Xaqan balayev 1 (Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası) GİRİŞ

---

312 

 Journal of Azerbaijani Studies 

CƏNUBİ AZƏRBAYCANDA DEMOKRATİK HƏRƏKATIN 

(1941-1946-CI İLLƏR) MƏĞLUBİYYƏTİ: SİYASİ VƏ 

GEOSİYASİ SƏBƏBLƏR 

 

Xaqan BALAYEV

1

 

(Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası) 

 

 GİRİŞ 

 

 

Cənubi  Azərbaycanda  demokratik  hərəkatın  başlanması,  1945-ci  ilin 

dekabrında  Azərbaycan  Milli  Məclisi  və  Milli  Hökumətinin  fəaliyyətə 

başlayaraq  Azərbaycan  muxtariyyətinin  elan  olunması  və  1946-cı  ilin 

dekabrında  hərəkatın  məğlubiyyəti    İkinci  Dünya  müharibəsi  və  SSRİ-nin 

Böyük  Vətən  müharibəsi  dövründə    İranın  sosial  və  iqtisadi    şəraiti,  daxili  və 

xarici  siyasəti,  geosiyasi  vəziyyəti,  müttəfiq  dövlətlərin  (SSRİ,  Böyük 

Britaniya, ABŞ) maraq və mənafeləri,  qarşılıqlı münasibətlərindəki   mürəkkəb 

və ziddiyyətli proseslərlə əlaqədar idi. 

1941-1946-cı  illərdə  Cənubi  Azərbaycanda  baş  vermiş    proseslər  sovet,  o 

cümlədən  Azərbaycan  tarix  elmində,  vahid  siyasi  doktrinanın  hökm  sürdüyü 

şəraitdə   obyektiv tədqiqat aparmaq imkanı olmadığına görə, birmənalı şəkildə 

milli-azadlıq  hərəkatı  kimi  qiymətləndirilmişdir.  SSRİ-nin  süqutundan  sonrakı 

ilk illərdə Azərbaycan tarixçilərinə obyektiv tədqiqat aparmaqda sovet rejiminin 

ideoloji  stereotiplərindən  əlavə  ikiyə  bölünmüş  xalqın  daimi  qovuşmaq 

arzusundan  doğan  milli  təəssüb  hissləri  də  mane  olmuşdur.  Arxivlərin  bağlı 

olması  da öz rolunu oynamışdır. 

Son  illərdə  nəşr  olunan  elmi  ədəbiyyatda  hadisələr  arxiv  sənədləri əsasında 

bu  və  ya  digər  dərəcədə  obyektiv  şəkildə  araşdırılmışdır.  Hadisələrə  tam 

obyektiv siyasi qiymət verilməsi üçün tədqiqatların davam etdirilməsinə ehtiyac 

vardır. 

Cənubi  Azərbaycandakı  hərəkat  Sovet  İttifaqının  yardımı  ilə  başlayaraq, 

onun  tərəfindən himayə olunsa da, bunun üçün  əsaslı sosial və iqtisadi, siyasi  

şərait var idi. İran əhalisinin üçdə birini təşkil edən, 280 min kvadrat kilometr 

əraziyə  malik  olan  beş  milyonluq  Cənubi  Azərbaycan  xalqı  İran  dövləti 

tərəfindən əsrlər boyu iqtisadi əsarətə məruz qalaraq, bütün milli hüquqlarından 

məhrum  edilmişdi.  Şovinist  İran  fars  dövləti  təhqiramiz  üsullardan  da 

çəkinməyərək, Cənubi Azərbaycan xalqının milli mənsubiyyətini və dilini inkar 

edir,  onun    fars  əsilli  xalq  olduğunu,  Səlcuqilər  dövründə  assimilyasiyaya 

uğrayaraq  türkləşdiyi  iddiasını  irəli  sürür  və  əslində  linqusid  (“genosid” 

anlayışının  dilə  aid  analoqu:    müəyyən  bir  dilin  kökündən  ləğv  edilməsi) 

siyasəti  yeridirdi.  İran  əhalisinin  üçdə  birini  təşkil  edən  xalqın  öz  ana  dilində 

                                                 

1

 AMEA  İnsan Hüquqları üzrə Elmi-Tədqiqat İnstitutunun doktorantı 

---

Cənubi Azərbaycanda demokratik hərəkatın (1941-1946-ci illər) məğlubiyyəti... 

313 

məktəbinin,  mətbuatının  olmaması,  öz  idarəsində,  məhkəməsində  fars  dilini 

işlətməyə  məcbur  edilməsi,  ölkənin  ali  qanunverici  orqanında  və  dövlət 

təsisatlarında  sayına görə təmsil olunmaması milli əsarətin bariz təzahürü idi.  

