BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№3 Humanitar elmlər seriyası 2010
İNGİLİS DİLİNDƏ SİNONİM CƏRGƏNİN GENİŞLƏNMƏSİNDƏ
METAFORANIN ROLU
N.Ş.ƏRƏBLİ
Bakı Dövlət Universiteti
nargiz_arabli@yahoo.com
Məqsəd dilin bilinməyən və istifadə olunmayan potensialını aşkara çıxarmaq üçün
stilistik priyomları, daha dəqiq desək, metaforanı analiz etmək, onun dil funksiyalarının bir
neçə aspektini tədqiq etməkdir. Məqalənin tədqiqat obyekti metaforanın dil funksiyalarının
aşağıdakı aspektləri olmuşdur: sinonimlərin yaranma üsulu kimi, sözün leksik-semantik struk-
turunun inkişaf üsulu kimi. Metaforik məna dəyişməsi prosesi daimidir və dildə daim yeni
obrazlar, məna və sözlər yaranır. Məqalə dilçiliyin iki sahəsini – üslubiyyat və leksikologiyanı
birləşdirir: leksik ifadə vasitəsi və üslubi priyom olaraq metafora üslubiyyatın tədqiqat sa-
həsinə daxildir. Digər tərəfdən, metafora məcazi mənada işlədilən söz və söz birləşmələrinin
yaranmasına zəmin yaratdığı üçün mənanı xüsusi məfhum kimi öyrənən və leksikologiyanın
bir bölməsi olan semasiologiyanin predmetidir.
“Metafora” termini, sözün etimologiyasından aydın olduğu kimi, müəy-
yən keyfiyyətin bir obyektdən başqa bir obyektə keçidi deməkdir. Müasir dil-
çilikdə metafora sözün əlavə məna çaları qazanması kimi qəbul olunur. Belə
ki, grasp, get və see fellərinin məna dəyişməsi nəticəsində understand felinin
əsas mənası əlavə məna kimi qəbul edilmişdir. Grasp, get və see felləri “başa
düşmək” mənasında işləndikdə əlavə məna bu sözlərin semantik strukturunda
ifadə olunur (14, 98). Çox zaman metafora müəllifi iki müxtəlif obyekt ara-
sında oxşar, ortaq əlamət gördükdə bu məna dəyişməsi baş verir.
Dilçilərdən İ.R.Qalperinə görə metaforanın oxşarlığa əsaslanması fikri
doğru deyil. İki obyekti birləşdirən bir ümumi əlamət onların oxşarlığına də-
lalət etmir. Məsələn: heyvanlar və insanlar hərəkət edir, nəfəs alır, qidalanır.
Lakin bu funksiyalardan biri, misal üçün hərəkət, nəfəsalma eyni zamanda
həm heyvanlara, həm də insanlara xas əlamət olması onların oxşarlığı demək
deyil.
Diqqətə çatdırmalıyıq ki, eyniləşdirmə oxşarlığa bərabər tutulmamalıdır:
“Dear Nature is the kindest Mother still” (3, 203). Burada “Mother” məfhumu
“nursing, weaning, caring for” hərəki anlayışlarını xatırladır. Lakin “Nature”
məfhumu barəsində bunu demək mümkün deyil. Burada real oxşarlıq deyil,
ümumiləşdirmə mövcuddur.
18
Buna görə də metaforanın tərifini iki mənanın eyni anda realizasiyası
kimi vermək daha düzgün olardı. Məhz bu xüsusiyyətinə görə metafora obrazlı
təsvir üçün ən güclü vasitə hesab olunur. Nəticə etibarilə, şüurda müəyyən
obraz yaratmaq bir məfhumu abstraktlıqdan konkretliyə gətirməkdir. “Mother”
və “Nature” sözlərinin mənalarının qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində təbiət öz
simasını saxlamaqla anaya xas xüsusiyyətlərə yiyələnir.
Metafora «pearly teeth», «voiceless sounds» kimi təyinli sözlərdə,
yuxarıda qeyd etdiyimiz “Nature” və “Mother” timsalında predikativli söz bir-
ləşmələrində təcəssüm edən zaman eyniləşdirmə müşahidə olunur.
