Tana fikrlash. Ijodiy bosim



Yüklə 440,64 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix27.01.2022
ölçüsü440,64 Kb.
#83183
KREATIV FIKRLASH 1 Oquv qollanma. I.Xotamov-151-163 (2)



151

TANA FIKRLASH. IJODIY BOSIM

11.1. Tana orqali fi krlash va uning ahamiyati.

11.2. Ijodiy bosim (bosim ostida fi krlash) va uning elementlari.

11.3. Ijodiy bosimni (bosim ostida fi krlashni) takomillashtirish 

usullari.

Mavzuni o‘zlashtirish jarayonida talaba:

• tana orqali fi krlash, uning mazmun-mohiyati; bosim ostida 

fi krlash  va  uning  elementlari,  shuningdek,  aqliy  hujumdan 

samarali  foydalanish  qoidalari  va  usullari  haqida 

tasavvur  va 

bilimga;


•  tana  orqali  fi krlash  jarayonini  amalga  oshirish,  bosim 

ostida fi krlash va uning elementlarini tahlil qilish, bosim ostida 

fi krlashda  ishchi  holatga  qarab  eng  ma’qul  usulni  tanlash 

ko‘nikmalariga;

•  tana  orqali  fi krlash  jarayonini  samarali  qo‘llash,  bosim 

ostida  samarali  fi krlashni  tashkil  etish,  vaziyat  va  muhitga 

qarab  bosim  ostida  fi krlash  elementini  tanlash,  bosim  ostida 

fi krlashni takomillashtirishning samarali usullardan foydalanish 

malakasiga ega bo‘ladi

.

11.1. TANA ORQALI FIKRLASH VA UNING 



AHAMIYATI

S

iz o‘ylayotganingizda tanangizga nima bo‘ladi? Javob berish 



uchun  bu  oddiy  savol  deb  o‘ylashingiz  mumkin:  bu  fi kr 

sizning miyangizdagi biron bir narsani  qilishga majbur qiladigan 

so‘zlardir,  to‘g‘rimi?  Aslida,  bu  savol  olimlarni  o‘nlab  yillar 

XI BOB.



152

davomida qiynab kelgan va aniq javob hali ham tadqiqot mavzusi 

bo‘lib qolayotgan narsadir. Shu sababli, bu sxemasi shaklida aniq 

ta’rifl anadigan narsa emas. 

Fikr  nima?  Fikrlash  paytida  tanangizda  sodir  bo‘ladigan 

voqealarni  tasvirlashning  birinchi  muammosi  shundaki,  fi krni 

tashkil  etadigan  narsalarga  hamma  ham  qo‘shilavermaydi.  Bir 

qarashda, ehtimol siz fi krni o‘zingiz aytadigan narsa deb o‘ylaysiz.

Masalan, bugun ertalab divanda yotganingizda “Men turmoqchi 

emasman” degan fi kr paydo bo‘lishi mumkin edi.

Keling,  bir  muncha  vaqt  o‘tib,  nima  ekanligini  aniqlab  olish 

uchun o‘ylab ko‘ring.

“Men  yotoqdan  turishni  istamayman”  degan  fi kr  sizning  o‘z-

o‘zidan  paydo  bo‘lgan  narsa  emasmi?  Yoki  bunga  biron  narsa 

sabab  bo‘lganmi?  Bu  shunchaki  miyangizning  jismoniy  jarayoni 

yoki tasavvuri, ruh yoki boshqa mavjudot kabi chuqurroq narsaning 

namoyon bo‘lishimi? Bu jiddiy o‘ylab ko‘rish kerak bo‘lgan narsa.

Olimlar reduksionistik nazariyani qo‘llashi va fi krlar shunchaki 

miyadagi  kimyoviy  o‘zgarishlar  bilan  tushuntirilishi  mumkin 

bo‘lgan  jismoniy  qismlar  ekanligini  taxmin  qilishlari  mumkin 

bo‘lsa-da, faylasufl ar yoki boshqa nazariyotchilar sizning ongingiz 

tanangizdan ajralib turadi va sizning fi krlaringiz jismoniy qismlar 

emas degan dualistik nazariyani ilgari surishlari mumkin.

Buning hammasi, agar biz o‘ylayotganimizda tanamizda (yoki 

aniqrog‘i  miyamizda)  nima  sodir  bo‘lishini  ko‘rib  chiqmoqchi 

bo‘lsak, unda hech bo‘lmaganda fi krlarimiz tanamizga ta’sir qilishi 

mumkinligini tan olishimiz kerak.

