Türkbilig, 2010/19: 104- 116.
XV-XVI. YÜZYIL AZERBAYCAN EDEBİYATININ ÖNEMLİ BİR
TEMSİLCİSİ: KİŞVERÎ
Jale DEMİRCİ
*
Özet: Nimetullah Kişverî, Azerbaycan şiirinin önemli temsilcilerinden
birisidir. Azerbaycan edebiyatının şekillenme döneminde yazdığı Türkçe
şiirlerle edebî dilin gelişiminde büyük rol oynamış, kendisinden sonra gelen
şairleri etkilemiştir. Bu makalede, Kişverî’nin çok fazla bilinmeyen hayatı,
şiirleri, şiirlerini topladığı divanı ve daha önceki yayınlarda söz edilmeyen
divan nüshaları hakkında bilgi verilecektir.
Anahtar sözcükler: Nimetullah Kişverî, Kişverî, Azerbaycan edebiyatı,
Azerbaycan şiiri, Kişverî Divanı
In XV. - XVI. Centuries an Important Representative of Azerbaijani
Literature: Kişverî
Abstract: Nimetullah Kişverî is an important representative of Azerbaijani
verse. He has played an important role in the development of literary
language with the Turkish poems he has written during the embodiment era
of Azerbaijani literature and has influenced the following poets after him. In
this article information shall be given on Kişverî’s life, which is not known
much, the divan, in which he collected his poems, and his divan copies, which
are never mentioned in earlier studies.
Key words: Nimetulah Kişverî, Kişverî, Azerbaijani literature, Azerbaijani
verse, Kişverî’s Divan
Hayatı
Nimetullah KiĢverî, XV.-XVI. yüzyıl Azerbaycan Ģiirinin Ģekillenme döneminin
önde gelen temsilcilerindendir. Doğum ve ölüm tarihleri bilinmemektedir.
Hamit Araslı, "Fuzuli Seleflerinden KiĢverî" baĢlıklı yazısında KiĢverî hakkında
bazı bilgiler vermektedir. Araslı bu yazısında, KiĢverî ile ilgili bilgilerimizin sınırlı
olduğundan, Ģairin bazı gazellerinin Leningrad ġarkĢinaslık Enstitüsü El Yazmaları
Bölümünde bulunan Hatayi'nin Dehname'sinin arkasında bulunduğundan, ancak
1946'da divanının bulunması ile Ģair hakkında bilgilerimizin arttığından söz
*
Doç. Dr., Ankara Üniversitesi.
Türkbilig, 2010/19: 104-116.
XV-XVI. YÜZYIL AZERBAYCAN EDEBĠYATININ ÖNEMLĠ BĠR TEMSĠLCĠSĠ: KĠġVERÎ
105
etmektedir (Araslı 1946: 34). Araslı, Azerbaycan Edebiyatı Tarihi’nde (1960) ise
KiĢverî‟nin Kazvin'de doğup Tebriz'de yaĢadığını söylemektedir.
Roza Eyvazova, Muhammed Ali Terbiyet‟in, Danişmendan-ı Azerbaycan
kitabına ve Penahi Makuli‟nin Edebî Malumat Cetveli’ne dayanarak, Ni‟metullah
KiĢverî‟nin Dilmekan‟da doğduğunu, Azerbaycan ve Fars dillerinde yazdığını
söylemektedir. (Eyvazova 1983: 10). Eyvazova, KiĢverî‟nin memleketi ile ilgili
olarak da Ģu bilgileri vermektedir:
“Muhammed Ali Terbiyet‟in KiĢverî‟nin vatanı olarak verdiği
Dilman-Dilmekan, Güney Azerbaycan‟da Urumiye gölüne dökülen
çayın kıyısında tarihi bir Ģehirdir. Bu Ģehrin diğer adı Selmas,
bugünkü adı ise ġapur‟dur. Bazı tarihçilere göre Ġsfahan‟ın batı
kısmında da vaktiyle Dilman adlı bir yer varmıĢ. Aksu bölgesinde de
Dilman adlı bir dağ kenti vardır. Eskiden ġamahı Ģehrine tabi olan bu
Ģehrin halkı vaktiyle Güney Azerbaycan‟ın Dilman Ģehrinden göçüp
buraya gelmiĢlerdir.” (Eyvazova 1983:10).
