151
TANA FIKRLASH. IJODIY BOSIM
11.1. Tana orqali fi krlash va uning ahamiyati.
11.2. Ijodiy bosim (bosim ostida fi krlash) va uning elementlari.
11.3. Ijodiy bosimni (bosim ostida fi krlashni) takomillashtirish
usullari.
Mavzuni o‘zlashtirish jarayonida talaba:
• tana orqali fi krlash, uning mazmun-mohiyati; bosim ostida
fi krlash va uning elementlari, shuningdek, aqliy hujumdan
samarali foydalanish qoidalari va usullari haqida
tasavvur va
bilimga;
• tana orqali fi krlash jarayonini amalga oshirish, bosim
ostida fi krlash va uning elementlarini tahlil qilish, bosim ostida
fi krlashda ishchi holatga qarab eng ma’qul usulni tanlash
ko‘nikmalariga;
• tana orqali fi krlash jarayonini samarali qo‘llash, bosim
ostida samarali fi krlashni tashkil etish, vaziyat va muhitga
qarab bosim ostida fi krlash elementini tanlash, bosim ostida
fi krlashni takomillashtirishning samarali usullardan foydalanish
malakasiga ega bo‘ladi
.
11.1. TANA ORQALI FIKRLASH VA UNING
AHAMIYATI
S
iz o‘ylayotganingizda tanangizga nima bo‘ladi? Javob berish
uchun bu oddiy savol deb o‘ylashingiz mumkin: bu fi kr
sizning miyangizdagi biron bir narsani qilishga majbur qiladigan
so‘zlardir, to‘g‘rimi? Aslida, bu savol olimlarni o‘nlab yillar
XI BOB.
152
davomida qiynab kelgan va aniq javob hali ham tadqiqot mavzusi
bo‘lib qolayotgan narsadir. Shu sababli, bu sxemasi shaklida aniq
ta’rifl anadigan narsa emas.
Fikr nima? Fikrlash paytida tanangizda sodir bo‘ladigan
voqealarni tasvirlashning birinchi muammosi shundaki, fi krni
tashkil etadigan narsalarga hamma ham qo‘shilavermaydi. Bir
qarashda, ehtimol siz fi krni o‘zingiz aytadigan narsa deb o‘ylaysiz.
Masalan, bugun ertalab divanda yotganingizda “Men turmoqchi
emasman” degan fi kr paydo bo‘lishi mumkin edi.
Keling, bir muncha vaqt o‘tib, nima ekanligini aniqlab olish
uchun o‘ylab ko‘ring.
“Men yotoqdan turishni istamayman” degan fi kr sizning o‘z-
o‘zidan paydo bo‘lgan narsa emasmi? Yoki bunga biron narsa
sabab bo‘lganmi? Bu shunchaki miyangizning jismoniy jarayoni
yoki tasavvuri, ruh yoki boshqa mavjudot kabi chuqurroq narsaning
namoyon bo‘lishimi? Bu jiddiy o‘ylab ko‘rish kerak bo‘lgan narsa.
Olimlar reduksionistik nazariyani qo‘llashi va fi krlar shunchaki
miyadagi kimyoviy o‘zgarishlar bilan tushuntirilishi mumkin
bo‘lgan jismoniy qismlar ekanligini taxmin qilishlari mumkin
bo‘lsa-da, faylasufl ar yoki boshqa nazariyotchilar sizning ongingiz
tanangizdan ajralib turadi va sizning fi krlaringiz jismoniy qismlar
emas degan dualistik nazariyani ilgari surishlari mumkin.
Buning hammasi, agar biz o‘ylayotganimizda tanamizda (yoki
aniqrog‘i miyamizda) nima sodir bo‘lishini ko‘rib chiqmoqchi
bo‘lsak, unda hech bo‘lmaganda fi krlarimiz tanamizga ta’sir qilishi
mumkinligini tan olishimiz kerak.
Fikrlar miyamizga va tanamizga ta’sir qilishi mumkinligini
bilganimiz sababli, keling, ularning buni qanday amalga
oshirayotganini va ong ostida nima bo‘layotganini aniq ko‘rib
chiqaylik.
