Xaqan balayev 1 (Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası) GİRİŞ
Yüklə 213,92 Kb. Pdf görüntüsü
|
320 Xaqan Balayev etiraf etmişik. Tehran isə bu istiqlaliyyəti pozmaq yolunda hər gün təzə fırıldaq çıxarır. İş belə gedirsə, biz tamamilə ayrılıb müstəqil bir dövlət təşkil etməyə məcbur olacayıq” (1, 359). Həmin gün Pişəvəri başda olmaqla ADF liderləri tərəfindən Bağırova göndərilmiş məktubda yazılmışdı: “Hələ üç il əvvəl böyük demokratik dövlətlər tərəfindən imzalanmış Atlantika xartiyası (Atlantika
da müstəqil yaşamaq hüququ vermişdir. Biz hesab edirik ki, beş milyonluq Azərbaycan xalqının hüququnu müdafiə etmək üçün indiki şəraitə uyğun olaraq Azərbaycanda müstəqil demokratik respublika hökuməti qurmaq zəruridir. Buna görə də, Azərbaycan xalqına müstəqil milli dövlət qurmaqda öz qanuni hüquqlarından istifadə etməyə icazə verməklə yanaşı, sizdən xahiş edirik ki, xalqımızın müqəddəs arzusunun – yaxın gələcəkdə iki qardaş respublikanın birləşməsi arzusunun gerçəkləşməsi üçün bizə kömək göstərib şərait yaradasınız” (8, 198). 1946-cı il yanvarın 16-da Pişəvəri başda olmaqla Milli hökumətin liderləri tərəfindən imzalanmış “Azərbaycan xalqının tələbləri” adlı sənəddə də İrandan tamamilə ayrılaraq demokratik əsaslarda müstəqil dövlət – Azərbaycan Milli- Demokratik Respublikası yaratmaq ideyası təsbit olunmuşdu. Pişəvəri radikal siyasətində daha da ifrata vararaq, hərəkatı bütün İrana yaymaqla Tehranı hədələyirdi. 1946-cı ilin fevral ayındakı kiçik bir nitqində Pişəvəri dönə-dönə deyirdi: “Amma əgər Tehran mürtəce hökuməti istəsə Azərbaycan azadlığını boğa, onda Azərbaycan xalqı o hökuməti əzib, Tehranda Azərbaycanı tanımağa yarar bir hökumət yaratmağa çalışacaqdır”; “Biz özümüz məcburuq Tehrana gedək, oranı alaq, azad demokrat bir hökumət quraq və öz xalqımızın milli azadlığını bu yol ilə təmin edək”; “Ya gərək Tehran hökuməti azadlıq yolu ilə gedə və bizim azadlığımıza mane olmaya, əgər getməsə biz onunla getməyəcəyik və əgər mümkün olmasa, onu yıxıb yerinə bir demokrat rejim yaradacağıq”; “Yeri gələrsə, Tehrana gedib azadlıq əleyhinə mübarizə edən irticanın ocağını dağıdaq. Tehranlılar üçün də demokratik hökumət quraq” (8, 369-372). Pişəvəri bundan əvvəl və sonra da Sovet hökumətindən bir neçə dəfə Tehrana hücum etməyə icazə istəmişdi. Azərbaycan liderləri real hərbi qüvvələr nisbətinə əsaslanmayan bu ideyanı sonuncu dəfə 1946-cı ilin noyabr ayında Qəvam Azərbaycana qoşun yeridəcəyini elan edəndən sonra Bağırova göndərdikləri məktubda ifadə edərək, silahlı toqquşma baş verərsə, Tehrana qalib gələcəklərini bildirmişdilər. Moskvada müəyyənləşdirilmiş milli muxtariyyət ideyasının Bakıda müstəqil dövlət və Azərbaycan SSR-lə birləşmək ideyasına, Təbrizdə Tehranı da tutmaqla bütün İran üçün azadlıq ideyasına transformasiyası hərəkatın əleyhinə çevrilmişdi. Hərəkatın gedişində elan olunmuş demokratik cəmiyyət quruculuğu yolunda antidemokratik üsullardan istifadə edilmişdi. Yeni qurumlar bəzən qanunçuluğa riayət etmir, özbaşınalığa yol verirdilər. ADF yerli özəkləri sədrlərinin öz səlahiyyətlərini aşması o həddə çatmışdı ki, Pişəvərinin öz müdaxiləsinə ehtiyac Cənubi Azərbaycanda demokratik hərəkatın (1941-1946-ci illər) məğlubiyyəti... 321