Hər hansı ədəbi parçada izahedici vahid olmadıqda müxtəlif hərəki fellə-
rin yeniləşdirilməsi asanlıqla başa düşülmür. Növbəti cümləyə diqqət yetirək:
“In the standing beams that streamed through the open window the dust
danced and was golden” (3, 243).
Bu parçada toz hissəciklərinin hərəkəti yazıçının gözündə rəqs hərəkət-
lərinə bənzəyir. Bu baxımdan iki istiqamətdə fikir yürütmək mümkündür:
abstrakt və konkret, burada hərəkət (ümumi) və rəqs (konkret). Növbəti nümu-
nədə metafora zərfdə biruzə verir:
“The leaves fell sorrowfully.”
Tökülən yarpaqların təlaş içində olduğuna görə bədənini və başını
yelləyən insanın hərəkətləri ilə eyniləşdirilir. Lakin yazıçı təxəyyülü adi halda
aralarında oxşarlığın sezilməsi mümkün olmayan bu iki hərəkəti eyniləşdirir.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz nümunələr orijinal metaforaya misal ola bilər.
Adi metaforalar kateqoriyasına “a ray of hope”, “floods of tears”, “a storm of
indignation”, “a flight of fancy”, “a gleam of mirth”, “a shadow of a smile” və
bu kimi bir çox ifadələr daxildir ki, zaman keçdikcə öz metaforik xarakterini
itirmiş və adi dil vahidlərinə çevrilmişlər.
İngilis dilində sinonim cərgəni zənginləşdirən söz və ifadələr müxtəlif
məcaz növlərinə əsaslana bilər. Sinonim cərgəni genişləndirən sadə metafo-
ralar fiziki xüsusiyyətlərə əsaslanan oxşarlığa görə təsnif olunur. Aşağıdakılara
diqqət yetirək:
Görünüş və ya forma bənzərliyi: bridge – a structure to erected afford
passage across a waterway, 1) the narrow raised platform whence the captain
of a steamer gives directions (kapitan körpüsü); 2) the upper bony part of the
nose; 3) a thin upright piece of wood supporting the strings in a violin or si-
milar instrument (skripkanın körpüsü); 4) in dentistry – a frame for holding
false teeth which is clamped to adjoining teeth on each side (taxma diş kör-
püsü) (14, 115).
İngilis dilində gül adlarının yaranma tarixi bu baxımdan maraqlıdır; bəzi
gül adları assosiativ bənzərliyə əsaslanır. Məsələn, bachelor’ buttons, the
dandelion. Sonuncunun mənşəyi “the teeth of a lion”, latınca dens – tooth +
leo – lion, fransızca dent de lion kimidir.
Aster – bu çiçəyin ağ, çəhrayı və bənövşəyi ləçəkləri ulduzlara bənzədiyi
üçün ona latınca “aster”, yəni ulduz adı verilmişdir (14, 123).
19
Canterbury Bells – bu çiçəklər Kenteberi zəvvarlarının atlarından asılan
zənglərə bənzədiyi üçün onlara “Canterbury Bells” adı verilmişdir.
Həssaslıq: egg – shell, the outer covering or shell of an egg – həssas və tez
sınan hər əşyaya aid işlədilə bilər; məsələn: egg – shell china (kövrək çini qab).
Funksiya və ya istifadə: hand, the index of a time – piece (saatın əqrəbi);
arm – arms of a balance (tərəzinin gözü); wing (aeronautics) – təyyarənin
qanadı (14, 110).
Hərəkət oxşarlığı: caterpillar – tractor (traktor); həmçinin to saw the air
– to gesticulate (jestlərlə danışmaq) mənasını verir.
Vəziyyət oxşarlığı: entrails, bowels, intestines - inner parts of the earth
(yerin daxili); the head of a page (səhifə başlanğıcı), the foot of a page (sə-
hifənin sonu); island – a small raised area for pedestriants crossing streets or
awaiting trams, a street refuge (küçə daldalanacağı).