Fikrning anatomiyasi
Keling, o‘sha tongga qaytaylik: “Men yotoqdan turishni
xohlamayman”, degan fi kr.
153
11.1-rasm. Fikrlash jarayonida faol ishtirok etadigan nerv
sistemasining asosiy elementlari
34
.
Olimlar birinchi navbatda sizning fi kringiz o‘z-o‘zidan va
tasodifi y emasligi haqida bahslashishadi. Buning o‘rniga, sizning
fi kringiz, ehtimol sizning atrofi ngizdagi narsalarga bo‘lgan
munosabatdir.
Bunday holda, bu budilnik bo‘lishi mumkin, telefoningizni
soat qancha ekanligini tekshirib ko‘rish istagi yoki axlat tashuvchi
mashinaning o‘tib ketishini eslatib turadigan doimiy vaqt bo‘lishi
mumkin. Boshqa hollarda, fi krlarni xotiralar qo‘zg‘atishi mumkin.
Fikrlash jarayoni bilan bevosita bog‘liq nevrologiya (nerv
sistemasi)ga oid quyidagi ba’zi muhim atamalar aniqlangan:
Harakat potensiali: kimyoviy o‘zgarishlardan kelib chiqadigan
keskin kuchlanish (neyronlarning bir-biriga qanday signal berish-
lari).
Neyron: signallari yuboriladigan asab hujayrasi.
Neyrotransmitter: neyronlar tomonidan chiqariladigan, boshqa
hujayralar bilan aloqa qilishda yordam beradigan kimyoviy
xabarchilar (masalan, dopamin, epinefrin, noradrenalin).
34
М.: Издательство «МИФ», 2012. 173 стр.
154
Prefrontal korteks: rejalashtirish, shaxsiyat, qaror qabul qilish
va ijtimoiy xatti-harakatlar bilan shug‘ullanadigan miyaning bir
qismi.
Gipokampus: miyaning bir qismi turli xil xotira funksiyalarida
hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Sinaps: neyron (asab hujayrasi)dan maqsadli hujayraga
kimyoviy yoki elektr signalini o‘tkazishga imkon beruvchi tuzilish.
Miya bir vaqtning o‘zida ko‘plab qismlarni kesib o‘tadigan va
o‘zaro ta’sir qiladigan murakkab usulda ishlaydi. Shunday qilib,
ertalab fi krga fi krga kelganingizda, ehtimol sizning miyangizdagi
barcha bu turli xil tarkibiy qismlar (prefrontal korteks, gipokampus,
neyronlar, neyrotransmitterlar va boshqalar) bir vaqtning o‘zida
ishtirok etishi mumkin.
Agar sizning fi kringiz natijasi yotoqdan ko‘tarilishni xohla-
masligingiz bo‘lsa, agar siz yana boshingizni orqangizga tashlagan
bo‘lsangiz, bu nimani hisobiga bo‘ldi? Yoki, buning o‘rniga siz
o‘rin¬dan turishni qaror qilgan bo‘lsangiz, qanday boshqacha narsa
ta’sir qildi yoki voqea sodir bo‘ldi?
Bilamizki, miya qaror qabul qilganda, turli xil asab tarmoqlari
o‘zaro raqobatlashadi. Oxir-oqibat, tarmoqlardan biri faollashadi
va kerakli xatti-harakatni keltirib chiqaradi.
Bu miyaning neyronlari, deb ataladigan orqa miya nerv
hujayralari orqali sodir bo‘ladi va ular o‘zlarining aksonlariga
impuls yuboradi, bu esa mushaklarga yetib boradi va harakatga
olib keladi: bu holda siz boshingizni yopib qayta yotib olasiz yoki
o‘rindan turib yotoqdan chiqasiz.
Fikrlar va hissiyotlar
Sizning fi kringizning hissiy ta’siri haqida nima deyish mumkin?