Fikrlar  miyamizga  va  tanamizga  ta’sir  qilishi  mumkinligini 

bilganimiz  sababli,  keling,  ularning  buni  qanday  amalga 

oshirayotganini  va  ong  ostida  nima  bo‘layotganini  aniq  ko‘rib 

chiqaylik.

Fikrning anatomiyasi

Keling,  o‘sha  tongga  qaytaylik:  “Men  yotoqdan  turishni 

xohlamayman”, degan fi kr.




153

11.1-rasm. Fikrlash jarayonida faol ishtirok etadigan nerv 

sistemasining asosiy elementlari

34

.



Olimlar  birinchi  navbatda  sizning  fi kringiz  o‘z-o‘zidan  va 

tasodifi y emasligi  haqida bahslashishadi. Buning o‘rniga, sizning 

fi kringiz,  ehtimol  sizning  atrofi ngizdagi  narsalarga  bo‘lgan 

munosabatdir.

Bunday  holda,  bu  budilnik  bo‘lishi  mumkin,  telefoningizni 

soat qancha ekanligini tekshirib ko‘rish istagi yoki axlat tashuvchi 

mashinaning o‘tib ketishini eslatib turadigan doimiy vaqt bo‘lishi 

mumkin. Boshqa hollarda, fi krlarni xotiralar qo‘zg‘atishi mumkin.

Fikrlash  jarayoni  bilan  bevosita  bog‘liq  nevrologiya  (nerv 

sistemasi)ga oid quyidagi ba’zi muhim atamalar aniqlangan:

Harakat potensiali: kimyoviy o‘zgarishlardan kelib chiqadigan 

keskin kuchlanish (neyronlarning bir-biriga qanday signal berish-

lari).

Neyron: signallari yuboriladigan asab hujayrasi.



Neyrotransmitter: neyronlar tomonidan chiqariladigan, boshqa 

hujayralar  bilan  aloqa  qilishda  yordam  beradigan  kimyoviy 

xabarchilar (masalan, dopamin, epinefrin, noradrenalin).

34

 М.: Издательство «МИФ», 2012. 173 стр.




154

Prefrontal korteks: rejalashtirish, shaxsiyat, qaror qabul qilish 

va  ijtimoiy  xatti-harakatlar  bilan  shug‘ullanadigan  miyaning  bir 

qismi.


Gipokampus: miyaning bir qismi turli xil xotira funksiyalarida 

hal qiluvchi ahamiyatga ega.

Sinaps:  neyron  (asab  hujayrasi)dan  maqsadli  hujayraga 

kimyoviy yoki elektr signalini o‘tkazishga imkon beruvchi tuzilish.

Miya bir vaqtning o‘zida ko‘plab qismlarni kesib o‘tadigan va 

o‘zaro  ta’sir  qiladigan  murakkab  usulda  ishlaydi.  Shunday  qilib, 

ertalab fi krga fi krga kelganingizda, ehtimol sizning miyangizdagi 

barcha bu turli xil tarkibiy qismlar (prefrontal korteks, gipokampus, 

neyronlar,  neyrotransmitterlar  va  boshqalar)  bir  vaqtning  o‘zida 

ishtirok etishi mumkin.

Agar  sizning  fi kringiz  natijasi  yotoqdan  ko‘tarilishni  xohla-

masligingiz bo‘lsa, agar siz yana boshingizni orqangizga tashlagan 

bo‘lsangiz,  bu  nimani  hisobiga  bo‘ldi?  Yoki,  buning  o‘rniga  siz 

o‘rin¬dan turishni qaror qilgan bo‘lsangiz, qanday boshqacha narsa 

ta’sir qildi yoki voqea sodir bo‘ldi?

Bilamizki, miya qaror qabul qilganda, turli xil asab tarmoqlari 

o‘zaro  raqobatlashadi.  Oxir-oqibat,  tarmoqlardan  biri  faollashadi 

va kerakli xatti-harakatni keltirib chiqaradi.

Bu  miyaning  neyronlari,  deb  ataladigan  orqa  miya  nerv 

hujayralari  orqali  sodir  bo‘ladi  va  ular  o‘zlarining  aksonlariga 

impuls  yuboradi,  bu  esa  mushaklarga  yetib  boradi  va  harakatga 

olib keladi: bu holda siz boshingizni yopib qayta yotib olasiz yoki 

o‘rindan turib yotoqdan chiqasiz.