Milli  istiqlal  uğrunda  bir  neçə  dəfə  mübarizəyə  qalxmış  xalq  məğlubiyyətə 

uğrasa da, inamını itirməmişdi.  

1941-ci  ilin  avqustunda  sovet  qoşunları  Cənubi  Azərbaycanı  və  ölkənin 

digər  şimal  rayonlarını  zəbt  etdikdən  sonra    Azərbaycan  xalqının  müəyyən 

hissəsi  milli  əsarətdən  xilas  olmaq  məqamının  yetişdiyini  düşünərək, 

mübarizəyə hazır idi və çoxəsrlik arzusunun gerçəkləşməsini milli muxtariyyət 

əldə  etməkdə  görürdü.  Müstəqil  dövlət  quraraq  sonradan  Azərbaycan  SSR-ə 

birləşmək  ideyasının  da  tərəfdarları  var  idi.    Mir  Cəfər  Pişəvəri  dönə-dönə 

söyləyirdi ki, bu fürsəti əldən buraxsaq, tarix bizi heç zaman bağışlamaz. 

Elmi  ədəbiyyatdan  məlumdur  ki,  1945-ci  ilin  dekabrında  Cənubi 

Azərbaycanda M. C. Pişəvərinin bəzən “inqilab”, əsasən “qiyam” (8, 357, 358, 

393  və  s.),  H.  Həsənovun  “demokratik  çevriliş”  (15,  556),  C.  Həsənlinin 

“hakimiyyətin zəbt edilməsi”   (14, 202) adlandırdıqları silahlı dövlət çevrilişi   

ÜİK(b)P  MK  Siyasi  Bürosunun  “Cənubi  Azərbaycanda  və  İranın  digər  şimal 

vilayətlərində  separatist  hərəkatın  təşkil  edilməsi  tədbirləri  haqqında”    6  iyul 

1945-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  həyata  keçirilmişdi.    Bu  qərarda  İran  dövlətinin 

tərkibində  geniş hüquqları olan Azərbaycan Milli Muxtar Əyalətinin, separatist 

hərəkata  rəhbərlik  etmək  üçün  Azərbaycan  Demokrat  Partiyasının,  həmçinin 

Kürdüstan Demokrat Partiyasının və  Kürdüstan Muxtar Əyalətinin yaradılması 

nəzərdə  tutulurdu.  Həmin  qərarla  bu  separatist  hərəkatların  tam 

maliyyələşdirilməsi  tapşırığı  da  verilmişdi  və  artıq  iyulun  20-dən  icrasına 

başlanmışdı. Qərarın yerinə yetirilməsi və icrasına nəzarət Malenkov, Molotov, 

Beriya və Bağırova həvalə olunmuşdu.   

Ən yeni tarixə nəzər salınsa,  milli-azadlıq,  yaxud demokratik hərəkatların 

məhz  böyük  dövlətlərin    himayəsi  ilə  həyata  keçirildiyini  çoxlu  faktlar  təsdiq 

edir.  Cənubi Azərbaycandakı hərəkat da istisnalıq təşkil etmirdi. 

Sovet  İttifaqı  ÜİK(b)P  MK  Siyasi  Bürosunun  6  iyul  1945-ci  il  tarixli 

qərarından  əvvəl  bütün  beynəlxalq  hüquq  normalarını  pozaraq,  Cənubi 

Azərbaycanı  öz  ərazisi  kimi  idarə  etməyə  başlamışdı.  İyunun  10-da  Stalin 

“Şimali  İranda  sovet  sənaye  müəssisələrinin  təşkili  haqqında”  SSRİ  Nazirlər 

Sovetinin,  iyunun  21-də  “Şimali  İranda  neft  geoloji-kəşfiyyat  işlərinin 

aparılması haqqında” Dövlət Müdafiə Komitəsinin qərarlarını imzalamışdı. 

Avqust  ayından  ÜİK(b)P  MK  Siyasi  Bürosunun  qərarında  nəzərdə  tutulan 

Azərbaycan  Demokrat  Partiyasının  yaradılmasına  hazırlıq  işləri  başlanmışdı.  

Sentyabrın 7-də Təbrizdə İran Xalq Partiyasının  – Tudənin Azərbaycan əyalət 

təşkilatı  öz  konfransında  bütün  təşkilatla  yeni  yaradılacaq  partiyanın  tərkibinə 

daxil  olmaq  haqqında  qərar  qəbul  etdi.  Oktyabrın  2-də  Təbrizdə  Azərbaycan 

Demokrat Firqəsi adlandırılan partiyanın birinci təsis qurultayı oldu. Partiyaya  

sədr seçilmiş Pişəvərinin və onun silahdaşlarının rəhbərliyi altında Azərbaycan 

Milli Muxtar Vilayətinin yaradılması istiqamətində hərəkat başlandı.  