Sizning fi krlaringiz miyangizdagi neyrotransmitterlarga
ta’sir qilishi mumkinligini bilamiz. Optimizm kasallikka qarshi
immunitetni yaxshilaydi, depressiv fi krlash esa immunitetni
pasayishi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Shunday qilib, agar siz boshingizni o‘rab o‘zingizni o‘ringa
155
qayta tashlasangiz va bu “charchadim”, “o‘rnimdan turolmayman”
yoki “hayot qiyin” kabi miyangizdagi murakkab boshqa fi krlarni
qo‘zg‘atsa, u o‘zaro ta’sir signallarini tanangizning boshqa
qismlariga yuborishi mumkin.
Boshqa tomondan, agar siz to‘shagingizdan tursangiz va “Bu
unchalik yomon emas”, “Men hozir boraman” yoki “Bugun ajoyib
kun bo‘ladi” deb o‘ylasangiz, sizning neyronlaringiz yuboradigan
yo‘llar va signallar boshqacha bo‘lishi aniq.
Biz ushbu jarayonlarning barcha murakkabliklarini hali
bilmay¬miz, ammo sizning fi krlaringiz muhimligini aytish kifoya.
Sizning miyangiz tashqi muhitdan yoki sizning o‘tmishingizdagi
hislar yoki xotiralar nuqtai nazaridan doimo signallarni qabul qiladi.
Keyinchalik u milliardlab sinapslar orqali miyadagi to‘lqinlar orqali
turli xil fi krlarni faollashtiradi. Shunday qilib, sizning fi krlaringiz
miya funksiyalari tomonidan ishlab chiqarilgan boshqa tarkib bilan
o‘zaro aloqada bo‘lganda yanada murakkablashadi.
Fikrlaringizni tartibga solish
O‘zingizning fi krlaringiz sizning his-tuyg‘ularingiz bilan ikki
tomonlama ravishda bog‘langanligi o‘z-o‘zidan sodir bo‘ladi.
Qo‘rqinchli fi krdan keyin necha marta adrenalin zarbasini boshdan
kechirdingiz? Siz hech qachon ish bilan suhbatga yoki birinchi
uchra¬shuvga borganmisiz va o‘zingizni xuddi shunday his
qilganmisiz?
Qachonki sizda, biron bir fi kr bo‘lsa, natijada sizning ongingizda
va tanangizda tegishli kimyoviy reaksiya mavjud bo‘ladi.
Buni amalga oshirish juda muhimdir, chunki bu sizning fi kringiz
sizning his-tuyg‘ularingizga ta’sir qilishi mumkinligini anglatadi.
Va xuddi shu tarzda, agar siz o‘zingizni yomon his qilsangiz,
fi kringizni o‘zgartirish orqali uni o‘zgartirishingiz mumkin.
Agar bu biroz g‘ayrioddiy bo‘lsa, fi krlar sizning miyangizdagi
jismoniy narsalar (va sizning tanangiz bilan bog‘lanmaydigan
o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladigan tashqi kuchlar emas) degan fi krga
qayting.
156
Agar siz fi krlaringiz miyangizning jismoniy qismlari va
fi krlaringizni o‘zgartirish tanangizga ta’sir qilishi mumkin, degan
ilmiy qarashni qabul qilsangiz, demak, siz shunchaki kuchli qurol
yaratgansiz.
Ammo xulosa qilishga shoshilmang, agar bizning fi krlarimiz
doimo biron narsaga shunchaki reaksiya bo‘lsa, biz qanday qilib
ularni qo‘lga olishimiz va o‘zgartirishimiz mumkin?
Albatta, sizning fi krlaringiz bo‘shliqdan kelib chiqmaydi.
Masalan, siz ushbu mavzuni o‘qiyapsiz va undan fi krlaringizni
o‘zgartirishda foydalanishingiz mumkin bo‘lgan yangi g‘oyalarni
qo‘lga kiritmoqdasiz.