Fikrlar va hissiyotlar

Sizning fi kringizning hissiy ta’siri haqida nima deyish mumkin?

Sizning  fi krlaringiz  miyangizdagi  neyrotransmitterlarga 

ta’sir  qilishi  mumkinligini  bilamiz.  Optimizm  kasallikka  qarshi 

immunitetni  yaxshilaydi,  depressiv  fi krlash  esa  immunitetni 

pasayishi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.

Shunday  qilib,  agar  siz  boshingizni  o‘rab  o‘zingizni  o‘ringa 




155

qayta tashlasangiz va bu “charchadim”, “o‘rnimdan turolmayman” 

yoki “hayot qiyin” kabi miyangizdagi  murakkab  boshqa fi krlarni 

qo‘zg‘atsa,  u  o‘zaro  ta’sir  signallarini  tanangizning  boshqa 

qismlariga yuborishi mumkin.

Boshqa  tomondan,  agar siz  to‘shagingizdan  tursangiz  va “Bu 

unchalik yomon emas”, “Men hozir boraman” yoki “Bugun ajoyib 

kun bo‘ladi” deb o‘ylasangiz, sizning neyronlaringiz yuboradigan 

yo‘llar va signallar boshqacha bo‘lishi aniq.

Biz  ushbu  jarayonlarning  barcha  murakkabliklarini  hali 

bilmay¬miz, ammo sizning fi krlaringiz muhimligini aytish kifoya.

Sizning miyangiz tashqi muhitdan yoki sizning o‘tmishingizdagi 

hislar yoki xotiralar nuqtai nazaridan doimo signallarni qabul qiladi. 

Keyinchalik u milliardlab sinapslar orqali miyadagi to‘lqinlar orqali 

turli xil fi krlarni faollashtiradi. Shunday qilib, sizning fi krlaringiz 

miya funksiyalari tomonidan ishlab chiqarilgan boshqa tarkib bilan 

o‘zaro aloqada bo‘lganda yanada murakkablashadi.

Fikrlaringizni tartibga solish

O‘zingizning  fi krlaringiz  sizning  his-tuyg‘ularingiz  bilan  ikki 

tomonlama  ravishda  bog‘langanligi  o‘z-o‘zidan  sodir  bo‘ladi. 

Qo‘rqinchli fi krdan keyin necha marta adrenalin zarbasini boshdan 

kechirdingiz?  Siz  hech  qachon  ish  bilan  suhbatga  yoki  birinchi 

uchra¬shuvga  borganmisiz  va  o‘zingizni  xuddi  shunday  his 

qilganmisiz?

Qachonki sizda, biron bir fi kr bo‘lsa, natijada sizning ongingizda 

va tanangizda tegishli kimyoviy reaksiya mavjud bo‘ladi.

Buni amalga oshirish juda muhimdir, chunki bu sizning fi kringiz 

sizning  his-tuyg‘ularingizga  ta’sir qilishi  mumkinligini  anglatadi. 

Va  xuddi  shu  tarzda,  agar  siz  o‘zingizni  yomon  his  qilsangiz, 

fi kringizni o‘zgartirish orqali uni o‘zgartirishingiz mumkin.

Agar bu biroz g‘ayrioddiy bo‘lsa, fi krlar sizning miyangizdagi 

jismoniy  narsalar  (va  sizning  tanangiz  bilan  bog‘lanmaydigan 

o‘z-o‘zidan  paydo  bo‘ladigan  tashqi  kuchlar  emas)  degan  fi krga 

qayting.



156

Agar  siz  fi krlaringiz  miyangizning  jismoniy  qismlari  va 

fi krlaringizni o‘zgartirish tanangizga ta’sir qilishi mumkin, degan 

ilmiy qarashni qabul qilsangiz, demak, siz shunchaki kuchli qurol 

yaratgansiz.

Ammo  xulosa  qilishga  shoshilmang,  agar  bizning  fi krlarimiz 

doimo biron narsaga  shunchaki  reaksiya bo‘lsa,  biz  qanday  qilib 

ularni qo‘lga olishimiz va o‘zgartirishimiz mumkin?

Albatta,  sizning  fi krlaringiz  bo‘shliqdan  kelib  chiqmaydi. 

Masalan,  siz  ushbu  mavzuni  o‘qiyapsiz  va  undan  fi krlaringizni 

o‘zgartirishda foydalanishingiz mumkin bo‘lgan yangi g‘oyalarni 

qo‘lga kiritmoqdasiz.