Cevad Heyet, Azerbaycan Edebiyatı Tarihine Bir Bakış (1376:102) adlı
eserinde, KiĢverî'nin Kazvin'de doğduğundan söz etmektedir.
KiĢverî‟nin hayatı ile ilgili olarak Azerbaycan ve Ġran kaynaklarında verilen
bilgiler bunlardan ibarettir. Azerbaycan Edebiyatı Tarihi (AET I, 1960: 305-308),
Azerbaycan Edebi Dili Tarihi (Hacıyev 1976: 119) ve Azerbaycan Edebi Dilinin
Tarihi (Demirçizade 1979:169-173) adlı eserlerde de KiĢverî Divanı‟nın Bakû
nüshasına dayanılarak verilen bilgiler, genel olarak bu bilgilerin tekrarı
durumundadır.
KiĢverî, Azerbaycan edebiyatının doğu kolu içerisinde yer alan bir Ģair
olduğundan Türkiye‟de yayınlanan eserlerde ya ondan hiç söz edilmemiĢ ya da çok
kısa bilgi verilmiĢtir.
Türk Dünyası El Kitabı’nda Ahmet Caferoğlu tarafından yazılan "Azerbaycan
Edebiyatı" bölümünde , Azerbaycan edebiyatının genel durumu hakkında oldukça
ayrıntılı bilgi verilmekte, KiĢverî ile ilgili ise Ģu cümle yer almaktadır: ".... Aynı kıt
bilgiye Kişverî hakkında rastlamaktayım. Aslen Tebrizli olup, hakkında yegane
kaynak, Şah İsmail'in Dehname sonundaki kayıttan ibarettir." (TDEK 1976: 469).
Türk Dünyası El Kitabı’nın daha sonraki baskılarında "Azerbaycan Türkleri
Edebiyatı" baĢlıklı makale Ahmet Caferoğlu ve Yavuz Akpınar adıyla ve "XIX.
Yüzyıla kadar olan kısmı Yavuz Akpınar tarafından gözden geçirilmiş ve bazı
ilavelerde bulunulmuştur." dipnotu ile yayınlanmıĢtır. Bu çalıĢmada KiĢverî
hakkında verilen bilgi Ģu Ģekildedir: "Devrin önemli şairlerinden biri de Güney
Azerbaycan'ın Selmas şehrinde doğmuş, Türkçe ve Farsça divan sahibi, 1490'a
kadar Akkoyunlu Sultan Yakub'un himayesi altında yaşamış olan Nimetullah
Kişverî'dir. Şiirlerinde Çağatay Türkçesi ve Nevayi'nin tesirleri çok açık olan
Türkbilig, 2010/19: 104-116.
Jale DEMĠRCĠ
106
Kişverî'nin ele geçen üç divanından ikisinin Özbekistan'da bulunması da onun İran
ve Orta Asya şairleri arasında sevilip okunduğunu gösteriyor. Divanı, Cihangir
Kahramanof tarafından "Kişverî, Eserleri" (Bakû, 1984) adıyla bastırıldı”. Aynı
yazıda KiĢverî'nin Azeri Ģiirinin olgunlaĢmasında Fuzuli'ye bir zemin hazırlamada
önemli rol oynadığından da söz edilmektedir (Caferoğlu, Akpınar, 1998: 145).
Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi’nde KiĢverî ile ilgili verilen bilgi de onun
XV. yüzyıl sonu XVI. yüzyıl baĢında yaĢamıĢ olan Azerbaycan Ģairlerinden olduğu,
Kazvin‟de doğup Tebriz‟de yaĢadığı, Divan'ının Bakû'de "Azerbaycan Ġlimler
Akademisi El Yazmaları Fondu"nda bulunduğu Ģeklindedir (TDEA 1982: 356-357).