---

314  

Xaqan Balayev 

Oktyabrın  8-də  ÜİK(b)P  MK  Cənubi  Azərbaycan  məsələsini  yenidən 

müzakirə edərək, 6 iyul 1945-ci il tarixli qərarına əlavələr etdi.   ADF-nin əsas 

vəzifəsi  kimi  bir  daha  “İran  dövlətinin  tərkibində  Azərbaycanın  milli 

muxtariyyətinə  nail  olmaq”  müəyyənləşdirilmişdi.  Bu  qərarda  “silahlı  dəstələr 

yaradılmasını  sürətləndirmək”  vəzifəsi  qarşıya  qoyulmuşdu  və  noyabrın 

əvvəllərindən  yerli  əhalidən  silahlı  dəstələr  –  fədailər  (sovet  sənədlərində 

“partizan”  adlandırılırdılar,  SSRİ  -  dən  gələn  vəsait  hesabına  aylıq  haqq 

alırdılar) təşkil olunmağa başlandı, onlar SSRİ tərəfindən İranda istifadədə olan 

silahlarla silahlandırılırdı. Qərarda, həmçinin, “separatist” terminini işlətməmək  

tapşırılırdı (Bağırov da Stalinə məktublarında “separatist hərəkat” terminindən 

istifadə edirdi). 

1945-ci  ilin  noyabr  ayında    Cənubi  Azərbaycanın  bütün  əsas  şəhərlərində  

çoxminli  mitinq  və  yığıncaqlarda  Azərbaycan  Xalq  Konqresinə  seçkilər 

keçirildi. Xalqın hərəkata qoşulmuş hissəsi, ADF-nin on minlərlə üzvü, minlərlə 

fədai  hərəkatın  nə  dərəcədə  Moskvadan  idarə  olunması  haqqında  məlumata 

malik deyildi və ola da bilməzdi. Onların nəzərində hərəkatın ideya mənbəyi öz 

mühitlərində idi, öz inamlarından doğmuşdu. Buna görə də, hərəkatda iştirakları 

tam səmimi idi və milli istiqlal məqsədi güdürdü. 

Noyabrın 20-də Təbrizdə işə başlayan konqresə  nümayəndələrin təklifi ilə 

təsis  qurultayı  statusu  verildi.  Qurultay  “Təsis  qurultayının  qətnaməsi”,  “İran 

şahına,  məclisinə  və  hökumətinə    bəyannamə”,  “Xalqa  müraciət”,  “Milli 

Məclisə seçkilər haqqında əsasnamə” kimi mühüm sənədlər qəbul etdi. “Xalqa 

müraciət”də deyilirdi: “Azərbaycan xalqı İranın müstəqilliyini və bütövlüyünü 

pozmadan  dünyanın  başqa  millətləri  kimi  Atlantika  xartiyasının  prinsipləri 

əsasında  öz  taleyini  həll  etməkdə  özünü  azad  və  səlahiyyətli  hesab  edir”  (6). 

Milli  Məclisə  seçkilərin  keçirilməsinədək  və  xalq  hökumətinin  təşkilinədək 

rəhbər  orqan  kimi    Hacı  Mirzə  Əli  Şəbüstərinin  sədrliyi  ilə  Milli  Komitə 

seçildi.Milli  Komitənin  qərarı  ilə  noyabrın  23-27-də  Milli  Məclisə  seçkilər 

keçirildi.  

Dekabrın  12-də  (21  Azər)  Azərbaycan  MM-in  birinci  sessiyası  açıldı. 

Pişəvərinin  başçılığı  ilə  Azərbaycan  Milli  Hökuməti  (AMH)  təşkil  olundu. 

Fədailərin ultimatumuna əsasən ordu, jandarmeriya, polis AMH-yə tabe oldu.  

Milli  hökumət  siyasi,  hüquqi  (xüsusən  məhkəmə),  inzibati,  ticarət,  seçki, 

torpaq islahatları apardı. 1946-cı il yanvarın 6 - da Azərbaycan dili rəsmi dövlət 

dili elan olundu. Təhsil Azərbaycan dilində aparılmağa başlandı. Təbriz Dövlət 

Universiteti  yaradıldı.  Milli  ordunun  formalaşdırılmasına  başlandı.  Yanvarın 

15-də MM Konstitusiya layihəsinin hazırlanması haqqında qərar qəbul etdi və s. 