Buning ma’nosi shuki, agar siz o‘z fi krlaringizni o‘zgartirishni 

boshlamoqchi  bo‘lsangiz,  siz  o‘zingizning  fi krlaringizning 

qo‘zg‘atuv-chilari va shuningdek, ushbu ogohlantirishlarga javoban 

o‘z  fi krlaringiz  xususiyatlari  to‘g‘risida  xabardor  bo‘lishingiz 

kerak.

Keyingi  safar  divanda  yotganingizda:  “Men  turmoqchi 



emasman”, deb o‘ylang, bu fi krni nima qo‘zg‘atganini o‘zingizdan 

so‘rang.


Fikrlaringiz va tanangizni qanday o‘zgartirish

Fikrlaringiz qo‘zg‘atuvchilari haqida juda aniq ma’lumot oling, 

shunda  siz  his-tuyg‘ularingiz  va  sog‘lig‘ingizni  o‘zgartirishga 

qodir  bo‘lasiz.  Agar  odam  yotoqdan  ko‘tarilishni  istamasa,  bu 

fi krni budilnik qo‘zg‘atishi mumkin.

Sizda budilnik va “men yotoqdan turishni istamayman” degan 

fi kr o‘rtasida aqliy bog‘liqlik mavjud.

Siz miyangizda ruhiy chuqurchaga ega bo‘ldingiz, boshqacha 

qilib  aytganda,  bu  qo‘zg‘atuvchini  shu  fi kr  bilan  bir  zumda 

bog‘laydi. Shunday qilib, agar siz ushbu reaksiyani o‘zgartirmoqchi 

bo‘lsangiz, qo‘zg‘atuvchini o‘zgartirishingiz yoki ushbu fi kr bilan 

aloqani buzishingiz kerak.

Buning bir usuli, o‘zingizni har kuni ertalab 30 kun davomida 

qo‘zg‘atuvchining  yangi  reaksiyasi  bo‘lguncha  boshqa  fi krni 




157

o‘ylashga majbur qilishdir. Masalan, siz 30 kun davomida har kuni 

“Men turishni yaxshi ko‘raman” deb o‘ylashga majbur qilishingiz 

mumkin. Buning qanday ishlashini ko‘ring. Agar bu fi kr shunchaki 

noo‘rin bo‘lsa, ehtimol: “O‘rningdan turish unchalik yomon emas. 

Bir marta erta turganimdan xursandman”.

Siz  shuningdek,  budilnik  ovozini  o‘zgartirishingiz  mumkin, 

shunda siz eski signalga (eski fi krga) nisbatan kamroq munosabatda 

bo‘lasiz.

Buni osongina qo‘lga kiritganingizdan so‘ng, uni hayotingizning 

barcha  sohalarida  qo‘llashingiz  mumkin!  Tiqilinch  ichida  qolib 

achchiqlanish va asabiylashishni his qilasizmi? “Men tirbandlikka 

bardosh berolmayman” degan fi kr miyangizdan tanangizga signal-

larni  yuborib,  nafasingizni  tezlashtiradi  va  mushaklaringizni 

tarang lashtiradi. “Men buni boshqara olmayman, dam olishim ham 

mumkin” degan fi kr tanangizga tinchlanish uchun signal yuboradi.

Yaqinlashib  kelayotgan  taqdimotdan  xavotirdasizmi?  “Bu 

dahshatli  bo‘ladi,  men  juda  xavotirlanaman”  degan  xavotir  sizni 

vahima  va  chekkada  qoldiradi,  shu  bilan  birga  “Men  qo‘limdan 

kelganicha  harakat  qilaman,  qo‘limdan  kelgani  shu”  degan  fi kr 

tanangizga tinch va xotirjam bo‘lishingiz uchun yordam beruvchi 

signal yuboradi.

Miyaning shikastlanishi va fi krlash

Biz  bilamizki,  miyaning  ma’lum  qismlariga  zarar  yetkazish 

ma’lum bilim qobiliyatlariga zarar yetkazadi. Bu juda qiziq, chunki 

fi krlar  haqiqatan  ham  tanaga  ta’sir  qiluvchi  va  ta’sirlanuvchi 

jismoniy  shaxslar  ekanligiga  ishora  qiladi.  Kognitiv  funksiyalar 

miyaning  barcha  qismlarining  to‘g‘ri  ishlashiga  bog‘liq,  ushbu 

tizimlar buzilganda fi krlashga ta’sir qilishi mumkin.