yaranmışdı. “Azərbaycan” qəzetində çap etdirdiyi “Ayı dostluğu” adlı məqaləsində yazırdı: “Məxsusən kəndlərdə firqə sözü çox pis təəbir edilir. Onun başında duranlar çox yerdə dövlət idarələrini mənimsəyib, hətta bəzi yerlərdə firqə məsulları öz vəzifəsini unudub, dehbar (kənd sahibi), kəndxudalar, məhkəmələr kimi və qanuni idarələrin işlərinə qarışmaq firqə rəhbərlərinə yaraşan işlərdən deyildir” (9, 97-98). Fədailər bəzi şəhər və kəndlərdə qanunsuzluğa yol verir, repressiya tədbirləri həyata keçirir, mal-mülk müsadirə edir, mühakiməsiz divan tutur, məhkəməsiz cəza verir, edam edir, mülkədarları, jandarm başçılarını qətlə yetirir, “günahsız insanları öldürürdülər” (15, 402). Həmkarlar ittifaqlarına başçılıq edən Biriya həmkarlar ittifaqının səlahiyyətləri ilə bir araya sığmayan hərəkətlərə yol verir, adamları təhdid edir, həbsə alır, sürgünə göndərirdi (15, 255). Dekabrın 12-də hakimiyyəti ələ alandan sonra üç gün ərzində fəaliyyət göstərən hərbi-səhra məhkəmələri tərəfindən hərəkata düşmən hesab edilənlər güllələnmişdi. Bu qanunsuz hərəkətlərin uzun illər ərzində cənubi azərbaycanlıların məruz qaldıqları haqsızlıq və zülm müqabilində qisas və intiqam hisslərindən doğduğu bəlli olsa da, bu, bəraətə əsas vermirdi və demokratik hərəkatın, milli hökumətin nüfuzuna ciddi zərbə idi.
1946-cı il aprelin əvvəlində Sovet Azərbaycanının nümayəndələri ilə görüşündə Pişəvəri bildirmişdi: “ Siz gedən kimi Qəvam dərhal demokratik qüvvələrlə və onların rəhbərləri ilə haqq-hesabı çürüdəcək. Bunda ən əvvəl müvəqqəti hökumətin və fədailərin təqib etdiyi, əmlakını müsadirə etdiyi mülkədar və xanların mürtəce hissəsi fəal iştirak edəcək. Hökumət və fədailər tərəfindən öldürülənlərin qohumları demokratları və onların ailələrini mühakimə edəcək və onlarla elə haqq-hesab çürüdəcəklər ki, tarix bu qanlı qırğını heç vaxt unutmayacaq” (14, 311). Həmin günlərdə yenə söyləmişdi: “Biz inqilab etdik, öz dövlətimizi qurduq, İranın mərkəzi hakimiyyətinə qarşı iş apardıq; İran konstitusiyası nöqteyi-nəzərindən biz cinayət etdik və indiki İran hökuməti bunu bizə bağışlamayacaq. Biz hamımız edam olunmağa məhkumuq” (15, 527). Pişəvərinin düşündüyü kimi də olmuşdu. Azərbaycana hücum edən ordunun önündə mülkədarların və sərvət sahiblərinin silahlı dəstələri gəlir və demokratlara, fədailərə, onların ailə üzvlərinə divan tuturdular. Hadisələrin şahidi olmuş Ə. Lahrudi “Xatirələr və mülahizələr” adlı kitabında yazır: “İrticaçı böyük bandalar və cinayətkarlar ordunun ön sıralarında Azərbaycana tərəf hərəkətdə idilər. Tehran qəzetləri və radioları onları “mihən pərəstan-e İrani” (İranlı vətənsevərlər) adlandırırdı. Onlara başçılıq edənlər hərbi formalarını dəyişdirmiş zabitlər idilər və ordudakı kimi silahlanmışdılar. Bunların vəzifəsi ordunun Azərbaycana daxil olmasından əvvəl oradakı demokratları aradan götürmək və Azərbaycan ərazisinə şahın “zəfərmənd” ( zəfərli) ordusunun daha təmtəraqlı şəkildə girməsi üçün uyğun şərait yaratmaq idi” (26, 282). İran hökuməti Azərbaycana qoşun yeritmək istədiyi zaman milli hökumətin silahlı müqavimət göstərmək haqqındakı qəti qərarı faciəvi səhv idi. Yuxarıda
Yüklə 213,92 Kb. Dostları ilə paylaş:
|