Hakkında çok fazla bilgiye sahip olmadığımız KiĢverî‟nin hayatı ile ilgili
bilgileri de divanındaki Ģiirlerinden öğrenmekteyiz. Yukarıdaki çalıĢmalarda söz
edilen divan nüshası Kişverî Divanı’nın Bakû nüshasıdır. KiĢverî‟nin hayatı ve
yaĢadığı dönem ile ilgili hem bugüne kadar verilmiĢ olan bilgileri pekiĢtiren hem de
onun hakkında çok daha fazla bilgi sahibi olmamızı sağlayan divan nüshası ise
Bursa nüshasıdır.
1
Çünkü bu nüsha bugüne kadar bilinen nüshaların en hacimlisi,
içerisinde en fazla Ģiir bulunduranıdır.
KiĢverî‟nin divanında geçen hükümdar adları onun yaĢadığı dönem hakkında
fikir verirken, divanda geçen yer ve kavim adları da yaĢadığı bölge hakkında bilgi
edinmemizi kolaylaĢtırmaktadır. Türkmen, Bayındır, Erlat, Barlas vb. boy adları,
Semerkant, Tebriz, Bağdat vb. Ģehir adları Divanda geçen yer ve kavim adlarından
bazılarıdır. KiĢverî‟nin kendisine bir „hâmi‟ bulamayıĢından yakındığı mısraları ve
özlemlerinden bahseden mısraları da nasıl bir hayat sürdürdüğü konusunda fikir
vermektedir. Örneğin;
……….
Kişverį şiǾri Nevāyį şiǾridin eksük degül
Baħtına düşseydi bir Sulŧān Hüseyn-i Bayķara
327/7
KiĢverî‟nin Ģiir yazdığı sultanlar ve bunlara yazdığı Ģiirlerden örnekler verecek
olursak ilk sırada Sultan Yakub gelmektedir. Sultan Yakub, Akkoyunlu hanedanına
mensup olup 1478-1490 yılları arasında hüküm sürmüĢ, sanata ve edebiyata
düĢkünlüğü ile tanınan bir Ģahsiyettir. KiĢverî, Sultan Yakub‟un son hâkimiyet devri
olan 1490‟a kadar sarayda yaĢamıĢ, hürmet görmüĢtür: KiĢverî‟nin Sultan Yakub‟a
yazdığı iki Ģiiri:
……..
1
Bu makalede örnek olarak verilen Ģiirlerin ve kelimelerin numaraları Ģu çalıĢmadan
alınmıĢtır: Talan Demirci, J., (1994) Kişverî Divanı (İnceleme-Metin-İndeks), Ankara
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara.
Türkbilig, 2010/19: 104-116.
XV-XVI. YÜZYIL AZERBAYCAN EDEBĠYATININ ÖNEMLĠ BĠR TEMSĠLCĠSĠ: KĠġVERÎ
107
Kişverį’niñ yüzi altundur fenā bāzārıda
Kim yüzinde sikke-i YaǾķūb Ħānįdür henüz
145/7
……….
Tilbe köñlüm ister irdi körke bay ildin zekāt
LaǾliñe yazdı kirāmü’l kātibīn vech-i berāt
Śordum aġzıñdın didi kim lem-naśįldür bu cihāt
Ķılmasa YaǾķūb Sulŧān ĥālime bir iltifāt
N’eyleyim ey dostlar çārem nedür veh n’eyleyim
468/35
Sultan Yakub‟un ölümünden sonra ortaya çıkan karıĢıklıkta, Ģehzadelerin
mücadeleleri sırasında KiĢverî çok sıkıntılı günler geçirmiĢtir. ġair, Ģu Ģiirinde
Sultan Yakub‟un dönemini hasretle anmaktadır:
……….