Buning ma’nosi shuki, agar siz o‘z fi krlaringizni o‘zgartirishni
boshlamoqchi bo‘lsangiz, siz o‘zingizning fi krlaringizning
qo‘zg‘atuv-chilari va shuningdek, ushbu ogohlantirishlarga javoban
o‘z fi krlaringiz xususiyatlari to‘g‘risida xabardor bo‘lishingiz
kerak.
Keyingi safar divanda yotganingizda: “Men turmoqchi
emasman”, deb o‘ylang, bu fi krni nima qo‘zg‘atganini o‘zingizdan
so‘rang.
Fikrlaringiz va tanangizni qanday o‘zgartirish
Fikrlaringiz qo‘zg‘atuvchilari haqida juda aniq ma’lumot oling,
shunda siz his-tuyg‘ularingiz va sog‘lig‘ingizni o‘zgartirishga
qodir bo‘lasiz. Agar odam yotoqdan ko‘tarilishni istamasa, bu
fi krni budilnik qo‘zg‘atishi mumkin.
Sizda budilnik va “men yotoqdan turishni istamayman” degan
fi kr o‘rtasida aqliy bog‘liqlik mavjud.
Siz miyangizda ruhiy chuqurchaga ega bo‘ldingiz, boshqacha
qilib aytganda, bu qo‘zg‘atuvchini shu fi kr bilan bir zumda
bog‘laydi. Shunday qilib, agar siz ushbu reaksiyani o‘zgartirmoqchi
bo‘lsangiz, qo‘zg‘atuvchini o‘zgartirishingiz yoki ushbu fi kr bilan
aloqani buzishingiz kerak.
Buning bir usuli, o‘zingizni har kuni ertalab 30 kun davomida
qo‘zg‘atuvchining yangi reaksiyasi bo‘lguncha boshqa fi krni
157
o‘ylashga majbur qilishdir. Masalan, siz 30 kun davomida har kuni
“Men turishni yaxshi ko‘raman” deb o‘ylashga majbur qilishingiz
mumkin. Buning qanday ishlashini ko‘ring. Agar bu fi kr shunchaki
noo‘rin bo‘lsa, ehtimol: “O‘rningdan turish unchalik yomon emas.
Bir marta erta turganimdan xursandman”.
Siz shuningdek, budilnik ovozini o‘zgartirishingiz mumkin,
shunda siz eski signalga (eski fi krga) nisbatan kamroq munosabatda
bo‘lasiz.
Buni osongina qo‘lga kiritganingizdan so‘ng, uni hayotingizning
barcha sohalarida qo‘llashingiz mumkin! Tiqilinch ichida qolib
achchiqlanish va asabiylashishni his qilasizmi? “Men tirbandlikka
bardosh berolmayman” degan fi kr miyangizdan tanangizga signal-
larni yuborib, nafasingizni tezlashtiradi va mushaklaringizni
tarang lashtiradi. “Men buni boshqara olmayman, dam olishim ham
mumkin” degan fi kr tanangizga tinchlanish uchun signal yuboradi.
Yaqinlashib kelayotgan taqdimotdan xavotirdasizmi? “Bu
dahshatli bo‘ladi, men juda xavotirlanaman” degan xavotir sizni
vahima va chekkada qoldiradi, shu bilan birga “Men qo‘limdan
kelganicha harakat qilaman, qo‘limdan kelgani shu” degan fi kr
tanangizga tinch va xotirjam bo‘lishingiz uchun yordam beruvchi
signal yuboradi.
Miyaning shikastlanishi va fi krlash
Biz bilamizki, miyaning ma’lum qismlariga zarar yetkazish
ma’lum bilim qobiliyatlariga zarar yetkazadi. Bu juda qiziq, chunki
fi krlar haqiqatan ham tanaga ta’sir qiluvchi va ta’sirlanuvchi
jismoniy shaxslar ekanligiga ishora qiladi. Kognitiv funksiyalar
miyaning barcha qismlarining to‘g‘ri ishlashiga bog‘liq, ushbu
tizimlar buzilganda fi krlashga ta’sir qilishi mumkin.
