www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
ġəhla Nağıyeva.
Bədii tərcümə: nəzəriyyə və praktika
68
68
baxımdan hansı tarixi dövrə və xalqa mənsubdur? Dastanın bu
tədqiqatda istifadə etdiyimiz 1977-ci il nəĢrində bu qala
"Gürcüstanda indi niĢanələri qalmıĢ qədim bir qala" kimi
təqdim olunur (səh. 183).
Mərhum professor Ə.Dəmirçizadə "Tumanın qələsi"ni indi
xarabaları qalmıĢ qədim Dumanisi Ģəhəri kimi Ģərh etmiĢdir.
BaĢqa mütəxəssislər bu varianta bir qədər Ģübhə ilə baxmıĢlar.
Lakin dosent V.Ġsrafilov da bu adın Gürcüstanın Dumanisi
yaĢayıĢ məntəqəsi ilə bağlı olduğunu iddia etmiĢdir. O,
"Dumanisi" toponiminin mənasının "dumanlı", "dumanlı yer"
olduğunu əsaslandıraraq yazır: "Dumanisi orta əsr
Gürcüstanın mühüm strateji, ticarət və sənətkarlıq məntəqəsi
idi. Qazıntılar zamanı qala darvazalarının, yeraltı yolun,
hamamların, ambarların, dükanların, kilsə, məscid, əmək
alətiəri,
silahlar, bilərziklər və s. qalıqları tapılmıĢdır. Bu məlumat da
bizdə Dumanisi-BaĢkeçiddə məskən salmıĢ insanların...
yaĢayıĢ tərzi haqqında tam təsəvvür yaradır və həmin
etnosların Dədə Qorqud dünyası ilə bağlı olduğundan xəbər
verir" (41, 45). Bu mövzuda tədqiqat aparan bütün
mütəxəssislərin rəyinə hörmətlə yanaĢaraq "Tumanın
qələsi"nin məhz qala - yer adı olduğu qənaətinə gəlmək olar.
Dastanın tərcüməçiləri də bu amilə əsaslanaraq onu "Toman
Castle" (1972-ci il nəĢri) və "Tomanin Castle" (Mirabilenin
nəĢri) kimi vermiĢlər. Lakin hər iki nəĢrdə bu adla bağlı qeyd
var. Birincidə: "Referred to frequently in historical sources,
this castle is Located on one of the tributaries of the Kur
River, northeast of Gokche
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
ġəhla Nağıyeva.
Bədii tərcümə: nəzəriyyə və praktika
69
Mountain, and between Tiflis and Ahizka" (səh. 203).
Ġkincidə: "Tomtnin Castle is located in Dmanisi in Georqia"
(səh. 311).
"Salur Qazan dutsaq olub oğlu Uruz çıxardığı boyu bəyan
eder" adlanan on birinci boyda belə bir parça var:
Ərqıc qırda döndərdiyim,
Mərə kafir, sənin baban.
ġəqaqına imrəndiyim,
Sənin qızın, gəlinin.
Ağcaqala, Sürməlidə at oynatdım,
Atla Qarun elinə çapqın yetdim.
Aqhisar qələsinin burcun yıxdım (səh. 147)
Göründüyü kimi bu parçada bir neçə xüsusi ad iĢlənmiĢdır.
Hər iki tərcümə variantında bu parçanın poetik formasının
saxlanılmasına cəhd edilmiĢdir.
1972-ci il nəĢrində parça aĢağıdakı kimi (səh. 161) tərcümə
olunmuĢdur:
O infidel, it was your father whom I forced to flee at Arkichm
Kir.
They were your brides' and daughter's cheeks which then
loved
I pranced ıny horse at Agcha Kale close to Surmelu.
Upon my horse I raided all the land of Karun,
Destroyod the parapet of Akhisar Castle.
Mirabilenin nəĢrində isə tərcümə (səh. 216) belədir:
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
ġəhla Nağıyeva.
Bədii tərcümə: nəzəriyyə və praktika
70
70
He whom I turned back in the North Country, you infidel, was
your father.
Those whose temples I coveted were your daughters-in-law.
At Akcha Kale Surmeli I made my horse dance.
I laid low the tower of Ak Hisar Castle.