ŦaliǾ-i ber-geşte bir daġı ķılaydı reh-berį
Kim cilā tapsaydı şol āyine-i İskenderį
ŞuǾle çekseydi çerāġ-ı tūde-i Bayundurį
Veh ne leźźet tapġay ol sāǾat ķalender Kişverį
Kim körünse rāyet-i YaǾķūb Ħānį bir daġı
463/35
KiĢverî bir gazelini Akkoyunlu Hanedanından 1498-1504 yıllarında hüküm
süren Sultan Elvend için yazmıĢtır:
…………
Kişverį bir źerredür ķalmaz velį ħurşįddin
Mihr ilen ķılsa nažar Şāh-ı Cihān Elvend aña.
38/7
Divan‟da yer alan bir muhammeste de Akkoyunlu Hanedanından Ġbrahim
Sultan‟a seslenmektedir:
Ķalender Kişverįdür bir süħān-dān
Süĥan-gūyādur uşta kūh-ı meydān
Anıñ her beytidür bir dürr-i ġalŧān
Ķulaġ asmaz çü İbrahįm Sulŧān
466/44
KiĢverî‟nin yaĢlılık dönemi, Safevį Devleti‟nin kurucusu olan ve 1501-1524
yılları arasında hüküm sürmüĢ olan ġah Ġsmail dönemine rastlamaktadır. ġah Ġsmail,
kendisi de “Hatayî” mahlasıyla Ģiirler yazmıĢ ve sanatkârları himaye etmesiyle
tanınmıĢtır. KiĢverî, divanındaki bir gazeli ve bir rubaiyi, ġah Ġsmail Hatayi için
yazmıĢtır:
………..
Türkbilig, 2010/19: 104-116.
Jale DEMĠRCĠ
108
Tā ki boldum Şāh İsmāǾįl Ħānıñ bendesi
Kişverį teg ķalmadı pervā-yı sulŧānlıġ maña
. 17/7
…………
Kelmişem ümmįd ilen şāh-ı cihān dergāhına
KaǾbe-i dįn Şāh İsmaǾįl Ħān dergāhına
Yüzlenip-men mehdį-i āħir-zamān dergāhına
Hay bigim hay pādişāhım hay gözel ħānım menim
471
vb.
KiĢverî'nin Akkoyunlu ve Safeviler Dönemi hükümdarlarına Ģiirler yazmıĢ
olması onun XV. yüzyıl sonu ile XVI. yüzyıl baĢlarında ve Güney Azerbaycan‟da
yaĢamıĢ olduğunu göstermektedir.
Kişverî’nin Şiirleri ve Divan Nüshaları
KiĢverî, XV.-XVI. yüzyıllarda Azerbaycan Ģiirinin Ģekillenme döneminde
Türkçe Ģiirler yazarak edebî dilin geliĢmesine büyük katkıda bulunmuĢtur. O,
Ģiirlerini son derece akıcı, sade ve samimi bir üslupla kaleme almıĢtır. KiĢverî‟nin
lirik Ģiirlerinde zaman zaman halk edebiyatının etkisi de kendisini göstermektedir.
KiĢverî'nin bugüne kadar bilinen tek eseri Türkçe ve Farsça Ģiirlerini topladığı
divanıdır. Divanın tespitlerimize göre Bursa, Bakû, TaĢkent, Semerkant ve
Tahran'da olmak üzere beĢ nüshası bulunmaktadır. Bugüne kadar yapılan
çalıĢmalarda divanın Bakû ve ondan kopya edildiği düĢünülen Semerkant ve
TaĢkent nüshalarından söz edilmiĢ, Bursa ve Tahran nüshalarından hiç söz
edilmemiĢtir. Bu iki nüsha ile ilgili ilk defa Jale Talân Demirci tarafından
hazırlanan doktora tezinde bilgi verilmiĢtir (Talân Demirci 1994).
1. Bursa Nüshası: Kişverî Divanı'nın Bursa nüshası, Bursa Genel Kitaplığında
4369 numarada kayıtlıdır. Yazmanın 5a yaprağının üst kısmına Divançe-i Kişverî
yazılmıĢtır. Fakat içerisinde bir divanda olabilecek nazım türlerinin hemen hepsinin
bulunduğu dikkate alınırsa "Divan-ı Kişverî" adı eser için daha uygundur.