Juda yaxshi so‘z
Bu fi krlar miyada va tanada sodir bo‘ladigan narsalarga qanday
ta’sir qilishini juda uzoq va aniq tekshirish. Bu juda to‘g‘ri, chunki
miyaga kelganda hali ham noma’lum bo‘lgan juda ko‘p narsalar
mavjud.
158
Darhaqiqat, agar olimlar miyadagi jarayonlarni to‘liq xari-
tada ko‘rsatgan bo‘lsalar, ehtimol ular miyani takrorlaydigan
superkompyuterlar qurgan bo‘lishlari mumkin.
Fikrlar tanadan ajralib turadigan narsalar va fi krlarning qanday
qilib jismoniy ta’sirga ega ekanligini tasvirlash bema’nilikdir deb
bahs yuritadiganlar hali ham bor. Biz ong, tana, olam va boshqalar
haqida hali ko‘p narsalarni tushunmaganimiz haqiqat bo‘lsa-da,
hech bo‘lmaganda fi krlar miya va tanadagi reaksiyalarga bevosita
ta’sir qilishi mumkinligi aniq.
Bu nutq terapiyasining ko‘plab turlari, masalan, kognitiv xulq-
atvor terapiyasining asosidir. Va bu juda yaxshi narsa, chunki bu
siz fi kringizni o‘zgartirishga harakat qilsangiz, siz o‘z miyangizga
va tanangizga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan narsani
qilayot¬ganingizni anglatadi. Va bu ta’sir doimiy o‘zgarish bo‘lishi
mumkin, ayniqsa, agar siz ijobiy natijalarga ega bo‘lgan yangi fi kr
yaratish yo‘llarini kashf qilsangiz.
11.2. IJODIY BOSIM (BOSIM OSTIDA FIKRLASH) VA
UNING ELEMENTLARI
B
ir eslab ko‘ring, ijodiy aqliy hujum sizni hech stress
holatida qoldirganmi? Agar siz o‘zingizning navbatdagi
katta g‘oyangiz qayerdan paydo bo‘lishi va nega u hali kelmaganligi
bilan qiziqsangiz, siz ijod bilan shug‘ullanishingizga qiynalishingiz
mumkin. Ehtimol, buning sababi siz qanday qilib ijodkor
bo‘lishingiz kerakligi haqida o‘ylayotganligingiz bo‘lishi mumkin.
Agar o‘zingiz uchun ma’lum bir umidlar mavjud bo‘lsa,
lekin uni yetkazib berish uchun juda ko‘p bosimni his qilsangiz,
siz o‘zingizni ijodiy muvaff aqiyatsizlikka qo‘yishingiz mumkin.
Xo‘sh, orqaga qadam tashlash vaqti keldi. Ijodkorlik amalga oshishi
uchun ish va o‘yin o‘rtasida muvozanat bo‘lishi kerak. Yakuniy
g‘oya amalga oshganday tuyulsa ham, buning sababi yillar va
ko‘plab eksprimentlar uni izlashga sarfl angan. Axir Tomas Edison
159
muvaff aqiyatsizlikka o‘zgacha yondoshgan holda quyidagi fi krlarni
ta’kidlab o‘tganku: “Men muvaff aqiyatsizlikka uchraganim yo‘q,
lekin lampochkani yasamaslikning 1000 ta usulini topdim”.
Nima deb o‘ylaysiz, stress sizni ko‘proq ijodkor qiladimi yoki
kamroq?
Bajarilishi zarur bo‘lgan ishlar ro‘yxatidagi vazifalarni
tekshirish o‘zingizni yaxshi his qilishingizga olib kelishi mumkin.
Bosim ostida siz go‘yoki unumdorlik mashinasisiz, bir vazifadan
ikkinchisiga o‘ta olasiz. Siz diqqatni yaxshi jamlay oldingiz. Lekin
siz ijodkormisiz? Bosim ostida siz juda samarali bo‘lishingiz
mumkin, ammo juda ijodiy emassiz. Shuning uchun ijodkorlik
uchun joy qoldirish muhim – tanaff usni rejalashtirish, sayr qilish,
hamkasb bilan suhbatlashish va shu kabi boshqa samara berish
ehtimoli yuqori bo‘lgan ishlar.
