11.
Vuqufi qalbiy-dilni Alla zikiri menen sergek etiw.
Naqishbandiyliktin` tiykarg`i ma`nisi «`Dilin` Allahta, qolin` miynette bolsin»` urani esaplanadi. Bunin`
menen ulli babamiz ha`mmeni miynet etiwge shaqirg`an. O`z waqtinda mongol ziliminan azat boliw ushin xizmet
qilg`an bul uran bu`gingi ku`n ushin da og`ada g`hmiyetli. a`99q jili Bahowatdin Naqishbandtin` u`wo` jilliq
yubileyi nishanlandi.
Xoja Bahowatdin tapqan-tutqanlarinin` ha`mmesin jetim-jesirlerge, qa`ste-biysharalarg`a inam etti.
Hu`kimdarlardi insapqa shaqirdi.
Bekkemleu ushin soraular
q. Íàõøáàíäèÿ òàðèéõàòû íåøèíøè 1ñèðäå ïàéäà áîë2àí
w. Íàõøáàíäèÿ òàðèéõàòûíû4 ñóôèçìäå òóò3àí îðíû 3àíäàé
e. Íàõøáàíòû4
«¹îëû4 èñòå, 31ëáè4 àëëàäà» äåãåí ñ5çèíè4 ì1íèñè 3àíäàé
A`debiyatlar.
I.A.Karimov. Ma`naviy yuksalish ywlida. T.Wzbekiston. 1998.
Nazarov U. Qadriyatlar falsafasi. T.Ma`naviyat. 1998
Maxmud Asad Jwshan. «`Tasvvuf va nafs tarbiyasi»`. T.1998
Muxammedxojaev A. Gnoseologiya sufizma»` Dushanbe. 1997
Stepanyants A.». «`Filosofskie aspekti sufizma»`. M. Nauka. 1998
Sufizm v kontekste musulmanskoy kul`turi. M.Nauka. 1998
Trimengem Dj. «`Sufiskie ordena v islame»` M.Nauka. 1999
Yassaviy Axmad. Hikmatlar. Toshkent. 1990
Islam (spravochnik) Toshkent. 1999
Iskandarov B. Tasavvuf falsafasi. T. 1995
Komilov N. Tasavvuf. Toshkent. 1994
7. Sufizm bolmis haqqinda
Jobasi
4.
Panteistlik xarakterge iye sufizmdegi bolmis ma`selesi.
5.
Sufizmde materialliq du`n`ya haqqinda tu`sinikler.
6.
Neoplatonizm ag`iminin` sufizmnin` rawajlaniwina ta`siri.
7.
Sufizmde dialektika ma`selelerinin` ushirasiwi.
Sufizmnin` bolmis haqqindag`i ta`liymati panteistlik xarakterge iye. Panteizm so`zi latin tilinen aling`an
bolip «`pan»`-ha`mme, «`teizm»`-quday degendi an`latadi. Usinnan kelip shiqqan halda filosofiyada panteizm
filosofiyada ta`biyat penen qudaydi birlestirip jiberiwshi ta`liymat sipatinda isletiledi.
Soni da aytip o`tiw kerek, filosofiya tariyxinda, anig`iraq aytqanda Shig`is filosofiyasinda panteizmnin` eki
formasi qa`liplesken. Birinshisi «`vahdat al-vujud»`-yaki a`lem birligi dep atalip, bunda ta`biyattin` barliq
elementleri a`ste aqirinliq penen qudadan ajiralip shiqqan degen pikir u`stemlik etedi. Quday jaratiwshi sol sebepli
ol ta`biyattag`i ha`mme na`rselerde o`z ko`rinisin tabadi. «`Vahdat al-vujud»`-ta`reptarlari qudaydi misli bir
o`rmekshige uqsatadi. Olar o`rmekshi o`zinen jip shig`arip tor toqig`ani siyaqli, quday da o`zinen barliq bolmisti
shig`arip turadi, bir-birden real` na`rse ha`m haqiyqatliq bul quday tala, al qalg`an barliq zat ha`m ha`diyseler onin`
nuri yaki sa`wlesi esaplanadi.
Panteizmnin` ekinshi formasi «`vaxdati mavjud»`-bolip, «`bolmis (mavjudod) birligi»` dep ataladi. Onin`
ta`reptarlari materialliq du`n`yani, ta`biyattin` ob`ektiv bar ekenligin ayta otirip, oni quday dep ataydi. Olardin`
pikirinshe, quday materialliq du`n`g`a sin`ip ketken bolip, usi biz ko`rip bilip turg`an materialliq du`n`yanin` o`zi
birden-bir jaratiwshi.
Panteistlik du`n`yag`a ko`z-qarastin` birinshi formasi, vahdati vujud Shig`ista ken` tarqalg`an bolip, sufizm
filosofiyasi da du`n`yani tu`siniw ha`m tu`sindiriwde sog`an tiykarlanadi. Buni biz nemets klassik filosofiyasinin`
ko`rnekli wa`killerinin` biri «egeldin` «`Shig`is shayirlarinin` derlik barlig`i da panteist, bul olardin` ha`r bir
predmetti tu`sinip an`lawinda panteist`lik pozisiyada boliwinan an`lawimizg`a boladi. Sol sebepli panteizm ko`birek
Shig`isqa ta`n qubilis»` degen pikirinen bilip aliwimizg`a boladi.