Juda yaxshi so‘z

Bu fi krlar miyada va tanada sodir bo‘ladigan narsalarga qanday 

ta’sir qilishini juda uzoq va aniq tekshirish. Bu juda to‘g‘ri, chunki 

miyaga  kelganda  hali  ham  noma’lum  bo‘lgan  juda  ko‘p  narsalar 

mavjud.



158

Darhaqiqat,  agar  olimlar  miyadagi  jarayonlarni  to‘liq  xari-

tada  ko‘rsatgan  bo‘lsalar,  ehtimol  ular  miyani  takrorlaydigan 

superkompyuterlar qurgan bo‘lishlari mumkin.

Fikrlar tanadan ajralib turadigan narsalar va fi krlarning qanday 

qilib jismoniy ta’sirga ega ekanligini tasvirlash bema’nilikdir deb 

bahs yuritadiganlar hali ham bor. Biz ong, tana, olam va boshqalar 

haqida  hali  ko‘p  narsalarni  tushunmaganimiz  haqiqat  bo‘lsa-da, 

hech bo‘lmaganda fi krlar miya va tanadagi reaksiyalarga bevosita 

ta’sir qilishi mumkinligi aniq.

Bu nutq terapiyasining ko‘plab turlari, masalan, kognitiv xulq-

atvor terapiyasining asosidir. Va bu juda yaxshi narsa, chunki bu 

siz fi kringizni o‘zgartirishga harakat qilsangiz, siz o‘z miyangizga 

va  tanangizga  ijobiy  ta’sir  ko‘rsatishi  mumkin  bo‘lgan  narsani 

qilayot¬ganingizni anglatadi. Va bu ta’sir doimiy o‘zgarish bo‘lishi 

mumkin, ayniqsa, agar siz ijobiy natijalarga ega bo‘lgan yangi fi kr 

yaratish yo‘llarini kashf qilsangiz.

11.2. IJODIY BOSIM (BOSIM OSTIDA FIKRLASH) VA 

UNING ELEMENTLARI

B

ir  eslab  ko‘ring,  ijodiy  aqliy  hujum  sizni  hech  stress 



holatida  qoldirganmi?  Agar  siz  o‘zingizning  navbatdagi 

katta g‘oyangiz qayerdan paydo bo‘lishi va nega u hali kelmaganligi 

bilan qiziqsangiz, siz ijod bilan shug‘ullanishingizga qiynalishingiz 

mumkin.  Ehtimol,  buning  sababi  siz  qanday  qilib  ijodkor 

bo‘lishingiz kerakligi haqida o‘ylayotganligingiz bo‘lishi mumkin.

Agar  o‘zingiz  uchun  ma’lum  bir  umidlar  mavjud  bo‘lsa, 

lekin  uni  yetkazib  berish  uchun  juda  ko‘p  bosimni  his  qilsangiz, 

siz  o‘zingizni  ijodiy  muvaff aqiyatsizlikka  qo‘yishingiz  mumkin. 

Xo‘sh, orqaga qadam tashlash vaqti keldi. Ijodkorlik amalga oshishi 

uchun  ish  va  o‘yin  o‘rtasida  muvozanat  bo‘lishi  kerak.  Yakuniy 

g‘oya  amalga  oshganday  tuyulsa  ham,  buning  sababi  yillar  va 

ko‘plab eksprimentlar uni izlashga sarfl angan. Axir Tomas Edison 




159

muvaff aqiyatsizlikka o‘zgacha yondoshgan holda quyidagi fi krlarni 

ta’kidlab  o‘tganku:  “Men  muvaff aqiyatsizlikka  uchraganim  yo‘q, 

lekin lampochkani yasamaslikning 1000 ta usulini topdim”.

Nima deb o‘ylaysiz, stress sizni ko‘proq ijodkor qiladimi yoki 

kamroq?


Bajarilishi  zarur  bo‘lgan  ishlar  ro‘yxatidagi  vazifalarni 

tekshirish o‘zingizni yaxshi his qilishingizga olib kelishi mumkin. 

Bosim ostida siz go‘yoki unumdorlik mashinasisiz, bir vazifadan 

ikkinchisiga o‘ta olasiz. Siz diqqatni yaxshi jamlay oldingiz. Lekin 

siz  ijodkormisiz?  Bosim  ostida  siz  juda  samarali  bo‘lishingiz 

mumkin,  ammo  juda  ijodiy  emassiz.  Shuning  uchun  ijodkorlik 

uchun joy qoldirish muhim – tanaff usni rejalashtirish, sayr qilish, 

hamkasb  bilan  suhbatlashish  va  shu  kabi  boshqa  samara  berish 

ehtimoli yuqori bo‘lgan ishlar.

