va ijtimoiy
qo'llanmalarni amalga oshirishga e'tibor beriladi. Bu
tarzning asosiy maqsadi, insonning o'zini tashkil etish va
yaxshilikni
yetkazishda
tasavvufiy
tamoyillarni
jamiyatga moslashtirishdir.Yangi davr Sharq tasavvufi
haqida tafsilotli ma'lumotlar va shaxsiy fikrlar mavjudligi
uchun, zamonaviy tasavvufiy yozuvlarni o'rganish va
zamonaviy tasavvufiy olimlarning asarlariga murojaat
etish tavsiya etiladi.iiy qobiliyatga ega ekanligini aytdi:
ular ruhlarni eshitdilar va ko'rdilar.
Jung va tasavvuf psixologiyasi.Shvetsariyalik psixiatr
Karl Gustav Jung, uning davridagi eng tortishuvli va
qiziqarli psixoanalistlaridan biri, tahliliy psixologiyaning
asoschisi Z. Freydning shogirdi, dunyoga "kollektiv
ongsiz" tushunchasini ochdi. U psixolog emas, balki
mistik hisoblanadi. K. Jungdagi tasavvuf bilan hayratga
tushish yoshligidan boshlangan va umrining oxirigacha
davom etgan. Shunisi diqqatga sazovorki, psixiatrning
ajdodlari, g'ayritab
Jung boshqa psixologlardan farq qilardi, chunki u o'z
ongiga ishonardi va o'zi ham tadqiqotchi edi. Psikiyatrist,
sirli va haqiqiy o'rtasidagi aloqani topishga urinib,
psixikaning sirli hodisalarini tushuntirish uchun -
bularning barchasini haqiqatan ham tan oladigan deb
hisoblaydi. K. Jung nazariy nuqtai nazardan nosog'lom
kasallikka chalingan odamga butunlikni qozonish va
psixotrauma shifo berishga yordam berish uchun sirli
tajriba
(birlashma)
orqali
Xudo
tushunilmasdan
yaqinlashdi.
Buddizmdagi tasavvuf.Buddizmdagi tasavvuf o'zini
o'ziga xos dunyoqarash sifatida namoyon etadi. Hamma
narsa - bu dunyodagi narsalardan, hatto odamlarga va
hatto xudolarga - ilohiy asosda yashaydi va uning
tashqarisida mavjud bo'lmaydi. Birinchidan, ruhiy
amaliyotlar orqali, mutloq bilan birlashuvchi - insonning
sirli tajribasini, yorug'ligini his etishga va Ilohiy ajralmas
"I" ni amalga oshirishga harakat qilish. Buddistlarning
fikriga ko'ra, bu - "qayiqchani", "boshqa tarafga suzish,
oqimni buzish va bekor qilish". O'zaro hamkorlik
jarayoni 3 shartga asoslangan:
hissiy in'ikosni yengish: eshitish, ko'rish, ta'm, hid, hidni
tozalash;
jismoniy mavjudlikdagi to'siqlarni bartaraf etish (Budda
tananing borligini rad etgan);
Ilohiy darajaga erishish.
Xristianlikdagi tasavvuf.Pravoslav tasavvuf Masihning
shaxsiga juda yaqin va Injil matnlarini talqin qilishga
katta ahamiyat beradi. Diniy jamoalarga katta ahamiyat
beriladi, bu holda insonning Xudoga yaqinlashishi qiyin.
Masih bilan birlik insoniy mavjudotning hamma
maqsadidir. Xudoning sevgisini tushunish uchun
Masihiylik mistiklari ("e'tiqod") o'zgarishga harakat qildi,
shuning uchun har bir haqiqiy masihiy bir necha
bosqichdan o'tishi kerak:
tozalash (tananing o'limiga) - ro'za tutish, to'xtab qolish,
muayyan vaqtda ibodat qilish, azob-uqubatlarga rahm-
shafqat;
ma'rifat - Muqaddas Kitobni va tabiiy ko'rinishda
yashirin haqiqatni tushunish;
Birlashma (Tafakkur) - ilohiy sevgining qalbini bilish:
"Xudo sevgidir, kim sevsa, u Xudo bilan bir tan bo'lib
yashaydi va Xudo Unda".Jamoatning xristian tasavvufga
bo'lgan munosabati, ayniqsa, Muqaddas Inkvizitsiya
davrida ikkilangan. Ilohiy sirli tajribadan omon qolgan
kishi, uning ruhiy tajribalari umum e'tirof etilgan jamoat
ta'limotidan boshqacha bo'lsa, bid'atchi bo'lishi mumkin.