Qanday qilib sog‘lom ijodkor bo‘lish mumkin?
Stress va ijodkorlik murakkab munosabatlarga ega. Xo‘sh,
qanday qilib samarali, natijali, ijodiy va sog‘lom bo‘lishingiz
mumkin? “Biz muammo haqida vahima qo‘zg‘aymiz, keladigan
birinchi variantni o‘rganamiz, ushbu variantni tanlaymiz va
bajaramiz.
Yangi g‘oyalar kamdan-kam hollarda bir kechada paydo
bo‘ladi. Masalan, Charlz Darvinning uzoq davom etgan evolyutsiya
nazariyasini olaylik. Darvin o‘nlab yillar davomida ilmiy
adabiyotlarni o‘qib, Galapagos va boshqa ekzotik yo‘nalishlarga
sayohat qilgan, astoydil batafsil kuzatuvlar olib borgan va ushbu
kuzatishlar va ularni tushuntirish g‘oyalari haqida minglab sahifalar
yozuvlar ishlab chiqargan. Agar u shoshilinch harakat qilsa, biror
samarali natijaga erishishi mumkin bo‘lmasdi. Biznesda ham
yangi g‘oyalarni yaratish va rivojlantirish uchun nisbatan tizimli
bo‘lmagan, bosimsiz vaqtga ega bo‘lishning ajoyib misollari
mavjud. AT&T kompaniyasining afsonaviy “Bell Labs” nomli
laboratoriyasida ishlaydigan olimlar uning katta g‘oyalari vaqt
talab qiladigan korporativ falsafasi ostida dunyoni o‘zgartiradigan
160
yangiliklarni, shu jumladan tranzistor va lazer nurlarini ishlab
chiqarishdi. Ularning ixtirolari tadqiqotchilarga bir necha Nobel
mukofotlariga sazovor bo‘lishlariga xizmat qildi. Ular Darvin
singari ijodiy fi krlashga vaqt topgan edilar.
Ammo ijodkorlik haddan tashqari vaqt bosimi tufayli, y`ani
judayam qisqa va tig‘iz paydo bo‘lgan misollarni ham ta’kidlab
o‘tish mumkin. 1970-yilda Apollon 13 ning Oyga parvozi paytida
bortda kichik portlash sodir bo‘ldi, bu havo fi ltrlash tizimiga zarar
yetkazdi va salonda karbonat angidridning xavfl i to‘planishiga olib
keldi. Agar tizimni sozlanmasa yoki o‘zgartirilmasa, astronavtlar
bir necha soat ichida o‘lgan bo‘lar edi. Xyustondagi NASA
missiyasini boshqarish paytida deyarli barcha muhandislar, olimlar
va texniklar darhol e’tiborlarini muammoga qaratdilar. Kosmik
kemada bo‘lganlar bilan bir xil materiallar to‘plami bilan ishlashda
ular astronavtlar takrorlashi mumkin bo‘lgan fi ltratsiya tizimini
yaratishga astoydil harakat qilishdi. Har qanday tasavvurga ega
bo‘lgan materiallar, shu jumladan parvozlar bo‘yicha qo‘llanmaning
qopqog‘i ham ko‘rib chiqildi. Vaqtni ozgina tejash bilan ular g‘alati,
noodatiy va mukammallikdan yiroq narsani o‘ylab topdilar, ammo
bu vazifani bajarishi mumkin edi. Muhandislar tezda dizaynni
yetarlicha aniqlik bilan astronavtlarga yetkazishdi, chunki kognitiv
jihatdan zaif astronavtlar fi ltrni qurishga qodir edilar. Qisqa va ti’giz
paytda o‘ylab topilgan narsa ishladi va uchta hayot saqlab qolindi.
Vaqt bosimi odamlarni ko‘proq ishlashga va ko‘p ishlarni
bajarishga undashi va hatto odamlar o‘zlarini yanada ijodiy his
qilishlariga olib kelishi mumkin bo‘lsa-da, aslida bu, umuman
olganda, kamroq ijodiy fi krlashga sabab bo‘ladi. Albatta, qisqa
javob muammoning butun bir yechimi emas.