Qeyd  olunmalıdır  ki,  bütün  mühüm  sənədlər  (ADF-nin  nizamnaməsi  və 

proqramı,  MM-in  nizamnaməsi,  qanunlar  və  qərarlar)    Bakıda,  həmçinin 

Moskvada təshih edilərək təsdiqlənirdi.  

ÜİK(b)P  MK  Siyasi  Bürosunun  6  iyul  1945  -  ci  il  tarixli  qərarının  İranda 

icrası  davam  edirdi.  1946-cı  il  yanvarın  22-də  Məhabadda  İranın  tərkibində 

Kürdüstan  muxtariyyəti  elan  olundu.  Bundan  ruhlanan  Urmiya  erməniləri  də 

---

Cənubi Azərbaycanda demokratik hərəkatın (1941-1946-ci illər) məğlubiyyəti... 

315 

Şimali  İranda  öz  muxtar  vilayətlərini  yaratmaq  planlarını  cızmağa  başladılar. 

İranın  cənubunda  üsyana  qalxan  tayfalar  Azərbaycanda  aparılmış  islahatların 

onlara da şamil olunmasını tələb edirdilər. 

İran    unitar  dövlətdən  federativ  dövlətə  çevrilmək  təhlükəsi  qarşısında 

qalmışdı  və  əks  tədbirlər  görməyə  başlamışdı.  Fefralın  19-dan  martın  8-dək 

Moskvada İranın baş naziri Əhməd Qəvamın başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti 

ilə  aparılan  danışıqlar  zamanı  sovet  tərəfinin  (  İ.  V.Stalin  və  V.  M.  Molotov) 

ciddi səyinə baxmayaraq, İran tərəfi (Qəvam) İran konstitusiyasına əsaslanaraq,  

Cənubi  Azərbaycan  muxtariyyətinin  tanınmasının  qeyri-mümkün  olmasında 

israr  elədi.  Moskvadan  yola  düşərkən  Stalinə  göndərdiyi  məxfi  məktubda 

Qəvam bir daha yazırdı ki, “Azərbaycan problemi yalnız İranın suverenliyinə, 

müstəqilliyinə,  ərazi  bütövlüyünə  ən  azacıq  belə  zərər  vurmadan  həll  edilə 

bilər”  (10,  222).  Mart-iyun  aylarında  Moskva-Tehran,  Tehran-Təbriz  arasında 

aparılan danışıqlar (Bakı Moskva ilə Təbriz arasında vasitəçi rolunu oynayırdı) 

nəticəsində iyunun 13-də  Təbrizdə İranın baş nazirinin müavini Müzəffər Firuz 

və  Mir  Cəfər  Pişəvəri  tərəfindən  “Dövlət  və  Azərbaycan  nümayəndələri 

arasında  müqavilə”  imzalandı.  İyunun  14-də  Azərbaycan  Məclisinin  rəyasət 

heyəti,  17  -  də  İran  hökuməti  müqaviləni  təsdiq  etdilər.  Müqaviləyə  əsasən 

Cənubi  Azərbaycanda  demokratik  hərəkatın  əldə  etdiyi  nailiyyətlər  əsas 

etibarilə  saxlanılır,  idarəetmə  forması  dəyişirdi.  Azərbaycan  Milli  Məclisi 

Azərbaycan Əyalət Əncüməninə çevrildi, Azərbaycan Milli Hökuməti əvəzinə 

Azərbaycan  İdarə  Şurası  yaradıldı.  Salamulla  Cavid  Azərbaycanın  ostandarı 

oldu.  Pişəvəri  dövlət  vəzifələrindən  istefa  verərək,  ADF-nin  sədri  kimi 

fəaliyyətini davam etdirdi. 

Sonrakı hadisələrdən 13 iyun müqaviləsinin İran hökuməti tərəfindən siyasi 

bir manevr olduğu aydınlaşdı. Məlum oldu ki, müqavilə Qəvam başda olmaqla 

İranın mürtəce dairələri üçün Azərbaycan üzərinə qəti hücuma keçməkdən ötrü 

vaxt  qazanmaq  vasitəsi  imiş.    Müqavilə  təsdiqlənəndən  sonra  onun  yerinə 

yetirilməsi  üçün    praktik  addımlar  atılacağını  vəd  edən  İran  hökuməti  bu 

istiqamətdə heç bir iş görmürdü. Azərbaycan ordusunun, jandarmeriyasının və 

bankının məsələləri tənzimlənmirdi. Tehran Azərbaycan ordusunun saxlanması 

üçün  vəsait  ayırmırdı,  bu  isə  onun  zəifləməsinə  səbəb  olurdu.  Qəvam 

Azərbaycanı  iqtisadi  blokadaya  salmaq  siyasətini  yeridirdi.  O,  Təbrizdə  milli 

bankın bağlanmasına təkid edirdi. Azərbaycana hər cəhətdən təzyiq göstərilirdi. 