1950 yılında Burhaneddin Bey tarafından kitaplığa armağan edilen divan, koyu
kahverengi, Ģemseli ve tamir görmüĢ bir cilt içerisinde bulunmaktadır. Eser, 122
yapraktan ibaret olup, talik yazı ile yazılmıĢtır. 20.4 x13.8 cm. (15.8 x 8 cm.)
boyutlarında olan yazmanın her sayfasında ortalama olarak 14 satır vardır. Fakat,
Ģiirler yalnızca 15 x 8 cm.lik kısım içinde değil, sayfaların kenar boĢluklarına da
yazılmıĢtır. Divanda bazı yapraklar karıĢmıĢ, bazı yaprakların ise kenarları
Türkbilig, 2010/19: 104-116.
XV-XVI. YÜZYIL AZERBAYCAN EDEBĠYATININ ÖNEMLĠ BĠR TEMSĠLCĠSĠ: KĠġVERÎ
109
yıpranmıĢ durumda ya da eksiktir. Eserde, istinsah tarihi veya istinsah eden kiĢi ile
ilgili herhangi bir kayıt bulunmamaktadır (Talân Demirci, 1994).
2
2. Bakû Nüshası: Yazma, Bakû'de Azerbaycan Ġlimler Akademisi Elyazmaları
Enstitüsünde M-27 numarada kayıtlıdır.
H. 1102/M.1690 tarihli bu nüshanın baĢ ve son kısmı eksiktir. 11 x17 cm.
boyutlarındaki yazma, 77 yapraktan ibaret olup, nestalik hattı ile yazılmıĢtır.
3. Taşkent Nüshası: Özbekistan ġarkĢinaslık Enstitüsünün Elyazmaları
Fondunda 652 numarada kayıtlıdır. Kişverî Divanı yazmanın 107b-174b varakları
arasında bulunmaktadır. Eserin baĢ ve orta kısımlarında bazı yaprakları eksik ve
sıraları karıĢmıĢ durumdadır. TaĢkent nüshası, yazı ve kuruluĢ olarak Bakû
nüshasına çok yakındır. Roza Eyvazova'ya göre, Bakû nüshasında okunamayan
kelimelerin yerlerinin TaĢkent nüshasında da boĢ bırakılması, Bakû nüshasında
eksik olan varaklara rastlayan bazı beyitlerin TaĢkent nüshasına yer olduğu halde
alınmaması, TaĢkent nüshasının Bakû nüshasından kopya edilmiĢ olduğu görüĢünü
kuvvetlendirmektedir. (Eyvazova 1983:10). Bakû ve TaĢkent nüshaları büyük
ölçüde aynıdır. Ancak bazı murabba', muhammes ve tahmislerde farklılıklar
görülmektedir.
4. Semerkant Nüshası: Kişverî Divanının bir nüshası da Semerkand Ġlmi
Tedkikat Enstitüsü Kütüphanesinde bulunmaktadır. Cihangir Gehremenov, Kişverî
Eserleri adlı çalıĢmasında Semerkant nüshası ile ilgili olarak, bu nüshanın vaktiyle
Bakû nüshasından kopya edilmiĢ olabileceğini, Bakû nüshasında güç okunan söz ve
ifadelerin Semerkant nüshasında aynen tekrarlandığını belirtmektedir. (Gehremenov
1984: 4).
5. Tahran Nüshası: KiĢverî Divanı'nın bir baĢka nüshası da Tahran'da Meclis
Kütüphanesi'nde 8959 numarada kayıtlıdır. 94 varaktan ibaret olan nüsha nestalik
hattı ile yazılmıĢ olup Türkçe ve Farsça Ģiirlerden oluĢmaktadır.
