Yalanci şAİRİn göZÜyle yalana bakiş: klasik edebiyatimizda yalan saadet karaköSE
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
164 * TAED
51
Saadet KARAKÖSE
kendisine hatırlatıldığında “Ben akşam aklım başımda olmayarak sarhoşlukla bir halt etmişim” diyerek sözünden döner. “Karaman bahşişi” şairler arasında aslı olmayan yalan vaat anlamında mazmun olarak kullanıla gelmiştir. (Onay, 2000, s. 282) Hep Karaman bahşişidür rûzgâruñ virdigi Hâzır ol kim „âkıbet virdigini devrân alur (Necâtî s. 178, G. 55). Böylece Karamanoğlu, edebî eserlerde yalan söyleyen, sözünde durmayan bir tip hâline getirilmiştir. Nev‟izâde Atayî, Hamsesinde yalan söylediği için yüzü kara çıkan bu yerli tipi ibret gösterir: Makz-ı „ahd ile olur hâli tebâh Karamanoğlu gibi rûyi siyâh (Kortantamer, 1997, s. 304, s. 348). 2.
Tecrîd adlı eserine bir haşiye yazan Hatipzâde‟yi eleştirdiği için, Hatipzâde‟nin düşmanlığına maruz kalmıştır. Rakiplerinin yalancı şahitliğiyle dinsizliğine hükmolunan Lutfî, idam edilerek öldürülmüştür. Bir beytinde vefa şartına bağlı olarak “öldürün beni” demesi, ölümünü daha önceden hissetmiş olduğunu göstermektedir. Öldürmeyince mihr ü vefâ itmezin dimiş Ger eyler ise mihr ü vefâ öldürün beni (Pala, 1996, s. 118). 3.
nedimidir. İran seferi sırasında askeri isyana tahrik etmekle ithaf edilip; yine kendisinden alınan isyan çıkarmanın cezasının ölüm olacağına dair bir fetvaya istinaden başı vurularak öldürülmüş; cenazesi yıkanmadan defnedilmiştir. İddianın yalan olduğu ölümünden sonra anlaşılmıştır. Şair, ölüm şeklini anlatan beytini kehânet-i şairâne ile önceden söylemiştir. Ben şehîd-i tîg-i „aşk oldukda râh-ı yârde Yumadan defn eyleñüz tenden gubârı gitmesin (Pala, 1996, s. 118). 4.
gıyabında atılan iftira sonucu katli bir yalanın faciaya dönüşmesinin örneğidir. Tahtı kendi oğluna bıraktırmak isteyen Hürrem Sultan ve damadı Rüstem Paşa‟nın kurdukları bir düzenle Mustafa‟ya babasının yaşlandığı ve tahtı kendisine bırakacağı yalanı söylenir. Bu yalan kısa bir süre sonra her tarafta Mustafa‟nın (ö. 1553) tahtı ele geçireceği dedikodusuna dönüşür. Bu dedikodular Kanuni‟nin kulağına geldiğinde inanmaz ama babası Yavuz‟un taht kavgasını hatırlayınca paniğe kapılıp, babasının elini öpmek için otağına gelen Şehzadeyi boğdurur. Yalancı Şairin Gözüyle Yalana Bakış
TAED 51* 165
(Koçu, 1981, s. 132) Arkasından oğulları Selim ve Bayazıd arasında çıkan taht kavgasında Hürrem Sultan‟ın en sevdiği ve tahta layık gördüğü Bayazıd da (ö. 1561) babasının izniyle öldürülür. Taşlıcalı Yahya‟nın mersiyesi, Şehzade Mustafa cinayetini açık ve samimi bir dille anlatır: Tolındı mihr-i cemâli bozuldı erkânı Vebâle koydılar âl ile âl-i Osmânı Yalancınuñ kurı bühtânı bugz-ı pinhânı Akıtdı yaşumuzı yakdı nâr-ı hicrânı (T. Yahya, s. 96, T. 9-1). 5.
Figani (ö.1532), Kanunî devri şairlerinden olup genç yaşta ünlendiği için birçok kişinin hedefi haline gelmiştir. Sadrazam İbrahim Paşa‟nın Budin‟den getirtip Atmeydanı‟ndaki sarayı önüne diktirdiği bazı heykeller hakkında bir tartışma sırasında Dü-İbrâhim âmed be dâr-ı cihân Yekî but-şiken şod yekî büt-nişân (Dünya evine iki İbrahim geldi, biri put kıran (Hz. İbrahim), biri put diken(Sadrazam İbrahim Paşa) oldu.) şeklindeki Farsça bir beytin okunuşu sırasında, beyitte geçen “be-dâr-ı cihân” ibaresinin “be-deyr-i cihân” şeklinde olması gerektiğini savunur. “Deyr” kelimesinin kilise anlamıyla, Sadrazam İbrahim Paşa‟yı Hıristiyan olmakla itham ettiği ve beytin kendisine ait olduğu iddiasıyla işkence edilerek öldürülür. Sonradan beytin Gazneli Mahmud devrinde söylendiğine dair kayıtlar bulunmuştur (Şentürk-Kartal, 2007, s. 209).