Eyni zamanda, Qəzvindən Astarayadək Azərbaycanın bütün sərhədi boyu  İran 

qarnizonları möhkəmləndirilirdi.  

Noyabrın 21-də Qəvam elan etdi ki, İran Milli Məclisinə dekabrın 7-ə təyin 

olunmuş seçkilər zamanı qayda-qanunu təmin etmək məqsədilə istisnasız olaraq 

ölkənin  bütün  vilayətlərində  qoşun  hissələri  –  “əmniyyət  qüvvələri” 

yerləşdiriləcəkdir  və  bu  barədə  Təbrizə  teleqram  göndərildi.  Həmin  gün 

Pişəvəri  başda  olmaqla  Azərbaycan  rəhbərləri  Qəvamın  teleqramını  müzakirə 

edib,  Azərbaycana  qoşun  yeridilməsinin  qəti  əleyhinə  çıxdılar  və  Tehrana  bu 

məzmunda  teleqram  göndərdilər.  Qoşun  yeridiləcəyi  təqdirdə  müqavimət 

---

316  

Xaqan Balayev 

göstərmək  qərara  alındı.    Noyabrın  27-  də  Qəvam    Cavidə  göndərdiyi 

teleqramda qoşun yeritməyə qərarlı olduğunu bir daha bildirdi. Noyabrın 28-də 

Moskva  İran hökumətinə müqavimət göstərməyi  tövsiyə etdi. 

İran  ordusu  bütün  hazırlıq  işlərini  görəndən  sonra  dekabrın  4-də 

Azərbaycana hücum etdi. Silah-sursatı alınaraq Sovet Azərbaycanına aparılmış 

Azərbaycan  ordusu  İran  ordusuna  müqavimət  göstərmək  iqtidarında  deyildi. 

Azərbaycan  rəhbərləri  Bağırov  vasitəsilə  Moskvadan  dəfələrlə  onlara  hərbi 

yardım göstərməyi xahiş etsələr də, sovet rəhbərləri bundan qəti imtina etdilər. 

Moskva  mətbuatında  Azərbaycandakı  böhran  İranın  sırf  daxili  işi  kimi  şərh 

olunurdu.  

Dekabrın 11- də İran ordusuna  bundan sonra silahlı müqavimət göstərməyin 

məqsədəuyğun olmadığı və hökumət qoşunlarının Azərbaycana daxil olmasına 

etiraz etməmək haqqında Stalinin göstərişi 

Pişəvəri 

başda 

olmaqla 

Azərbaycan  rəhbərlərinə  çatdırıldı.  Həmin  gün  Azərbaycan  Əyalət  Əncüməni 

müqavimətin  dayandırılması  və  İran  qoşunlarının  Azərbaycana  buraxılması 

haqqında qərar qəbul etdi  və Qəvama göndərdi. ADF rəhbərliyi ilə Azərbaycan 

üçlüyünün  keçirdiyi  fövqəladə  iclasın  qərarına  əsasən    Pişəvəri  ADF  sədri 

vəzifəsindən istefa verdi və Məhəmməd Biriya partiyanın müvəqqəti sədri təyin 

olundu. 

Dekabrın 14-də İran qoşunları Təbrizə daxil oldular. Əvvəlcədən yaradılmış 

hərbi-səhra məhkəməsi fəaliyyətə başladı. Bir neçə gün ərzində üç mindən çox 

adam  edam  edildi  və    güllələndi.  Minlərlə  insan  həbsxanalara  salındı.  Cənubi 

Azərbaycanın  hər  yerində  hərəkat  iştirakçılarına  və  onların  ailə  üzvlərinə  orta 

əsrlər  sayağı  işgəncələr  verildi,    qanlı  divan  tutuldu.  İranın  cənub  əyalətlərinə 

sürgün  edilən  8  min  azərbaycanlı  aclıqdan  və  xəstəlikdən  həlak  oldu.  Son 

nəticədə, qətlə yetirilənlərin sayı 30 mindən çox idi. Dekabrın 20 də İran ordusu 

bütün Azərbaycanı tutdu.  

Cənubi Azərbaycan xalqının növbəti istiqlal mübarizəsi milli qurtuluşa yox, 

milli faciəyə gətirib çıxardı. Məğlubiyyətin siyasi və geosiyasi səbəbləri vardı.