Dastanın 1978-ci il Bakı nəĢrində "Qarun eli" indiki
Ərzuruma və onun ətrafına deyilir" kimi qeyd verilmiĢdir.
Ġngilis dilində olan 1972-ci il nəĢrində isə "Qarun eli"nin
indiki Ərzurum regionunda yerləĢdiyi ehtimal olunur (səh.
204): "An unidentified place name. It is possible, however,
that this place is in the Erzurum region, which is called Garin
(or Karin) in Armenian sources. There are no references in
Islamic sources to indicate that there was such a place in the
fifteenth and sixteenth centuries".
"Aqhisar qələsi" isə 1977-ci il nəĢrində "Cənubi Azərbaycanın
müxtəlif əyalətlərində kənd adları" kimi təqdim olunur.
1972-ci il ingilis nəĢrində bu qalanın Ərzurum ərazisində
yerləĢdiyi göstərilir: "Akhisar Kalesi, we believe the
boundaries of the Tortum kaza the province of Erzurum" (səh.
205).
Mirabilenin nəĢrində isə qalanın adı "Ağ qala" kimi tərcümə
olunmuĢ və onun Ərzurum ərazisində olduğu ehtimal
edilmiĢdir: "Literally 'White Fortress Castle', it may be located
to the west of Erzurum, according to Kirizoglu" (səh.313).
Hər iki tərcümənin bu hissəsində "Ağca qala" və "Sürməli"
yer adlarına Ģərh verilməmiĢdir. Bu da təsadüfi deyildir.
Çünki bu adlar bir qədər əvvəldə - "Qazan bəyin oğlu Uruz
bəyin dutsaq olduğu boyu bəyan edər" adlanan boyda da
çəkilmiĢ ("Oğuz bəyləri doyum oldu, Ağca qalaya, Sürməliyə
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
ġəhla Nağıyeva.
Bədii tərcümə: nəzəriyyə və praktika
71
gəlib Qazan qırx otaq tikdirdi" (səh. 86) və bu ada 1972-ci il
nəĢrində izah verilmiĢdir: "Akcha Kale
was a castle south of Kars and west of Revan, the capital of
the present Armenian Soviet Socialist Republic. Surmelu was
the name of both a castle and an area slightly south-west of
Akcha Kale" (səh.195).
Dastanın Bakı nəĢrində "Ağca Qala" "Arpa və Araz çayları
arasında qədim Ģəhər" (səh. 181), "Sürməli" isə "Qars elində,
Araz kənarında, eyni zamanda Marağa əyalətində kənd adları"
(səh. 183) kimi izah olunmuĢdur.
Sonrakı illərin tədqiqatçıları isə yeni mülahizələr irəli
sürmüĢlər: "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında qeyd olunan bir
sıra mühüm tarixi-coğrafi yer adları Naxçıvan diyarının
ərazisinə aiddir. Əsərdə Ağcaqala və Sürməli adları bəzən
eyni, bəzən də müxtəllf yer adları kimi verilmiĢdir. Bu
məskənin Arpaçay vadisində, indiki Naxçıvan torpağında
yerləĢdiyi göstərilir. Qeyd etmək lazımdır ki, Sürməlik adlı
kənd Culfa rayonu ərazisində Əlincə qalası yaxınlığında da
vardır" (23, 143).
Söhbət dastanda iĢlənən qala adlarından getdiyi üçün digər
adların da tərcüməsinə baxaq. Dədə Qorqud qəhrəmanları
"Mardin qələsi"ndə, "Evnik qələsi"ndə, "Aqsaqa", "Düzmürd
qələsfində‖, "Bayburt hasarı"nda olmuĢ, bu yerlərin adını
çəkmiĢlər. Tərcüməçilər əksər hallarda bu adları olduğu kimi
saxlayaraq müvafiq qeyd verməyi üstün tutmuĢlar. Məsələn,
"Evnik qələsi" 1972-ci il nəĢrində "Avnik Castle" kimi
verilmıĢ bu ada aĢağıdakı qeyd əlavə olunmuĢdur: "Avnik,
southeast ol Erzurum, was guarded by a very strong castle
durinq tho Byzantine era" (səh. 42).
Dostları ilə paylaş: |