Qanday qilib sog‘lom ijodkor bo‘lish mumkin?

Stress  va  ijodkorlik  murakkab  munosabatlarga  ega.  Xo‘sh, 

qanday  qilib  samarali,  natijali,  ijodiy  va  sog‘lom  bo‘lishingiz 

mumkin?  “Biz  muammo  haqida  vahima  qo‘zg‘aymiz,  keladigan 

birinchi  variantni  o‘rganamiz,  ushbu  variantni  tanlaymiz  va 

bajaramiz.

Yangi  g‘oyalar  kamdan-kam  hollarda  bir  kechada  paydo 

bo‘ladi. Masalan, Charlz Darvinning uzoq davom etgan evolyutsiya 

nazariyasini  olaylik.  Darvin  o‘nlab  yillar  davomida  ilmiy 

adabiyotlarni  o‘qib,  Galapagos  va  boshqa  ekzotik  yo‘nalishlarga 

sayohat  qilgan, astoydil batafsil  kuzatuvlar olib borgan  va ushbu 

kuzatishlar va ularni tushuntirish g‘oyalari haqida minglab sahifalar 

yozuvlar ishlab chiqargan. Agar u shoshilinch harakat qilsa, biror 

samarali  natijaga  erishishi  mumkin  bo‘lmasdi.  Biznesda  ham 

yangi  g‘oyalarni  yaratish  va  rivojlantirish  uchun  nisbatan  tizimli 

bo‘lmagan,  bosimsiz  vaqtga  ega  bo‘lishning  ajoyib  misollari 

mavjud.  AT&T  kompaniyasining  afsonaviy  “Bell  Labs”  nomli 

laboratoriyasida  ishlaydigan  olimlar  uning  katta  g‘oyalari  vaqt 

talab qiladigan korporativ falsafasi ostida dunyoni o‘zgartiradigan 




160

yangiliklarni,  shu  jumladan  tranzistor  va  lazer  nurlarini  ishlab 

chiqarishdi.  Ularning  ixtirolari  tadqiqotchilarga  bir  necha  Nobel 

mukofotlariga  sazovor  bo‘lishlariga  xizmat  qildi.  Ular  Darvin 

singari ijodiy fi krlashga vaqt topgan edilar.

Ammo  ijodkorlik  haddan  tashqari  vaqt  bosimi  tufayli,  y`ani 

judayam  qisqa  va  tig‘iz  paydo  bo‘lgan  misollarni  ham  ta’kidlab 

o‘tish mumkin. 1970-yilda Apollon 13 ning Oyga parvozi paytida 

bortda kichik portlash sodir bo‘ldi, bu havo fi ltrlash tizimiga zarar 

yetkazdi va salonda karbonat angidridning xavfl i to‘planishiga olib 

keldi. Agar  tizimni  sozlanmasa  yoki  o‘zgartirilmasa,  astronavtlar 

bir  necha  soat  ichida  o‘lgan  bo‘lar  edi.  Xyustondagi  NASA 

missiyasini boshqarish paytida deyarli barcha muhandislar, olimlar 

va  texniklar  darhol  e’tiborlarini  muammoga  qaratdilar.  Kosmik 

kemada bo‘lganlar bilan bir xil materiallar to‘plami bilan ishlashda 

ular  astronavtlar  takrorlashi  mumkin  bo‘lgan  fi ltratsiya  tizimini 

yaratishga  astoydil  harakat  qilishdi.  Har  qanday  tasavvurga  ega 

bo‘lgan materiallar, shu jumladan parvozlar bo‘yicha qo‘llanmaning 

qopqog‘i ham ko‘rib chiqildi. Vaqtni ozgina tejash bilan ular g‘alati, 

noodatiy va mukammallikdan yiroq narsani o‘ylab topdilar, ammo 

bu  vazifani  bajarishi  mumkin  edi.  Muhandislar  tezda  dizaynni 

yetarlicha aniqlik bilan astronavtlarga yetkazishdi, chunki kognitiv 

jihatdan zaif astronavtlar fi ltrni qurishga qodir edilar. Qisqa va ti’giz 

paytda o‘ylab topilgan narsa ishladi va uchta hayot saqlab qolindi.