Kişverî Divanı’nın Dil Özellikleri
Eski Oğuz Türkçesi, Anadolu ve Azerbaycan sahalarında baĢlangıçta ortak bir
yazı dili durumunda iken zamanla siyasi ayrılıkların da etkisiyle iki ayrı yazı
halinde geliĢmesini sürdürmüĢtür. Ahmet Bican Ercilasun‟un belirttiği gibi
“Karakoyunlu-Akkoyunlu-Osmanlı siyasi ayrılığı dolayısıyla 15. yüzyılda ayrıĢma
sürecini yaĢayan Eski Oğuz Türkçesi, 16. yüzyıl baĢında Safevi devletinin
kuruluĢuyla Azerbaycan ve Osmanlı yazı dillerine ayrılmıĢtır.” (Ercilasun 2004:
434). Bu dönemde Azerbaycan sahasında Nesimi, KiĢverî, CihanĢah (Hakiki), ġah
2
KiĢverî Divanı, 1994 yılında nüshalar karĢılaĢtırılarak tarafımızdan doktora tezi olarak
sunulmuĢ ve yayına hazırlanmıĢtır.
Türkbilig, 2010/19: 104-116.
Jale DEMĠRCĠ
110
Ġsmail (Hatai), Fuzuli gibi Ģairlerin Türkçe Ģiirlerinin yazı dilinin geliĢmesi
sürecinde çok büyük rolleri olmuĢtur.
XV. yüzyıl sonu XVI. yüzyıl baĢlarında ülkenin içinde bulunduğu siyasi durum
ve hayat Ģartları sebebiyle Ģairlerin bir kısmı Ġstanbul‟u merkez kabul ederek
Ġstanbul‟a gelmiĢler ve burada eserlerini vermiĢlerdir. Diğer bir grup Ģair ise Ali ġir
Nevayi‟nin etkisiyle Çağatay sahasına yönelmiĢtir. (TDEK: 468-469). KiĢverî de
Nevayi'nin etkisiyle Çağatay sahasına yönelen Ģairlerdendir. Divanında Çağatay
Türkçesi etkisi çok açık bir Ģekilde kendisini göstermektedir. KiĢverî, Divanında
Nevayi‟nin beĢ Ģiirini tahmis etmiĢtir. (Demirci 1998). Eserde görülen karıĢık dil
özellikleri bu etkinin bir sonucu olmalıdır.
Kişverî Divanı’nın dili hakkında fikir vermesi amacıyla divanda dikkati çeken
ses bilgisi, Ģekil bilgisi ve söz varlığı özelliklerinden bazıları aĢağıda verilmiĢtir:
Ses Bilgisi
t- > d-
Güney-batı Oğuz Türkçesi ile Kuzey ve Doğu Türkçelerini ayıran en önemli
özelliklerden birisi t-> d- geliĢmesidir. Doğu Türkçesinde, Orta Türkçedeki durumu
devam ettiren t- sesi, Oğuz grubu Türk lehçelerinde d’-ye dönmüĢtür. Kişverî
Divanı’nda bu sesin bulunduğu kelimeler hem t-‟li hem de d-‟li biçimde karıĢık
olarak karĢımıza çıkmaktadır:
tanış-
420/1
~
danış-
420/5
tanu
ķ
454/5
~
danu
ķ
419/7
taş
282/1
~
daş
12/17
tiken
261/3
~
diken
91/4
tol-
455/14
~
dol-
11/30
tök-
119/1
~
dök-
447/5
tün
71/7
~
dün
108/3
ti-
61/2
~
di-
66/5
tut-
289/5
~
dut-
10/2
tüz
455/15
~
düz
229/4
b- > m-
Ġlk hecede nazal bir sesin bulunduğu durumlarda Orta Türkçenin kelime baĢı b-
sesi m-‟ ye dönmektedir.
Türkbilig, 2010/19: 104-116.
XV-XVI. YÜZYIL AZERBAYCAN EDEBĠYATININ ÖNEMLĠ BĠR TEMSĠLCĠSĠ: KĠġVERÎ
111
men 2/2
-
miñ 77/7
-
munı 62/5
bu 1/6
bin- 429/6
munda
ķ
14/54
-
muñluġ 24/4 -
muñal- 240/5 -
meñze- 318/3
beñze- 141/5 vb.
b- > Ø
Doğu Türkçesi ve Oğuz Grubu Türk lehçeleri arasında ayırıcı özelliklerden
birisi olan bol-/ol- fiili, eserde hem bol- 11/2 hem de ol- 151/3 biçimlerinde karıĢık
olarak kullanılmaktadır.