Shuning uchun odamlar o'zlarining vahiylarini yashirib,
bu xristian tasavvufini yanada rivojlanishda to'xtatdilar.
Tasavvufni bilishning bir usuli sifatida.Tasavvuf va
tasavvuf - tushunarsiz, oshkora bo'lgan duch kelgan va
bu dunyoni aqlsiz tarzda o'rganishga qaror qilib, his-
tuyg'ulari va intuitivligiga tayangan odamga qaratilgan
tushunchalar. Sirli yo'l ruhiy an'anani tanlashda va sirli
fikrlash ta'limida:
an'ana, tizim, oliy borliqga chuqur e'tiqod;
ichki va tashqi aloqalar, hodisalar bilan, boshqa odamlar;
o'zingizga bo'lgan ishonchingiz: chuqur shaxsiy tajriba
kitoblarda yozilganidan ko'ra muhimroq;
hozir va hozir mavjudligi;
har bir savolga;
ruhiy amaliyotlar va meditatsiya, nafas olish texnikasi -
sirli bilim idrokidagi vositalar.
Bilishning
mohiyati,
shakllanish
va
rivojlanish
qonuniyatlari, xususiyatlarini o`rganish falsafa tarixida
muxim o`rin egallab kelmokda. Inson o`z bilimi tufayli
borliq,
tabiat,
jamiyatni
va
nixoyat,
o`z-o`zini
o`zgartiradi. Bilishga qaratilgan inson faoliyatini va uni
amalga oshirishning eng samarali usullarini tadqiq etish
falsafa tarixida muxim ahamiyatga ega. Shu bois ham
falsafaning bilish masalalari va muammolari bilan
shug`ullanuvchi maxsus soxasi — gnoseologiya vujudga
keldi.Inson bilishi nihoyatda ko`p qirrali, murakkkab va
ziddiyatli jarayondir. Gnoseologiya asosan, bilishning
falsafiy muammolarini xal etish bilan shug`ullanadi. Har
bir tarixiy davr jamiyatning rivojlanish extiyojlaridan
kelib chiqib, gnoseologiya oldiga yangi vazifalar kuyadi.
Хususan, XVII asr o`rtalarida yevropalik faylasuflar
ilmiy bilishning ahamiyati, xaqiqiy ilmiy bilishlar xosil
qilishning usullarini o`rganish, ilmiy haqiqat mezonini
aniqlash bilan shug`ullandilar. Тajribaga asoslangan
bilimgina xaqiqiy bilimdir, degan G`oyani olg'a surdilar.
XVIII asr mutafakkirlari ilmiy bilishda inson aqli
imkoniyatla6{riga, ratsional bilishning xissiy bilishga
nisbatan ustunligiga aloxida urKu berdilar. Buyuk nemis
faylasufi I. Kant bilish natijalarining xaqiqiyligi xususida
emas, balki insonning bilish qobiliyatlari haqida baxs
yuritdi. Gnoseologiya oldida inson olamni bila oladimi,
degan
masala
keskin
quyildi.
Insonning
bilish
imkoniyatlariga shubxa bilan qaraydigan faylasuflar
agnostiklar deb ataldilar.
Bilish nima? Bilish insonning tabiat, jamiyat va o`zi
to`g`risida bilimlar xosil qilishga qaratilgan aqliy,
ma’naviy faoliyat turidir. Inson o`zini kurshab to`rgan
atrof-muxit to`g`risida bilim va tasavvurga ega bo`lmay
turib, faoliyatning biron-bir turi bilan muvaffakiyatli
shug`ullana olmaydi. Bilishning maxsuli, natijasi ilm
bo`lib, har qanday kasb-korni egallash faqat ilm orqali
ro`y beradi. Shuningdek, bilish insongagina xos bo`lgan
ma’naviy extiyoj, hayotiy zaruriyatdir.
Insoniyat ko`p asrlar davomida orttirgan bilimlarini
umumlashtirib va keyingi avlodlarga berib kelganligi
tufayli ham o`zi uchun qator qulayliklarni yaratgan.
Inson faoliyatining har qanday turi muayyan ilmga
tayanadi va faoliyat jarayonida yangi bilimlar xosil
qilinadi.
Kundalik faoliyat jarayonida tajribalar orqali bilimlar
xosil qilish butun insoniyatga xos bo`lgan bilish usulidir.
Bilimlar bevosita hayotiy extiyojdan, farovon hayot
kechirish zaruratidan vujudga kelgan va rivojlangan.