Sufizm ta`reptarlari, materialliq du`n`ya ha`m ondag`i ha`r qiyli zat ha`m ha`diyseler quday nurinin` taraliwi
menen jaraladi dep tu`sinedi. Ma`selen, sufizmnin` ko`rnekli wa`killerinen biri Farididdin Attor bilay dep jazadiU`
«`Bizin` ko`zimiz ko`retug`in janimiz sezetug`in zatlardin` barlig`i haqiyqat bar. Olar o`z atamasin ilahiy nurdan
aladi. Bul nurdin` haqiyqiy ismi-jandur. Ol arqali eki a`lem payda bolg`an. Demek, du`n`ya ilahiy nurdin`
sa`wlesinen ibarat»`.
Ja`ne de, shayir Abulmajid Sanoiy minaday dep jazadiU` «` Sen quyashsan`, biz mayda bo`lekshelermiz.
Senin` nurin`siz biz jasay almaymiz.
Materialliq du`n`yadag`i zatlardi qudaydin` nurinan jaralg`an, sonin` aqibeti dep qaraw barliq sufizm
ta`reptarlari ushin xarakterli. Mutasavvuf Abdurahmon Jomiy buni ja`ne bir ma`rte tastiyqlaydiU`
Sen nursang, ikki du`n`ya esa uning soyasi,
Sen soyaning payda bwlishiga asossan,
Sen ma`nisan, u va bu esa uning surati,
Surat esa, sensiz mavjud bwlmaydi.
Demek, Jomiydin` pikirinshe de, a`lemdegi barliq zatlar qudaydin` sayasinan ibarat.
Sufizm barliq zat ha`m predmetlerdi, insanlardi ilahiy nurdi sa`wlelendiriwshi ayna dep atawi menen
birgelikte, quday da ha`r-qiyli abstrakt na`rselerdi payda etip turiwshi ayna dep uqtiradi. Sufizm ta`liymatina ko`re,
quday ha`m ol jaratqan na`rseler bir-biri menen baylanisqan, o`z-ara sa`wleleniwshi birlikti payda etedi. Bul birlikti,
yag`niy sufizmnin` «`vahdati vujudga»` tiykarlang`an panteistlik pozitsiyasin ja`nede Jomiyge mu`ra`ja`t etip onin`
so`zlerinen da`rriw-aq bilip aliwimiz mu`mkin. Ol o`zinin` «`Lavoix»`(Lavhalar-u`zindiler) shig`armasinda bilay
dep jazadi.
Tangrini olamdan ajralgan dep hisoblama
Zero, barcha olam tangridadir, tangri esa olamda.
Sufizm panteizmi o`z tamirlari menen a`yemgi Orta ha`m Jaqin shig`ista, Hindistan, Orta Aziya, Iran, Misir
xaliqlarinin` ideyaliq-filosofiyaliq ko`z-qaraslarina (Buddizm, zarastrizm h.t.b) barip taqaladi.
Quday ha`m bolmistin`, yag`niy ta`biyattin` birligi haqqindag`i sufizmnin` panteistlik ta`liymati quday ha`m
ta`biyatti bir-birine qarama-qarsi qoyiwshi, birinshisin ekinshisinen absolyut u`stin qoyiwshi islamnin`
ta`liymatlarina salistirg`anda bir qansha progressiv ha`diyse edi. Vahdati vujud, ati menen ma`lim bolg`an panteizm
Jaqin ha`m Orta shig`is oyaniw da`wiri turmisinda u`lken rol` oynag`an aldag`i filosofiyaliq pikirlerdi ha`mde
insarparvarliq ideyalardi su`wretlewshi o`zine ta`n formasi boldi.
Sufizmning vahdati vujud taliymatinin` qa`liplesiwinde sol da`wirde ken` tarqalg`an ag`im neoplatonizm
u`lken a`hmiyetke iye boldi. Tiykarin saliwshi Plotin (g`0n`-g`u`9) bolg`an neoplatonizm a`sirimizdin` baslarinda
antik quldarliq ja`miyettin` krizisinin` na`tiyjesi sipatinda ju`zege keldi.
Neoplatonizm rawajlaniwdin` u`sh basqishin-aleksandriya (Plotin), Siriya (Yamblix) ha`m Afina (Prokl)
da`wirlerin basip o`tti. Plotin ta`liymatina ko`re, Adam qudaydan emanatsiya (zuhd) boliw na`tiyjesinde payda
boladi. Absolyut birlik, ha`mmeni birlestiriwshi ilahiyat quyashtan nur tarqatqanday, o`zinen Rux ajiratip shig`aradi,
bul rux bolsa o`z na`wbetinde «`du`n`ya»` ruwxin payda etedi. Emanatsiyada baslang`ish derek-ilahiyat, so`niwdin`
son`g`i basqishi bolsa materialliq. Plotin oni «`jawizliq»`, «`joqliq»`, «`jahalat»` dep ta`riypleydi. Solay eken, ilahiy