İngilis dilində çox söz və ifadələr vardır ki, metaforik xarakter daşıyaraq
insan anlayışı bildirir. Dilçilikdə belə söz və söz birləşmələri zoosemiya
adlanır. Aşağıdakı nümunələrdə insanların heyvan adları ilə adlandırılması
prosesinin metaforik xarakter daşıması kifayət qədər aydın görünməkdədir;
belə ki, hiyləgər insan fox; acgöz – pig; kobud insan – bear; çox kitab oxuyan
– a bookworm; davakar, dalaşqan qadın – vixen; kinli qadın – a cat adlandırılır.
Dog, hound, cur, puppy, tyke terminləri kin – küdurət bildirir. Bulls (specu-
lators on a rise) – birjada qalxan qiymətlərlə əməliyyat aparan şəxs, bears
(speculators on a fall) – birjada düşən qiymətlərlə əməliyyat aparan şəxs,
lambs (gullible speculators) – tez inanan, aldanan birja iştirakçısı, calf (a
young man) – cavan oğlan, donkey (a foolish person) – axmaq, whale (a clever
man) – müdrik, ağıllı insan kimi söz ehtiyatını genişləndirən metaforik ter-
minlər də qeyd edilməlidir. Heyvan adlarının xəstəlik ifadə etməsi oxşar məna
dəyişməsidir: a cancer (latınca “xərçəng”); lupus (latınca “canavar”).
Bəzi felləri də bu kateqoriyaya aid etmək olar: to ape – to imitate
(meymunluq etmək); to bear – to speculate on falling prices (birjada düşən
qiymətlər üzərində əməliyyatlar aparmaq); to bull – to speculate on rising
prices (birjada qalxan qiymətlər üzərində əməliyyatlar aparmaq); to ferret out
– to search carefully, to discover (a criminal, secret) – cinayətkarı və ya sirri
aşkara çıxarmaq). İngilis dilində zoosemik metafora ifadə edən söz birləş-
mələri və idiomlar var. Aşağıdakılara diqqət yetirək: «to dog a person’s
steps»; «to hound a man» (izləmək) ; «lion’s share» (şir payı) .
İdiomların yaranma zəmini olan metaforanın mənbəyi fiziki əlamətlərin
oxşarlığıdır. Aşağıdakı kateqoriyalara fikir verək:
Rəng oxşarlığı: pea – soup fog (a thick yellow fog) – qalın sarımtıl
duman; pepper and salt (a cloth of dark and light wools woven together) – ağ
və qara rəngli yun parça (13, 235).
Forma bənzərliyi: devil’s darning needle (a dragon fly) – iynəcə.
Hərəkət bənzərliyi: dance on a tight rope (to perform risky tricks) –
riskli hərəkətlər etmək, plough the waves (to cleave the surface of water) –
20
dalğaları yarıb keçmək, slow – coach (a person slow in action, dull of wit,
behind the times in opinion) – geri fikirli, astagəl, yelbeyin insan (13, 236).
Vəziyyət oxşarlığı: behind the scenes (behind the scenery of a theatre) –
səhnə arxası; hence out of public view, in secret, in a position to see the hidden
agencies or working of things – sirli, ictimaiyyətdən gizli saxlanılan. (15, 439)
Bəzi idiomlar mürəkkəb metaforalara əsaslanır: a frog – in - the – throat
– horseness (kobudluq); a pill to cure an earthquake – half measures –
işəyaramaz metod.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, metaforik idiomlar mübaliğəli ola bilər:
dead from the neck up – foolish, dull – witted – boş beyin, ağılsız; hairsplit-
ting – drawing fine or artificial distinctions – cüzi fərq (15, 437).
Əqli prosesləri təsvir etmək üçün aşağıdakı ifadələrdən istifadə olunur:
«the train of thought» - «Lady Alison fell into a train of thought» (7, 153).
A.Kunin, M.D.Kuznets, Y.M.Skrebnyov, A.N.Moroxovskiy, O.P.Vorob-
yova, N.İ.Lixoşerst, Z.V.Timoşenko kimi dilçi alimlər antonomasiyanı da,
sifət və fel kimi işlənməsi “Metaphor” adı altında vermişdir; məsələn: nadir
yaraşığa malik olan kişi cinsinin nümayəndəsi Adonis adlanır (Adonis yunan
mifologiyasına əsasən, gözəlliyinə görə Venera tərəfindən sevilən mif qəhrə-
manı olmuşdur). A. Kunin daha bir neçə nümunə göstərir:
Apollo, Benedict (a newly married man, especially a confirmed bachelor
before marriage; from Shakespeare’s character in “Much Ado About No-
thing”) – subaylığın daşını atmış kişi. Cain (fratricide, murderer) – qatil,
Caliban (a man of degraded bestial nature from the character of Shakespeare’s
“Tempest”) – vəhşi təbiətli şəxs, Cerberus (in mythology “the three headed
dog guarding the portals of the internal regions” – an alert or surly guard) –
gözüaçıq mühafizəçi. Bu nümunələr yalnız ingilis dilində işlənilmir. Yuxarıda
göstərdiyimiz antonomasiya nümunələri beynəlmiləl xarakter daşıyır. Müxtəlif
yer və xalq adları eyni qaydada işlədilə bilər: bedlam (an asylum for lunatics
in London; hence a place of uproar. Corrupted from Bethlehem (Hospital of St.
Mary of Bethlehem) founded as a priory in 1247 and converted to a madhouse
in 1547) – dəlixana; vandal – a barbarian (vəhşi), spartan – hardy, fearless
(qorxusuz, cəsur).
ƏDƏBİYYAT
1.
Axundov A. Dil və üslub məsələləri. Bakı: Gənclik, 1970, 104 s.
2.
Раевська H.M. English lexicology. Kиiв: Вища школа, 2003, 335 p.
3.
Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка. Л.: Просвещение, 1973,
303 с.
4.
Виноградов В.В. “Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. М.: Академия
Наук СССР 1963, 255 с.
5.
Англо-русский словарь синонимов. М.: Оникс, 2010, 416 с.
6.
O.Jespersen. Growth and structure of the English Language. Chicago: The University of
Chicago Press, 314 p.
7.
R.S.Ginzburg. A course in Modern English Lexicology. M.: 1979, 276 p.
8.
Kukharenko V.A. A book of practice in Stylistics. М.: Высшая школа, 1986, 132 p.
21
9.
Galperin I.R. Stylistics. M.: Higher School Publishing House, 1971, 342 p.
10.
Geoffrey N. Leech. Semantics. London: Penguin Books, 1974, 356 p.
11.
Arnold I.V. English word. М.: Высшая школа, 1986, 276 p.
12.
Koonin A. English lexicology. M.: Book publishing house, 1940, 160 p.
13.
Marvin Terban. Scholastic Dictionary of Idioms, Scholastic reference (revised edition),
London, 2009, 304 p.
14.
Howard Jackson, Etienne Ze Amvela, “Words, Meaning and Vocabulary: An Introduction
to Modern English Lexicology”, London, Continuum International Publishing Group,
2009, 256 p.
15.
The Oxford Dictionary of Synonyms and Antonyms, Oxford University Press, USA,
2009, 514 p.
POЛЬ МЕТАФОРЫ В РАСШИРЕНИИ СИНОНИМИЧЕСКИХ РЯДОВ
В АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ
Н.Ш.АРАБЛИ
РЕЗЮМЕ
Основной целью статьи являются стилистические приемы выявляющие неиз-
вестный и неиспользованный потенциал языка, анализировать метафору и некоторые
аспекты лингвистических функций. Цель работы изучить следующие аспекты лингвис-
тических функции метафоры, как способ образования синонимов, способ развития
лексико-семантической структуры слов. Метафорическое развитие значения является
постоянным процессом и способствует образованию новых образ, слов и значений.
THE ROLE OF METAPHOR IN THE ENLARGEMENT OF SYNONYMIC GROUP
IN ENGLISH
N.Sh.ARABLI
SUMMARY
The aim of the article is to find out the unknown potential of language in order to
analyse metaphor and some of its linguistic aspects. The following linguistic aspects of the
metaphor are the objects of the research: the source of synonymy and the development style of
the lexical-semantical structure of a word. Metaphoric change of meaning is permanent and it
results in new words, meanings and images.
22
Dostları ilə paylaş: |