Insoniyatning ancha keyingi taraqqiyoti davomida ilmiy
faoliyat bilan bevosita shug`ullanadigan va ilmiy
nazariyalar yaratuvchi aloxida sotsial guruh vujudga
keldi. Bo`lar — ilm-fan kishilari bo`lib, ilmiy nazariyalar
yaratish bilan shug`ullanadilar.Bilishning ikki shakli:
kundalik (empirik) bilish va nazariy (ilmiy) bilish bir-
biridan farqlanadi.Kundalik bilish usullari nixoyatda
xilma-xil va o`ziga xos bo`lib, bunday bilimlarni
sistemalashtirish
va
umumlashgan
holda
keyingi
avlodlarga berish ancha mushquldir. Hozirgi zamon Karb
sotsiologiyasida xalqlarning kundalik bilim xosil qilish
usullarini o`rganuvchi maxsus soxa — etnometodologiya
fani vujudga keldi. Gnoseologiya asosan nazariy bilish
va uning rivojlanish xususiyatlarini o`rganish bilan
shug`ullanadi. Nazariy bilishning ob’ekti, sub’ekti va
predmetini bir-biridan farqlash muhim.
Bilish ob’ekti. Тadkikotchi-olim, faylasuf, san’atkor va
boshqalarning, umuman insonning bilimlar xosil qilish
uchun ilmiy faoliyati qaratilgan narsa, hodisa, jarayon,
munosabatlar bilish ob’ektlari xisoblanadi. Bilish
ob’ektlari moddiy, ma’naviy, konkret, mavxum, tabiiy va
ijtimoiy bo`lishi mumkin. Bilish ob’ektlari eng kichik
zarralardan tortib o`lkan galaktikagacha bo`lgan borliqni
qamrab oladi. Bilish ob’ektlariga asoslanib, bilim
soxalari tabiiy, ijtimoiy-gumanitar va texnik fanlarga
ajratiladi.
Bilish sub’ekti. Bilish bilan shug`ullanuvchi kishilar va
butun insoniyat bilish sub’ekti xisoblanadi. Ayrim
olingan tadqiqotchi-olimlar, ilmiy jamoalar, ilmiy
tadqiqot institutlari ham aloxida bilish sub’ektlaridir.
Ilmiy faoliyat tabiat va jamiyat mohiyatini bilishgagina
emas, balki insonning o`ziga ham qaratilishi mumkin.
Inson va butun insoniyat ayni bir vaqtda ham bilish
ob’ekti, ham bilish sub’ekti sifatida namoyon bo`ladi.
Bilishning maqsadi ilmiy bilimlar xosil qilishdangina
iborat emas, balki bilish jarayonida xosil qilingan
bilimlar vositasida insonning barkamolligiga intilish,
tabiat va jamiyatni insoniylashtirish, tabiiy va ijtimoiy
garmoniyaga erishishdir. Fan — fan uchun emas, balki
inson manfaatlari uchun xizmat qilishi lozim. Inson ilmiy
bilimlar vositasida ma’naviy barkamollikka erisha
borgani sari ilm-fan qadriyat sifatida e’zozlana boshlaydi.
Fanning har tomonlama rivojlanishi bilan turli ilm
soxalarining hamkorligi kuchayadi, butun ilmiy jamoalar
bilish sub’ekti, yangi ilmiy kashfiyotlar ijodkoriga
aylanadilar.
Bilish predmeti sub’ektning bilish faoliyati qamrab olgan
bilish ob’ektining ayrim soxalari va tomonlaridir.
Fanning o`rganish soxasi tobora konkretlashib boradi.
Тabiatshunoslik fanlarini bilish predmetiga qarab
botaniqa, zoologiya, geografiya, ixtiologiya va boshqa
soxalari vujudga kelgandir. Тadkikot predmeti fanlarni
bir-biridan farqlashga imkon beradigan muxim belgidir.
Bilish darajalarini shartli ravishda: quyi, yuqori va oliy
darajaga ajratish mumkin. Bilishning quyi darajasi
barcha tirik mavjudotlarga xos bo`lib, xissiy bilish
deyiladi. Хissiy bilish sezgilar vositasida bilishdir.
Insonning sezgi a’zolari (kurish, eshitish, xid bilish, ta’m
bilish, teri sezgisi) boshqa mavjudotlarda bo`lgani singari
uning narsalarga xos xususiyat, belgilarini farqlash,
tabiiy muxitga moslashish va himoyalanishi uchun
yordam beradi. Bilishning quyi bosqichida sezgi, idrok,
tasavvur, dikkat, xayol tashqi olam to`g`risida muayyan
bilimlar xosil qilishga yordam beradi.
Bilishning yuqori bosqichi faqat insonlargagina xos
bo`lib, aqliy bilish (ratsional bilish) deyiladi. Agar inson
o`z sezgilari yordamida narsa va hodisalarning faqat
tashqi xossa va xususiyatlarini bilsa, tafakkur vositasida
narsa va hodisalarning ichki mohiyatini bilib oladi.