Edebî eserlerde yalancılar çirkin, ucube, acûze sıfatlarıyla anılır. Genellikle yalancılar kadın-yaşlı-çirkin sıfatlarına sahip olan kocakarı tiplemesidir. Bu tipler aynı zamanda sihirbaz, büyücü ve kovucu tipleridir. Ferhad‟a Şirin‟in öldüğü yalanını bir kocakarı söyler. Bu zâl-i mekkârenin tavsifi: Kadi iki bükülgen pîr-i zâli Felek zâli kibi hîlet-sigâli Hutût-ı mekrdin yüzinde yüz çîn Tilige ötmeyin „ömride söz çın (Alpay, 1994, s. 437). (Beli iki bükülmüş yaşlı kadın yaşlı felek gibi hilekârdır. Yüzündeki yüz çizgi hile yazılarındandır. Ömründe dilinden doğru bir söz çıkmamıştır.)
166 * TAED
51
Saadet KARAKÖSE
Kâzibi kizb ider rüsvâ Kalacak yüz karasıdur aña Zurna-zen gibi üfürme lafı Hele miskalleye bir etrâf (Atayi, s. 91 (Sohbetü‟l-ebkâr). Yine Atayi‟nin Nefhatü‟l-ezhâr‟ında, gökyüzündeki gezegenleri bile birbirine düşürebilecek fitneye sahip, çirkin bir kocakarı, kadın düşkünü evlatlığını zengin ve güzel diye kandırmak suretiyle yaşlı ve çirkin bir kadınla evlendirir. Este efsûn-sâzi-i mihr ü vefâ Zühreyi keyvâne ede mübtelâ (Kortantamer, 1997, s. 350). (O bir muhabbet ve bağlılık büyüsü yapsa Zühre gezegenini Zuhal‟e âşık eder.) Sonuç: Yalanın ahlaki kusur addedilmesi, insan hayatını olumsuz yönde etkilediği, insan ve topluma zarar verdiği içindir. Toplumun konuya gösterdiği hassasiyetin sonucu olarak dilimizde yalanla ilgili çok fazla deyim ve atasözü bulunmaktadır. Başta Kur‟an-ı Kerim olmak üzere, hadislerde, eğitici ve tasavvufî eserlerde yalan zemmedilmiş ve yasaklanmıştır. Yalan söyleyenler güruhunun başında şeytan geldiği gibi, yalancılar da şeytana benzetilir. Hayal gücünden beslenen şairin hayalinden, hayal kırıklığına uğrayan kişinin boşa çıkan umutlarına; sıradan bir insanın sorguladığı boşa geçen ömürden, zaman ve mekânın hiçliğine; tarihin akışını değiştiren olaylardan, ahlâk kusuru olarak kişisel yaşantıyı etkileyecek kadar geniş bir yelpazeye sahip olan yalan kavramı gerçek ve göreceli olarak kültürel yaşantımızdan edebiyatımıza yansımıştır. Toplum içinde palavracı kimselere “kırkyalan” adı verilir. “Mukallid” dediğimiz nüktedan kişiler de mübalağa sanatından yararlanır. Yemin, yalancının inandırıcı olmak için başvurduğu bir eylemdir. Tekzip yalanlama, inkâr yalanı kabul etmemektir. Edebiyatımızda yalancı tipi de yalan kadar çirkin tasvir edilir. Dünya, felek, baht, murat, mutluluk göreceli olarak, halk tarafından yalan sayılan unsurlardır. Tabiat unsurlarının değişkenliği, bir yönüyle yalan söylemiş gibi yorumlanır. Dünya, insan, güzellik gibi ömrü sınırlı olan olgular yanında, insanın hayata tutunmasına vesile olan umut, hayal, rüya da hayal kırıklığına sebep olduğu için yalan sayılmıştır. Yalan dairesi insan-toplum-evreni kapsayan bir afaki boyut içerisinde telakki edilirken, insan “bir varmış bir yokmuş”u sorgulamaya davet edilir. Yalancı Şairin Gözüyle Yalana Bakış
TAED 51* 167
Yalana muhatap olan kitle de kişinin kendisinden başlayarak bütün çevresini içine alır. Her hal ü karda yalana muhatap olan kitle, yalan söyleyen kitle üzerinde güç ve nüfuz sahibidir. Devlet adamları, aileler, rakipler, sevgili ve âşıklar yalana maruz kalan kimselerdir. Hemen herkesin başvurduğu, bugün “beyaz yalan” diye isimlendirilen yalan türü insanı bir tehlikeden kurtaran yalan türüdür. Tarihi olaylarda yalan, yalanın topluma verdiği zararı ispat eden örneklerden bir kaçıdır. Kıskançlık, rekabet veya korku sebebiyle bir başkasının felaketine sebep olan yalan, daha çok gerçeği gizleme ve iftira sonucu rakibi ortadan kaldırmada etkili olmuştur. Yalancı tipinin bütün çirkinlikleri bünyesinde toplaması da toplum psikolojisinin yalana bakışını göstermektedir. Sonuç olarak bazen iş bitiren, bazen felaket getiren, yalandan ibaret hayatımızın her safhasında karşılaştığımız gerçek bir olgudur yalan.