Ijodkorlik nafaqat g‘oyalar uchun miya hujumini, balki ularni
amalga oshirishni ham o‘z ichiga oladi, shuning uchun sizda
g‘oyalar bo‘lsa, lekin ularni amalga oshirmayotgan bo‘lsangiz, siz
ijodkor inson xayolparastsiz.
161
11.3. IJODIY BOSIMNI (BOSIM OSTIDA FIKRLASHNI)
TAKOMILLASHTIRISH USULLARI
B
osim bizning kundalik hayotimizning bir qismiga aylanadi.
Ammo bunga qarshi bo‘lganingizda qanday qilib ijodni
davom ettirishingiz mumkin? Qiyin sharoitlarda samarali va
ijodkor inson sifatida qolish uchun haqiqatdan ham o‘zining ijobiy
natijasini bergan bir necha fi kr va tavsiyalar mavjud.
Qiyinchilikni aniqlang va lo‘nda ifodalang.
Bir necha daqiqa vaqt ajratib, suv idishini kuzating, kuzatgan
tafsilotlarni yozib oling. Endi shishaning yuqori qismini kuzatish
uchun ajratib oling va faqat yuqori qismini bir daqiqa davomida
kuzating. Avvaliga hech qachon kuzatmagan ko‘plab tafsilotlarni
ko‘rmaysizmi? To‘g‘ri yechimni izlashdan oldin, muammoni
aniqlang. Qiyinchilikni bitta gap bilan tavsifl ang. So‘ngra yana bir
bor tuzing va muammoni aniqlang. Aniqlik siz ilgari o‘ylamagan
yo‘llarni ochadi. Bundan tashqari, bu g‘oyalar uchun juda ko‘p
og‘ishmasdan miyangizga to‘g‘ridan-to‘g‘ri hujum qilishga
yordam beradi.
Yovvoyi g‘oyalarni rag‘batlantirish
Yechim izlayotganda, doimo boshqalarning g‘oyalarini qabul
qiling. Bu miya hujumi jarayonida aqldan ozish hissini keltirib
chiqaradi. Sifat o‘rniga miqdorga murojaat qiling. Zero, har safar
aqliy hujum bosqichida sifatni qidirsangiz, siz hukm qilishni
boshlaysiz. Ijodiy jarayonlarda hukm to‘xtatib qo‘yilishi kerak.
Bir-birining konsepsiyasiga asoslanib, ajoyib g‘oyalarni tarbiyalash
mumkin. Keyingi katta g‘oya qayerdan paydo bo‘lishini hech
qachon bilmaysiz, asosiy narsa har kim o‘z fi krlarini bildirishi
uchun qulaylik his qilishidir.
Katta vazifalarni kichikroq vazifalarga ajrating
Vazifani aniqlagandan so‘ng, uni kichik vazifalarga ajrating
va har bir topshiriq uchun vaqt oralig‘ini belgilang. Eng osonidan
boshlash, faqat oldinga siljish uchun zarur bo‘lgan ishonchni berib,
162
hiyla ishlatishi mumkin. Faraz qiling, sizning orzuingiz kitob yozish
va siz uni nimadan boshlashdan boshingiz qotgan, nima qilasiz?
Kichik bir xat yozishdan boshlang, so‘ng uni sahifaga, so‘ngra
bobga aylantiring, natijada siz butun kitobni to‘ldirasiz.
Kompleksni soddalashtiring
Bunda soddalashtirish ishlarni buzish degani emas. Bu
shunchaki narsalarga qarashning texnik bo‘lmagan, aniqrog‘i
oddiyroq qarash usulini anglatadi. Miyani xotirjam va tiniq tutish
– qiyin sharoitlarda ijodiy g‘oyalarni yetkazish uchun omon qolish
instinkti deb tasvvur qilish mumkin.