Mohiyat hamisha yashirindir, u doimo hodisa sifatida
namoyon bo`ladi. Har bir hodisada mohiyatning faqat bir
tomonigina namoyon bo`ladi. Shu boisdan ham hodisa
aldamchi
va
chalKituvchidir.
Binobarin,
inson
sezgilarining biron bir narsa yoki hodisa to`g`risida
bergan ma’lumotlari xech kachon uning butun
mohiyatini ochib bera olmaydi.
Tasavvuf va maschinlik.Tasavvuf va sehr-jodu, agar sirli
yashirin ilmlarga o'zini bag'ishlashga qaror qilsa, u bilan
chambarchas bog'liq tushunchalar mavjud. Tasavvuf
ko'proq tafakkur va qabul qilishdir, va okkultizm
dunyoga ta'sir qilishning sehrli uslublarini qo'llaydigan
amaliy faoliyat. Yashirin ilmlar sirli parda bilan
qoplangan va yopiq jamoatlarda kultga bir necha turdagi
yashirin tashabbusni taklif qiladi. Qiziqtirgan eng sirli
tashkilotlar:
"Gul va xoch ordeni" (Rosicrucians) - 1600 yilda tashkil
etilgan;
"Oltin shafaq" - XIX asrning sehrli buyrug'i;
Masonik katta zonalar. Masonlar yoki "masonlar"
Xudoga "Olamning buyuk me'mori" deb aylanadi.
Zamonaviy tasavvuf.Tasavvuf va ilm-fan odatda sezgi
umumiy nuqtasiga ega, ammo agar olim ob'ektiv
ko'rinishda ifodalanishi mumkin bo'lsa, unda sirli
ko'rinishi yoki ta'sirlanmaydigan subyektiv tajribasiga
ishora qiladi. Bu ilm va tasavvuf o'rtasidagi ziddiyatdir.
Zamonaviy tasavvuf bir necha yuz yillar avvalgi g'oyaviy
kontseptsiyalarga asoslanib, odamlarning ehtiyojlariga
qaratilgan mashhur savdo tovariga aylandi. Uydan
chiqmasdan, biror kishi "boshlash", "ruhiy turmush
o'rtog'ini jalb qilish", "boylik" bilan shug'ullanishi
mumkin.
Sharq tasavvufi bo'limida ta'lim olib borayotgan darrlar,
zamonaviy tasavvuf deb ataladi. Bu tasavvufiy to'riqalar,
klassik tasavvufiy an'analarni asoslariga olib kelgan,
lekin zamonaviy mavzular va mohiyatlarga e'tibor beradi.
Zamonaviy tasavvuf, globalizatsiya, ma'naviyat va
dinning birlashishiga asoslangan, shuningdek, insonning
ma'naviy bozorlarda izlanayotgan jihatlariga muvofiq
yangiliklarni o'z ichiga oladi.
Zamonaviy tasavvufda insonning shaxsiy ma'naviyatiga
e'tibor beriladi va uning ruhiy bozorlarida yangi
yondashuvlar qidiriladi. Masalan, ilmiyot, psixologiya,
ma'rifat, insoniyat, ekologiya, ijtimoiy muammoslar va
boshqalar
bilan
bog'liq
mavzular
zamonaviy
tasavvufning muhim qismi bo'lib chiqadi.
Bundan tashqari, zamonaviy tasavvufiy oqitish usullari
va shakllari ham o'zgarib bormoqda. Internet, ijtimoiy
tarmoqlar va onlayn resurslar orqali tasavvufiy ma'rifatga
kirish imkoniyatlari oshib borayotgan. Zamonaviy
tasavvufiy
oqituvchilar
va
murshidlar,
yangi
kommunikatsiya vositalaridan foydalanib, zamonaviy
obrazda
shogirdlarga
yo'nalish
berishga
harakat
qilmoqdalar.Bu bilan birga, zamonaviy tasavvufiy
adabiyotlar va yozuvlar ham o'zgarib bormoqda. Yangi
yozuvchilar va shoir va'ziyatidagi avlodlar, zamonaviy
zamonlarning mavzularini, tilini va uslublarini qo'llab-
quvvatlashadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1. Комилов Н. Тасаввуф. - Т.: Movarounnahr" -
"O'zbekiston", 2009
2. Abdurahmonov A. Saodatga eltguvchi bilim. - T.:
Movarounnahr.2003
3. Usmon Turar.Tasavvuf tarixi.1999
4. Internet manbalari: arxiv.uz, mbaza.uz
Dostları ilə paylaş: |