Şekil Bilgisi
Belirtme Durumu Eki
Belirtme durumu eki, Azerbaycan Türkçesinde ünsüzlerden sonra +ı/+i
biçiminde olduğu halde KiĢverî‟de ünsüzlerden sonra da +nı/+ni’ li kullanımlara
rastlanmaktadır:
dilni
204/7
~
dili“gönlü”
3/29
derdimni
81/1
~
derdimi
275/1
Ǿışķıñnı
463/11
~
kögi
470/22
Yönelme Durumu Eki
Yönelme durumu eki, Doğu Türkçesinde +ġa/+ķa biçimindedir. Oğuz grubu
Türk lehçelerinde ise +a/+e biçimindedir. KiĢverî Divanında bu ek de karıĢık olarak
kullanılmaktadır:
yüzümġa 11/11, ayġa 73/1, ~
Ǿuşşāķa
8/4, topraġa 10/15, vb.
Sıfat-fiil Eki
Sıfat-fiil eklerinden –gan/-gen, eserde hem Doğu Türkçesindeki biçimi ile -ġan/-
gen, -
ķ
an /-ken hem de Güney-Batı Oğuz grubu Türk lehçelerindeki karakteristik
biçim ile -an/-en olarak karĢımıza çıkmaktadır:
alan 354/5 ~ içken 89/7
bilen 248/5 vb.
Türkbilig, 2010/19: 104-116.
Jale DEMĠRCĠ
112
Zarf-fiil Eki
Zarf-fiil eklerinden –ġalı/-geli, metinde karıĢık olarak kullanılan eklerdendir.
Divanda hem –ġalı /-geli hem de –alı /- eli biçiminde karĢımıza çıkmaktadır:
alġalı 223/7 ~ alalı 207/3
bolġalı 230/5
ayrılġalı 404/1
körgeli 2/6 vb.
Söz Varlığı
Kişverî Divanı’nın söz varlığı incelendiğinde Türkçe kelimeler bakımından
oldukça zengin olduğu dikkati çekmektedir. Yaygın olarak kullanılan Arapça ve
Farsça kelimelerin yanında sade Türkçe söyleyiĢlere, konuĢma dilinden, ağızlardan
alınmıĢ kelimelere de sıkça yer verilmiĢtir.
Eserde kullanılan Arapça ve Farsça kelimelere zaman zaman Türkçe ekler
getirilerek yeni kelimeler türetilmiĢtir: medetçi “yardımcı” 116/6 vb.
Türkçe kelimelerle bazen Farsça tamlamalar yapılmıĢtır: men-i dil-
ħ
aste 290/1
vb.
Aynı kelimenin zaman zaman hem Türkçe hem de Farsça ek almıĢ biçiminin
metinde yer aldığı görülmektedir:
bį-dādį
392/3 ~
bį-dādlıġ
157/3 vb.
Tañrı kelimesi metinde düzenli olarak ىرگنات biçiminde elifli yazılmıĢtır. Bu da
kelimenin kalın sıradan okunması gerektiği görüĢünü kuvvetlendirmektedir.
Aynı anlama gelen farklı kelimelerin bir arada, bazen aynı beyitte bile
kullanılmıĢ olması dikkati çekicidir:
teg 2/6 ~ kibi 461/24 ~ yañlıġ 9/29 vb.
Divanın dilinde Çağatay Türkçesinin etkisi fonetik ve morfolojik unsurlar
yanında söz varlığında da dikkati çekmektedir:
ķayġur- 47/7 “kaygılanmak” , sayru 192/1, burun 11/34 “önce”, tilbe 2/5 “deli”,
sarı 2/36 “doğru”, küy- 465/7 “yanmak”, sarıġ 61/6 “sarı renk”, yañlıġ 9/29 “gibi”
vb.