Ak, C. (1987). Muhibbî divanı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Akaya, H. (1994). Nevres-i kadîm ve Türkçe divanı. Cambridge: Harvard University. Akdoğan, Y. (?). Ahmedî, İskender-nâme. Kültür Bakanlığı Yayınları. Akkuş, M. (1993). Nef’î divanı. Ankara: Akçağ Yay. Aksoyak, H. (2003). Gelibolulu Mustafa Âli, Tuhfetü’l-Uşşâk. İstanbul: MEB Yayınları. Akyüz, K., Beken, S., Yüksel, S. ve Cunbur, M. (1990). Fuzûlî, divan. Ankara: Akçağ Yayınları. Alpay Tekin, G. (1994). Ali Şir Nevâyî Ferhâd u Şîrin, inceleme-metin. Ankara: TDK Yayınları. Arat, R. R. (1991). Kutadgu Bilig I metin. Ankara: TDK. Arat, R. R. (1992). Edib Ahmed B. Mahmud Yükneki, Atabetü’l-Hakâyık. Ankara: TDK. Arslan, M. (1994). Pendnâme-i Zarîfî. Sivas. Arslan, M. (2002). Şeref Hanım Divanı. İstanbul: Kitabevi. Arslan, M. (2003). Leyla Hanım Divanı. İstanbul: Kitabevi. Arslan, M. (2007). Mihrî Hatun Divanı. Ankara. Arslan, M. ve Aksoyak, İ. H. (1994). Haşmet Külliyâtı. Sivas. Atsız, H. N. (1992). Âşık Paşaoğlu tarihi. İstanbul: MEB Yayınları. Ayan, H. (1981). Fuzûlî, Leylâ vü Mecnûn. İstanbul: Dergâh Yayınları. Bilgin, A. (2000). Ümmi Sinan Divanı. İstanbul: MEB Yayınları. Canpolat, M. (1982). Ömer Bin Mezid, Mecmuatü’n-Nezair. Ankara: TDK Yayınları. Çavuşoğlu, M. (1983). Yahya bey ve divanından örnekler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Çavuşoğlu, M. (1986). Divan Şiiri. Türk Dili, Türk Şiiri Özel Sayısı, (415-417), 1-77. 168 * TAED
51
Saadet KARAKÖSE
Çavuşoğlu, M. ve Tanyeri, A. (1987). Zâtî Divanı III. İstanbul. Çavuşoğlu, M. ve Tanyeri, A. (1990). Üsküplü İshak Çelebi Divanı. İstanbul. Çavuşoğlu, M. ve Tanyeri, M. A. (1981). Hayretî, Dîvan. İstanbul: Tenkidli Basım. Çelebioğlu, A. (1998). Akşemseddinzâde Hamdullah Çelebi ve Pend-nâmesi. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, 201-224, İstanbul: MEB Yayınları. Doğan, M. N. (2002). Fuzulî’nin poetikası. İstanbul: Ötüken Yayınları. Enginün, İ. (1992). Cumhuriyet dönemi Türk şiiri. Türk dili, çağdaş Türk şiiri, (481-482), 565- 784, Ankara: TDK Yayınları. Gibb, E. J. W. (1999). Osmanlı Şiir Tarihi I-II. (çev. Ali Çavuşoğlu). Ankara: Akçağ Yayınları. Gölpınarlı, A. (1940). Fuzuli Sıhhat ü Maraz. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları. Gölpınarlı, A. (1972). Nedîm, Divan. İstanbul: İnkılâp; Aka Yayınları. Hakkulov, İ. (1998). Ahmet Yesevî Hikmetleri. Ankara: MEB Yayınları. İsen, M. (1990). Latîfî Tezkiresi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. İsen, M. (1990). Usulî Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları. İz, F. (1995). Eski Türk edebiyatında nazım I. Ankara: Akçağ Yayınları. Kalkışım, M. (1994). Şeyh Gâlib Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları. Kaplan, M. (2008). Hayriyye-i Nâbî. Ankara: AKM Yayınları. Karahan, A. (1966). Figânî ve Divânçesi, İstanbul. Karaköse, S. (1994). Nev’i-zade Atayi Divanı. Malatya. Karaköse, S. (2001). Said Giray Divanı. Denizli. Kavruk, H. (1998). Eski Türk edebiyatında mensur hikâyeler. İstanbul: MEB Yayınları. Kavruk, H. (2001). Şeyhülislam Yahya Divanı. Ankara: MEB Yayınları. Keskioğlu, O. (1995). Siyer-i Nebî. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları. Koçu, R. E. (1981). Osmanlı Padişahları. İstanbul: Ana Yayınları. Kortantamer, T. (1997). Nev‘î-zâde Atâyî ve Hamse’si, İzmir: Ege Üni. Ed. Fak. Yayınları. Kufacı, O. (2005). Adnî Divanı. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Kurnaz, C. ve Tatcı, M. (2001). Ümmî Divan Şairleri ve Enverî Divanı. Ankara: MEB Yayınları. Küçük, S. (1994). Bâkî Divanı. Ankara: TDK Yayınları. Mengi, M. (1995). Mesîhî Dîvânı. Ankara: AKM Yayınları. Okay, H. (?). Nezihî, Âşık Dertli Divanı. İstanbul: İstanbul Maarif Küt. Onay, A. T. (2000). Eski Türk edebiyatında mazmunlar ve izahı. Ankara: Akçağ Yayınları.
Yalancı Şairin Gözüyle Yalana Bakış
TAED 51* 169
Ömer Bin Mezid, Mecmuatü‟n-Nezair, Haz. Mustafa Canpolat, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1982. Pala, İ. (1995). Ansiklopedik divan şiiri sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları. Pala, İ. (1996). Şairlerin dilinden. İstanbul: Ötüken Yayınları. Pehlivan, B. (1984). Âşık Veysel. İstanbul: Deniz Kitaplar Yayınları. Pendnâme-i Zarîfî, Haz. Mehmet Arslan, Sivas, 1994. Said Giray Divanı, Haz. Saadet KARAKÖSE, Denizli, 2001. Şentürk, A. A. (2011). Osmanlı şiiri antolojisi, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Şentürk, A. A. ve Kartal, A. (2007). Eski Türk edebiyatı tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları. Tarlan, A. N. (1992). Ahmed Paşa Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları. Tarlan, A. N. (1997). Necati Beg Divanı. İstanbul: MEB Yayınları. Tatcı, M. (1990). Yunus Emre Divanı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Tulum, M. ve Tanyeri, A. (1977). Nev’î Divanı. İstanbul. Türk Klasikleri. (1992). C. 11. İstanbul: Ötüken-Söğüt Yayınları. Yaltkaya, Ş. (çev.) (1989). Muallakat. İstanbul: MEB. Yatman, M. (1989). Osmanzade Taib Divanından Seçmeler. Ankara. Yavuz, H. (1967). Kur’an-ı Kerîm ve izahlı meâl-i âlîsi. İstanbul. Yazar, İ. (2006). Tokatlı Kânî Divanı. Yayımlanmamış doktora tezi. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yelten, M. (?). Nevizade Atayi, Sohbetü’l-ebkâr. Kültür Bakanlığı Yayınları. www.siraze.net (Erişim Tarihi: 13.7.2011). www.toplumvetarih.blogcu.com (Erişim Tarihi: 13.7.2011). www.forumturka.net (Erişim Tarihi: 20.7. 2011). www.genckolik.org (Erişim Tarihi: 05.8.2011). www.meshursozler.com (Erişim Tarihi: 05.8.2011). www.inleyennagmeler.com (Erişim Tarihi: 20.10.2011). www.itusozluk.com (Erişim Tarihi: 20.10.2011). www.turkudostlari.com (Erişim Tarihi: 20.10.2011). www.kulturturizm.gov.tr (Erişim Tarihi: 11.10.2012). Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|