Vaqt  bosimi  odamlarni  ko‘proq  ishlashga  va  ko‘p  ishlarni 

bajarishga  undashi  va  hatto  odamlar  o‘zlarini  yanada  ijodiy  his 

qilishlariga  olib  kelishi  mumkin  bo‘lsa-da,  aslida  bu,  umuman 

olganda,  kamroq  ijodiy  fi krlashga  sabab  bo‘ladi.  Albatta,  qisqa 

javob muammoning butun bir yechimi emas. 

Ijodkorlik nafaqat g‘oyalar uchun miya hujumini, balki ularni 

amalga  oshirishni  ham  o‘z  ichiga  oladi,  shuning  uchun  sizda 

g‘oyalar bo‘lsa, lekin ularni amalga oshirmayotgan bo‘lsangiz, siz 

ijodkor inson xayolparastsiz.



161

11.3. IJODIY BOSIMNI (BOSIM OSTIDA FIKRLASHNI) 

TAKOMILLASHTIRISH USULLARI

B

osim bizning kundalik hayotimizning bir qismiga aylanadi. 



Ammo  bunga  qarshi  bo‘lganingizda  qanday  qilib  ijodni 

davom  ettirishingiz  mumkin?  Qiyin  sharoitlarda  samarali  va 

ijodkor inson sifatida qolish uchun haqiqatdan ham o‘zining ijobiy 

natijasini bergan bir necha fi kr va tavsiyalar mavjud.

Qiyinchilikni aniqlang va lo‘nda ifodalang.

Bir necha daqiqa vaqt ajratib, suv idishini kuzating, kuzatgan 

tafsilotlarni yozib oling. Endi shishaning yuqori qismini kuzatish 

uchun  ajratib  oling  va  faqat  yuqori  qismini  bir  daqiqa  davomida 

kuzating. Avvaliga  hech qachon  kuzatmagan ko‘plab tafsilotlarni 

ko‘rmaysizmi?  To‘g‘ri  yechimni  izlashdan  oldin,  muammoni 

aniqlang. Qiyinchilikni bitta gap bilan tavsifl ang. So‘ngra yana bir 

bor tuzing va muammoni aniqlang. Aniqlik siz ilgari o‘ylamagan 

yo‘llarni  ochadi.  Bundan  tashqari,  bu  g‘oyalar  uchun  juda  ko‘p 

og‘ishmasdan  miyangizga  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  hujum  qilishga 

yordam beradi.

Yovvoyi g‘oyalarni rag‘batlantirish

Yechim  izlayotganda,  doimo  boshqalarning  g‘oyalarini  qabul 

qiling.  Bu  miya  hujumi  jarayonida  aqldan  ozish  hissini  keltirib 

chiqaradi. Sifat o‘rniga miqdorga murojaat qiling. Zero, har safar 

aqliy  hujum  bosqichida  sifatni  qidirsangiz,  siz  hukm  qilishni 

boshlaysiz.  Ijodiy  jarayonlarda  hukm  to‘xtatib  qo‘yilishi  kerak. 

Bir-birining konsepsiyasiga asoslanib, ajoyib g‘oyalarni tarbiyalash 

mumkin.  Keyingi  katta  g‘oya  qayerdan  paydo  bo‘lishini  hech 

qachon  bilmaysiz,  asosiy  narsa  har  kim  o‘z  fi krlarini  bildirishi 

uchun qulaylik his qilishidir.

Katta vazifalarni kichikroq vazifalarga ajrating

Vazifani  aniqlagandan  so‘ng,  uni  kichik  vazifalarga  ajrating 

va har bir topshiriq uchun vaqt oralig‘ini belgilang. Eng osonidan 

boshlash, faqat oldinga siljish uchun zarur bo‘lgan ishonchni berib, 



162

hiyla ishlatishi mumkin. Faraz qiling, sizning orzuingiz kitob yozish 

va  siz  uni  nimadan  boshlashdan  boshingiz  qotgan,  nima  qilasiz? 

Kichik  bir  xat  yozishdan  boshlang,  so‘ng  uni  sahifaga,  so‘ngra 

bobga aylantiring, natijada siz butun kitobni to‘ldirasiz.

Kompleksni soddalashtiring

Bunda  soddalashtirish  ishlarni  buzish  degani  emas.  Bu 

shunchaki  narsalarga  qarashning  texnik  bo‘lmagan,  aniqrog‘i 

oddiyroq qarash usulini anglatadi. Miyani xotirjam va tiniq tutish 

– qiyin sharoitlarda ijodiy g‘oyalarni yetkazish uchun omon qolish 

instinkti deb tasvvur qilish mumkin.