Tanaff us qiling
Belgilangan muddatni kutib olish uchun bir necha soat davomida
ishdan bo‘sh qolganingizda, uxlash yoki shunchaki yurish bo‘lsin,
tanaff us qilishni unutasiz. Ko‘pgina hollarda, siz oddiy kundalik
hayotdan voz kechishingiz kerak. Sport bilan shug‘ullaning yoki
ochiq havoda sayr qiling, chunki yangi va noodatiy fi kr ongsiz
ravishda boshqa ish bilan shug‘ullanishga vaqt ajratganingizda
kelib chiqish ehtimoli yuqori.
Haqiqat shundaki, ijodni to‘g‘ri ish muhiti, aqlli jarayonlar
va mehnatsevarlik bilan rivojlantirish mumkin. Bosim ostida ijod
qilish haqida gap ketganda, nima qilishimiz va nima qilmasligimiz
kerakligi hamda ularni amalda qo‘llashning quyidagi tezkor
usullarini sanab o‘tishimiz mumkin:
1. Muvaff aqiyatsizlik qo‘rquvi sizning muvaff aqiyatingizni
cheklashiga yo‘l qo‘ymang.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bu muvaff aqiyatsizlikdan
qo‘rqish muvaff aqiyatga chek qo‘yadi, chunki bu sizni kechiktirishga
imkon beradi va yangilik qilish ehtimoli kamroq bo‘ladi.
2. Narsalarni eng oddiy tarkibiy qismlariga ajratib ko‘ring.
Agar siz yo‘nalishni topishga qiynalayotgan bo‘lsangiz,
muammo yoki vaziyatning boshiga qayting. Vazifani eng oddiy
shaklga ajratish, ijodiy jarayonning istalgan bosqichida siz hali ham
yo‘lda ekanligingizga ishonch hosil qilishingizni ta’minlab beradi.
163
3. “Aha!” deydigan paytingizni kutib o‘tirmang.
Realist bo‘ling: ijodiy sohalarda, o‘sha tushunarsiz “aha!”
ni kutish – bu shunchaki bajarilmay qolib ketadigan vazifa.
Ijodkorlikdagi asosiy narsa bu mushak emas, balki kayfi yatdir. Va
har qanday mushaklar singari, siz ham uni qurishingiz mumkin –
lekin asosiysi siz ishni bajarishingiz kerak.
4. Kerakli muhitni yarating.
Atrofdagilar yoningizda savollar yoki turli harakatlar bilan
chal-g‘itishi mumkin, albatta. Ammo baribir, agar siz doimo
chalg‘iydigan bo‘lsangiz, siz hech qachon ijodiy ish uchun zarur
bo‘lgan muhitga kira olmaysiz. Kerakli ish muhitini yaratish
va chalg‘imaydigan holatni yaratish vaqtingizni tiklashga va
ijodingizni jadvalga muvofi q bajarishga juda katta yordam beradi.
5. O‘zingizga inkubatsiya qilish uchun vaqt bering.
Fikrlar tuxumga o‘xshaydi: ular har doim darhol chiqishga
tayyor emaslar. Ba’zan siz ularga bir oz o‘tirib, rivojlanishiga yo‘l
qo‘yishingiz kerak. Shuning uchun ijodiy ish vaqtini muntazam
ravishda yaratish samarali va baxtli ish oqimi uchun muhimdir.
Bu jarayon nafaqat g‘oyalaringizning to‘liq pishib yetilganligiga
ishonch hosil qilish uchun zarur bo‘lgan vaqt va joyni beradi, balki
ijodiy charchoqning oldini olish uchun ham muhimdir.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. Tana orqali fi krlash deganda qanday jarayonni tushunasiz?
2. Tana orqali fi krlashning asosiy mohiyati nimada?
3. Ijodiy bosimning fi krlash uchun ahamiyati qanday?
4. Bosim ostida fi krlashning qanday o‘ziga xos xususiyatlari
bor?
5. Bosim ostida fi krlashni takomillashtirishning qanday
usullarini bilasiz?
Dostları ilə paylaş: |