Sonuç
KiĢverî'nin hayatı ile ilgili bilgilerimiz baĢlangıçta çok sınırlı iken, Kişverî
Divanı'nın Bakû nüshasının bulunmasıyla bu bilgilerimiz artmıĢ, Bursa nüshasının
bulunmasından sonra ise onun hakkında çok daha fazla bilgi edinilmiĢtir.
Türkbilig, 2010/19: 104-116.
XV-XVI. YÜZYIL AZERBAYCAN EDEBĠYATININ ÖNEMLĠ BĠR TEMSĠLCĠSĠ: KĠġVERÎ
113
Kişverî Divanı'nın Bursa nüshasında yer alan Akkoyunlu Sultanlarına ve Safevi
Hükümdarı ġah Ġsmail'e yazılmıĢ olan Ģiirler, onun yaĢadığı dönemin XV. yüzyıl
sonu XVI. yüzyıl baĢı, yaĢadığı yerin Azerbaycan sahası olduğunun birer kanıtıdır.
KiĢverî hakkında bugüne kadar yayınlanmıĢ olan çalıĢmalarda divanın üç
nüshasından söz edilmiĢ, Bursa ve Tahran nüshalarından hiç söz edilmemiĢtir. Bu
nüshaların sayısı kütüphane kataloglarının tamamlanmasıyla belki daha da
artacaktır.
Kişverî Divanı'nın nüshalarının Bursa, Bakû, TaĢkent, Semerkant ve Tahran'da
bulunması, hem doğu hem de batı Türkçesinin yayılmıĢ olduğu geniĢ bir coğrafyada
KiĢverî'nin Ģiirlerinin okunduğunun ve sevildiğinin göstergesidir.
Kısaltmalar ve Kaynaklar
AET (1960). Azerbaycan Edebiyatı Tarihi, Cilt I, Bakû.
ARASLI, H. (1946). "Fuzuli Seleflerinden KiĢverî", Edebiyat Mecmuası, Nizami Adına
Edebiyat ve Dil Ġnstitutunun Eserleri, Cilt II, Bakû.
ARASLI, H. (1960). Azerbaycan Edebiyatı Tarihi, Cilt I., Bakû.
CAFEROĞLU, A. (1976). “Azerbaycan Edebiyatı”, Türk Dünyası El Kitabı, Ankara: 465-
483.
CAFEROĞLU, A, Akpınar, Y. (1998). "Azerbaycan Türkleri Edebiyatı", Türk Dünyası El
Kitabı, IV, Ankara.
DEMĠRCĠ, J., (1998). “Nevayi‟nin Azerbaycan Sahasına Etkisi”, Ankara Üniversitesi Dil ve
Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt 38, Sayı 1-2: 1-11.
DEMĠRÇĠZADE, E.M. (1979). Azerbaycan Edebi Dilinin Tarihi, Bakû.
ERCĠLASUN, A.B. (2004), Başlangıçtan 20. yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara.
EYVAZOVA, R. (1983), Kişverî Divanı’nın Dili (Morfoloji Hususiyetleri), Bakû.
GEHREMENOV, C. (1984), Kişverî Eserleri, Bakû.
HACIYEV, T. (1976). Azerbaycan Edebi Dili Tarihi (TeĢekkül Dövrü), Bakû.
HEYET, C., (1376). Azerbaycan Edebiyatı Tarihine Bir Bakış (Birinci Cild-Ġkinci Çap),
Tahran.
TDEA (1982). Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Cilt V, Ġstanbul: 356-357.
TDEK (1976). Türk Dünyası El Kitabı, Ankara.
TALÂN Demirci, J. (1994), Kişverî Divanı (İnceleme-Metin-İndeks), Ankara Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Ankara.
Türkbilig, 2010/19: 104-116.
Jale DEMĠRCĠ
114
EK:
Türkbilig, 2010/19: 104-116.
XV-XVI. YÜZYIL AZERBAYCAN EDEBĠYATININ ÖNEMLĠ BĠR TEMSĠLCĠSĠ: KĠġVERÎ
115
Türkbilig, 2010/19: 104-116.
Jale DEMĠRCĠ
116
Dostları ilə paylaş: |