Tanaff us qiling

Belgilangan muddatni kutib olish uchun bir necha soat davomida 

ishdan bo‘sh qolganingizda, uxlash yoki shunchaki yurish bo‘lsin, 

tanaff us  qilishni  unutasiz.  Ko‘pgina  hollarda,  siz  oddiy  kundalik 

hayotdan  voz  kechishingiz  kerak.  Sport  bilan  shug‘ullaning  yoki 

ochiq  havoda  sayr  qiling,  chunki  yangi  va  noodatiy  fi kr  ongsiz 

ravishda  boshqa  ish  bilan  shug‘ullanishga  vaqt  ajratganingizda 

kelib chiqish ehtimoli yuqori.

Haqiqat  shundaki,  ijodni  to‘g‘ri  ish  muhiti,  aqlli  jarayonlar 

va mehnatsevarlik bilan rivojlantirish mumkin. Bosim ostida ijod 

qilish haqida gap ketganda, nima qilishimiz va nima qilmasligimiz 

kerakligi  hamda  ularni  amalda  qo‘llashning  quyidagi  tezkor 

usullarini sanab o‘tishimiz mumkin:

1. Muvaff aqiyatsizlik qo‘rquvi sizning muvaff aqiyatingizni 

cheklashiga yo‘l qo‘ymang.

Tadqiqotlar  shuni  ko‘rsatadiki,  bu  muvaff aqiyatsizlikdan 

qo‘rqish muvaff aqiyatga chek qo‘yadi, chunki bu sizni kechiktirishga 

imkon beradi va yangilik qilish ehtimoli kamroq bo‘ladi. 

2. Narsalarni eng oddiy tarkibiy qismlariga ajratib ko‘ring.

Agar  siz  yo‘nalishni  topishga  qiynalayotgan  bo‘lsangiz, 

muammo  yoki  vaziyatning  boshiga  qayting.  Vazifani  eng  oddiy 

shaklga ajratish, ijodiy jarayonning istalgan bosqichida siz hali ham 

yo‘lda ekanligingizga ishonch hosil qilishingizni ta’minlab beradi.




163

3. “Aha!” deydigan paytingizni kutib o‘tirmang.

Realist  bo‘ling:  ijodiy  sohalarda,  o‘sha  tushunarsiz  “aha!” 

ni  kutish  –  bu  shunchaki  bajarilmay  qolib  ketadigan  vazifa. 

Ijodkorlikdagi asosiy narsa bu mushak emas, balki kayfi yatdir. Va 

har qanday mushaklar singari, siz ham uni qurishingiz mumkin – 

lekin asosiysi siz ishni bajarishingiz kerak.

4. Kerakli muhitni yarating.

Atrofdagilar  yoningizda  savollar  yoki  turli  harakatlar  bilan 

chal-g‘itishi  mumkin,  albatta.  Ammo  baribir,  agar  siz  doimo 

chalg‘iydigan bo‘lsangiz, siz hech qachon ijodiy ish uchun zarur 

bo‘lgan  muhitga  kira  olmaysiz.  Kerakli  ish  muhitini  yaratish 

va  chalg‘imaydigan  holatni  yaratish  vaqtingizni  tiklashga  va 

ijodingizni jadvalga muvofi q bajarishga juda katta yordam beradi.

5. O‘zingizga inkubatsiya qilish uchun vaqt bering.

Fikrlar  tuxumga  o‘xshaydi:  ular  har  doim  darhol  chiqishga 

tayyor emaslar. Ba’zan siz ularga bir oz o‘tirib, rivojlanishiga yo‘l 

qo‘yishingiz  kerak.  Shuning  uchun  ijodiy  ish  vaqtini  muntazam 

ravishda yaratish samarali va baxtli ish oqimi uchun muhimdir.

Bu jarayon nafaqat g‘oyalaringizning to‘liq pishib yetilganligiga 

ishonch hosil qilish uchun zarur bo‘lgan vaqt va joyni beradi, balki 

ijodiy charchoqning oldini olish uchun ham muhimdir. 

Nazorat va muhokama uchun savollar

1. Tana orqali fi krlash deganda qanday jarayonni tushunasiz?

2. Tana orqali fi krlashning asosiy mohiyati nimada?

3. Ijodiy bosimning fi krlash uchun ahamiyati qanday?

4.  Bosim  ostida  fi krlashning  qanday  o‘ziga  xos  xususiyatlari 

bor?


5.  Bosim  ostida  fi krlashni  takomillashtirishning  qanday 

usullarini bilasiz?



 

Yüklə 440,64 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə