126
GümüĢqaya, Sarıqaya, Axmaqaya, Göydil, Yam, Savalan, Tufarqan toponimlərinin
təhrif olunmuĢ formalarıdır.
Hazırda fars dilində Günbərf Ģəklində iĢlənən, əslində isə səsdüĢümü
nəticəsində bizə gəlib çatan Günbəri toponimi ehtimal ki, vaxtı ilə Günbərq
Günbərə və ya Günbəri formalarından birində olmuĢdur. Bu toponimin coğrafi
mövqeyi və semantik mənası belə bir fikri söyləməyə imkan verir. Gün və müxtəlif
anlamlar ifadə edən bərq // bəri // bərə komponentlərindən biri əsasında yaranmıĢ
Günbərq // Günbəri // Günbərə toponiminin semantik mənası hər üç formada
dilimizdə bir mənada – gün tutan, güneydə olan, günəĢli, günəĢə doğru olan yer,
ümumiyyətlə güney Ģəklində açıqlanır. Lakin sözün sonunda səsdüĢümü
nəticəsində bu toponimin ikinci komponenti farslaĢdırılmıĢ Günbərf (bərf fars
dilində qar deməkdir) Ģəklinə salınmıĢdır. Ġstər coğrafi mövqeyinə, istərsə də
semantik mənasına görə Günbərf toponiminin komponentləri arasında uyğunsuzluq
özünü göstərir. Bu isə həmin toponimin ilkin variantının bərpasına imkan yaradır
və təsdiq edir ki, bu toponim Günbərf yox, Günbərə /// Günbərq // Günbəri
Ģəklində olmuĢdur. Hazırda bu toponimin xalq arasında Günəvər Ģəklində
iĢlənməsi faktı onun qədim türkcə olduğunu əsaslandırır.
Üskü Ģəhərinə yaxın mineral bulağın baĢlanğıcında yerləĢən coğrafi
mövqeyinə görə GiriĢ adlanan kəndin adı dəyiĢdirilib Girinc // Cirinc formasına
düĢüb. Təbrizin BağmeĢə məhəlləsində GümüĢqaya bulağının adı dəyiĢdirilib
DəməĢqiyyə olub.
Bostanava, CamıĢava toponimlərinin müasir dilimizdə türkcə yer, məkan
bildirən ikinci komponenti “ava” sözü farsca “abad” topoformantı ilə əvəzlənərək
Bostanabad, CamıĢabad Ģəklində dəyiĢikliyə uğramıĢdır. Bunlarla yanaĢı, “ava”
tərkibli daha bir toponim – Əkinava coğrafi adı Əhmədabadla əvəz olunmuĢdur.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Əkinava coğrafi adının paraleli Ekinova
formasında Türkiyədə də mövcuddur. Ə.Ġnanın tədqiqatlarında “ava” sözünün
qədim oğuz tayfa baĢçılarından birinin adını bildirdiyi qeyd olunur: “Altıncı çadıra
“Ava” oturdu, ona sol traf kürek kegimini verdilər...” (Abdülkadir İnan. “Orun” ve
“Ülüş” meselesi. Makaleler ve incelemeler. Ankara 1987, s.242). Türk dilində e-ə
fonetik əvəzlənməsini nəzərə alsaq görərik ki, Ekinova Əkinava toponiminin
fonetik variantıdır. Əkinava türkcə (əkin və ava) sözlərindən ibarət əkin yeri və
əkinçiliklə məĢğul olan tayfa anlamında açıqlanır. Bu semantik məna eyni ilə
CamıĢava və Bostanava toponimlərinə də aiddir. Bu toponimlər isə həmin yerlərdə
əkinçilik və heyvandarlığın inkiĢafını göstərməklə yanaĢı, həmin yerlərin qədim
türk tayfalarına məxsus olduğunu müəyyən edir. Bunlarla yanaĢı, Güney
Azərbaycanın qərbində Ava və Qızınava coğrafi adları qeydə alınmıĢdır.
Güney Azərbaycanda farslaĢdırılmıĢ elə coğrafi adlar vardır ki, formaca fars
dilində iĢlənən söz təsiri bağıĢlasa da, həmin toponimlərin semantik mənası
127
müəyyənləĢdikdə məlum olur ki, bunlar fonetik əvəzlənmə nəticəsində məna
dəyiĢikliyinə uğramıĢ türk mənĢəli sözlər əsasında yaranmıĢ coğrafi adlardır.
Fonetik əvəzlənmə ilə semantik mənası dəyiĢdirilib təhrif edilmiĢ belə toponimlər
sırasında Axmaqaya (Əxməqiyyə) və Sarıqaya (Səriğiyyə) toponimlərini xüsusi
qeyd etmək lazımdır.
Axmaqaya toponiminin “axma” komponenti “ax” feli və “-ma”
Ģəkilçisindən ibarət atributiv feli addır ki, (axma) mənası “yuxarıdan aĢağıya doğru
istiqaməti olan” yəni “axıcı” deməkdir. Bu sözün ikinci komponenti “qaya” sözü
də eyni ilə türk mənĢəli söz olub iri, böyük daĢ anlamındadır. Göründüyü kimi,
Axmaqaya “aĢağıya doğru istiqamətlənən qaya” mənasını bildirir və bu semantik
məna həmin toponimin coğrafi vəziyyətinə də uyğun gəlir.
Bəllidir ki, rəng bildirən sözlər toponimlərdə ayrı-ayrı məna çalarlarına
malikdir. Müasir dilimizdə rəng bildirən “sarı” sözü də coğrafi adların tərkibində
müxtəlif mənalarda iĢlənir. Güney Azərbaycanda qeydə aldığımız Sarıqaya
toponiminin tərkibindəki “sarı” sözü “böyük, geniĢ, uca” anlamında açıqlanır.
Göründüyü kimi, Axmaqaya və Sarıqaya toponimlərinin hər ikisi türk mənĢəli
sözlər əsasında yaranmıĢ, coğrafi mövqeyinə uyğun semantik məna ifadə edən
coğrafi adlardır. Lakin təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, zahiri oxĢarlığına görə hər
iki toponim təhrif edilərək Əxməqiyyə (əxməq // axmaq – səfeh, ağılsız sözü
əsasında yaranmıĢ axmaqxana mənasını verir) və Səriğiyyə (Səriğ – farsca oğru
sözündən olub oğruxana deməkdir) formasına salınaraq tamamilə yeni semantik
məna kəsb etmiĢdir (Müxtəsər farsca-rusca-azərbaycanca lüğət. Azərb.SSR EA
nəşriyyatı, Bakı, 1945, s. 183). Bu Ģəkildə təhrif edilmiĢ toponimlər sırasına
Gələnkeç, Gücüvar // Kücüvar, Köydil və Boranlı toponimlərini də aid etmək olar.
Gələnkeç toponimi təhrif edilərək KəlankeĢ (Kəlan-gələn feli sifət, keĢ isə keç
(keçmək) felinin dialekt variantı və ç-Ģ səs əvəzlənməsi ilə gəlib gedənin keçdiyi
yeri göstərir), Gücüvar (Güney Azərbaycan dialektlərində küc sözü toxunmuĢ kiçik
kilim anlamında iĢlənir) Kocaabad (koca – hara, abad-yer-məkan), Köydil Kuhdel
(farsca kuh – dağ, del – ürək deməkdir), Boranlı isə dəyiĢdirilib Baranlu (fars
dilində baran yağmur deməkdir) Ģəklinə salınmıĢdır.
Hazırda Cənubi Azərbaycanda mövcud toponimlərin tərkibində Azərbaycan
dilinin qədim sözlərinə təsadüf olunur ki, bunların bir qismi dilimizdə iĢlənmir, bir
qismi isə öz mənasını dəyiĢmiĢ Ģəkildə iĢlənir. Belə sözlərdən biri “düĢərgə”,
“Ģəhər” anlamı ifadə edən türk mənĢəli qan // kan sözüdür. T.Hacıyev də “qan”
sözünün fonetik variantı “ken”in qədim türk dillərində kənd, yer, məkan
anlamlarında
iĢləndiyini
göstərmiĢdir
(T.Hacıyev.
Azərbaycan
dilinin
yazıyaqədərki izləri haqqında, AFM, Bakı, 1984, s. 30). Tərkibində qan sözü
iĢlənən toponimlərdən biri də Tufarqan coğrafi adıdır. Bu toponim əvvəlcə
AzərĢəhr, sonralar isə Dehxarqan (farsca deh – kənd, xar // xardən yemək
128
mənasında açıqlanır) ilə əvəz olunub. Tufarqan tufar (divar sözünün dialekt
formasıdır // divar və qan tərkiblərindən ibarət (divarlı Ģəhər) qədim türk mənĢəli
toponimdir. Qan topoformant kimi müasir dövrdə də bir çox qədim türk mənĢəli
toponimlərin tərkibində daĢlaĢıb qalaraq eyni semantik mənanı bildirir. Qan // kan
tərkibli coğrafi adlara Əfqanıstanda (Səmənqan), Ermənistanda (Ağ Manqan dağ
silsiləsi), Uyğurstanda (Qansu), ġimali
Azərbaycanda (Beyləqan), Çin
qaynaqlarında qədim türk ölkəsi Kanquy adına rast gəlinsə də, bu sözlə bağlı
yaranmıĢ toponimlər daha çox Güney Azərbaycanda (Kulqan, Belukan, Əzqan,
Arikan, Əbrğan, Qulpayqan – ġərqi Azərbaycanda, Supurqan, Surkan, Girkan //
Kurqan, Qızılkan, Səqərkan, Kanissut – Qərbi Azərbaycanda, Kanizquzğun dağları
– Urmiyada – Tusərkan və s.) qeydə alınmıĢdır. Yer, məkan bildirən qan sözünün
dialekt və Ģivələrimizdə eyni anlamda qorunub saxlanması faktı maraqlı cəhət kimi
özünü göstərir. Məsələn, xəfəqan-xəfə - havasız, qaranlıq qan isə yer anlamında
açıqlanır.
Bunlarla yanaĢı, Savalan (suv – su və alan komponentlərindən yaranıb).
Yam (poçt, çapar, mərkəzi), Ağtövlə və Bəyqala kimi türk mənĢəli coğrafi adlar da
təhrif edilərək dil mənsubiyyətinə görə mənası aydın olmayan Səbalan, Piyam,
Ağtəvilə, Piyqəle formasına düĢmüĢdür.
Cənubi Azərbaycanda qədim türk etnoslarının adını əks etdirən bəzi
etnotoponimlər də dəyiĢdirilərək tamamilə yeniləri ilə əvəz olunmuĢdur. Belə
etnotoponimlərdən olan Moğan toponimi Parsabadla, e.ə. dövrlərdə qədim türk
tayfalarının adından ad almıĢ Tavr dağı əvvəllər Eynalı // Aynalı, sonralar isə
Surxabla, Sulduz Nəğədeylə, ÇarbaĢ ÇəharbəxĢlə, Cığatı çayının adı Zərrinrudla
əvəz olunmuĢdur.
Hazırda Cənubi Azərbaycanda mövcud farsdilli coğrafi adların əksəriyyəti
türk (Azərbaycan) dilindən fars dilinə tərcümə edilərək dəyiĢdirilmiĢ toponimlərdir.
Güney Azərbaycanda qeydə alınmıĢ belə toponimlər çoxluq təĢkil edir. Ġ.Mərdanov
və O.Mirzəyevin yazdığı kimi tərcüməçiliyə aludəlik bəzən elə bir vəziyyətə
gətirib çıxarır ki, baĢqa coğrafi obyektin adı ittifaq və dünya xəritələrinə düĢür,
sonralar bu adın həqiqi adının bərpa edilməsi çətinləĢir və ya qeyri-mümkün olur
(İ.Mərdanov. O.Mirzəyev. Coğrafiya xəritələrində toponimlərin təhrif və tərcümə
olunması haqqında. AOP-a həsr olunmuş II elmi nəzəri konfransın materialları.
Bakı, 1988, s.189).
Təbrizdə Quruçay üzərində salınmıĢ qədim tarixə malik DaĢ körpü
farslaĢdırılıb Polesəng, daha sonralar isə Pürsəng olub. DaĢ körpü isə artıq kütləvi
dildən çıxaraq unudulub. Qəzvin-RəĢt yolu üzərində yerləĢən ġirinsu-AbĢirin-
Soyuqbulaq, Mahabad, Acıçay-Təlxrud, Qızılüzən çayı-Sefidrud, Əhərdə yerləĢən
Göydağ-Kuhsəbz, Təbrizin Dəvəçi məhəlləsi ġotarban, Urmiyada Qoyun körpüsü
Pole Qusfənd, Üçgözlü körpü-Pole Sedəhənə, Urmiyada Gölüstü məhəlləsi
129
Səristəxr,
UĢnəviyyədə
Ġkiçay-Dorud,
Urmiyada
Acısu-Təlxab,
ġərqi
Azərbaycanda Ağsu-Sefidrud, Urmiyanın QuĢçu Ənzəli rayonunda Ġstisu-Abgərim,
toponimləri bu kimi tərcümələrlə farslaĢdırılıb.
Miyana yol üstündə yerləĢən Kosalar kəndinin adı dəyiĢdirilib Kusəsalar
formasına düĢüb. HəĢtəridə qədimdən Dəmirdöyən kəndinin adı sonradan
dəyiĢdirilib Teymurdun formasına salınıb. Dun ərəbcə alçaq, ləyaqətsiz, yəni təhqir
anlamında iĢlənir ki, bu da vaxtı ilə böyük türk xaqanı olan Əmir Teymura farsların
münasibəti kimi alçaq Teymur mənasını ifadə edir. Türklərə qarĢı mənfi
münasibətlərini ifadə etmək vasitələrindən birinə çevrilmiĢ coğrafi adlar sırasında
qədim türk tayfalarından biri üzların adını qoruyub saxlayan tarixi minilliklərlə
ölçülən Arus kəndinin adı farsca üfunətli, murdar yer anlamı ifadə edən Abriz sözü
ilə əvəz edilib.
Bir sıra coğrafi adların tərkibində olan qədim sözlər bəzən həmin ərazinin
sakinləri üçün anlaĢılmaz olur. Buna görə də həmin toponim ya bütövlükdə, ya da
komponentlərindən biri müasir dilə uyğunlaĢdırılır və və fonetik forması
dəyiĢdirilir. Belə fonetik dəyiĢikliyə uğramıĢ toponimin komponentləri ayrı-
ayrılıqda müstəqil mənalı sözlər olsa da, ümumi tərkibdə onların mənası bir-birinə
uyğun gəlmir, yəni bu sözlər birlikdə coğrafi adın məzmununu əks etdirmir.
Məsələn, Mərəndin yaxınlığında yerləĢən Külli // Küllü kəndinin adı dəyiĢdirilib
sonradan Kondləc olub. Fars dilində kond – ağır, yavaĢ, ləc isə küsmək, acıq
etmək anlamlarını verir. Bu coğrafi adların semantik əsası və faktların təhlili
göstərir ki, həmin adları alınma və qeyri-türk mənĢəli hesab etmək olmaz.
B.Budaqovun qeyd etdiyi kimi, coğrafi adların dəyiĢilməsi xalqın öz tarixi
köklərinin ayrı-ayrı Ģaxələrini doğramaq, onu yaĢadığı torpaqdan tədricən ayırmaq
deməkdir (B.Ə.Budaqov. Azərbaycan toponimləri tədqiqinin problemləri. AOP-a
həsr olunmuş konfrans materialları. Bakı, 1986, s.101-105).
Bu qəbil coğrafi adların yaranması Ġran dövlətinin farslaĢdırma siyasəti
aparması ilə bağlıdır. Köçürmə siyasəti nəticəsində baĢqa millətlərin, qeyri-
türklərin Azərbaycana yerləĢdirilməsi də bir çox toponimlərimizin dəyiĢdirilməsinə
öz təsirini göstərmiĢdir. Bu təsir Azərbaycanın Ģərq hissəsinə nisbətən, daha çox
Azərbaycanın cənub-qərbində, xüsusilə Urmiya tərəfdə öz əksini göstərir. ġərqi
Azərbaycanda olduğu kimi, buradakı bir çox coğrafi adlar çox müxtəlif formalarda
dəyiĢdirilərək fars dili ilə yanaĢı, baĢqa az saylı kiçik etnik qrupların da dillərinə
uyğunlaĢdırılmağa cəhd edilmiĢdir. Lakin buna baxmayaraq bu etnik qrupların
dilinin lüğət tərkibinin Azərbaycan türkcəsi qədər zəngin olmaması bu
toponimlərin yalnız qrammatik quruluĢunda kiçik dəyiĢikliklə nəticələnmiĢ, sözün
ilkin semantik mənası isə qorunub saxlanmıĢdır. Qədim sul // çul tayfalarının
adlarını əks etdirən ƏĢik (Tərgivərdə), Xanik (Bardostda), Qəsrik (Rozaçayında)
və baĢqa bu kimi sözlər arasında yaranmıĢ qədim türk mənĢəli toponimlər kürdcə
130
uyğunlaĢdırılaraq sonuna –ik Ģəkilçisi artırılmaqla dəyiĢdirilsə də, qədim türk
mənĢəli söz kimi ilkin semantik mənasını qoruyub saxlamıĢdır.
Göründüyü kimi, Güney Azərbaycandakı coğrafi adların çoxu müəyyən
səbəblərdən və bəzi dil faktorlarından asılı olaraq dəyiĢmiĢ, neotoponimlərlə əvəz
olunmuĢdur. Bu toponimlərin leksik-semantik cəhətdən araĢdırılması dilimizin
tarixi durumunu ortaya çıxarmaqla yanaĢı, eyni zamanda xalqımızın mifik, ictimai-
fəlsəfi görüĢlərinin aydınlaĢdırılması dialekt və Ģivələrimizin öyrənilməsi və bir
çox digər problemlərin həlli üçün böyük imkanlar yaradır və belə bir faktı
əsaslandırmağa imkan verir ki, türklər bu ərazinin ilkin məskunlaĢan sakinləri
olaraq öz tarixini coğrafi adlarda müəyyən edərək gəlmə tayfaları da
assimilliyasiyaya uğratmıĢlar.
131
KĠTABIN SƏHĠFƏLƏRĠNDƏ
Redaktordan
SĠYASƏT
Seyidağa Onullahi
Ġranda milli məsələnin qoyuluĢu
YaĢar Kalafat. Arif Kəskin
Ġranlılıq paradiqmasının çöküĢ prosesi və Güney Azərbaycan milli hərəkatının yüksəliĢi
Qulamrza Səbri Təbrizi
Azərbaycan milli hərəkatında ana dili faktoru
Vaqif Sultanlı
Güney Azərbaycan mühacir dövlətinin yaradılması zərurəti
Ənvər Uzun
Güney Azərbaycanın çağdaĢ siyasi durumu
Gülara Yenisey
Ġranda mərkəzi rejimin etnik qruplara baxıĢı və bu qrupların mərkəzdən bəkləntiləri
Böyük Rəsuloğlu
Güney Azərbaycanı kürdləĢdirmə siyasəti
Güntay Gəncalp
Güney Azərbaycan milli hərəkatı üzərinə fenomenoloji yanaĢma
Əlirza Amanbəyli
Ġran adlanan ölkədə iĢgəncə və cəza üsulları
Sübhan Talıblı
Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsi Ġran mətbuatı və elmi ədəbiyyatında
TARĠX
Əkrəm Rəhimli (Bije)
Mübarizə burulğanında keçən ömür
Səbahəddin ġimĢir
Ġkinci dünya savaĢından sonra Rusiyanın təsirilə Ġrandakı gəliĢmələr
Cəfər Qiyasi
Xudafərin – Həsrət körpüsü
ƏDƏBĠYYAT VƏ MƏDƏNĠYYƏT
Azad Nəbiyev
Təbriz aĢıq məktəbi
Almaz Həsənqızı
Güney Azərbaycan folklorunun mühacirətdə tədqiqi
Qalibə Güntəkin
Azərbaycanın Güneyində farslaĢdırılmıĢ qədim türk toponimləri
132
Güney Azərbaycan:
tarixi, siyasi və kulturoloji müstəvidə
(məqalələr toplusu)
Bakı – AzərnəĢr – 2010
Güney Azərbaycanın səsi kitabxanası: №5
NəĢriyyat redaktoru:
Könül Heydərova
Rəssamı:
Günay Sultanlı
Dizayn:
Cəsarət Ərkivan
Yığılmağa verilmiĢ 16.03.2010
Çapa imzalanmıĢ 05.04.2010
Formatı 60x90
ġərti çap vərəqi 15,5
Sayı 650
SifariĢ № 71
CBS
POLYGRAPHĠC
PRODUCTĠON
Tel: 447-75-05: Faks: 447-75-04
mətbəəsində çap olunub.
Dostları ilə paylaş: |