a`yemgi grek filosofi «eraklittin` bolmis, onin` barqulla o`zgerip turatug`inlig` haqqindag`i pikirlerin esletedi.
Sufizm filosofiyasi du`n`yadag`i barliq na`rseler qarama-qarsiliqlardan ibarat ekenligin le aytip o`tedi.
Sufizm boyinsha, du`n`ya materialliq bolg`an to`rt elementten quralg`an eken, bul elementler bir-birine qarama-
qarsi bolg`anlig`ina qaramasian, o`z-ara tig`iz baylanista. Qarama-qarsiliqlar bolmag`anda edi, insanlar arasindag`i
alaawizliq, o`lim de, uliwma o`mir de bolmas edi. Demek o`mir bir-birine qarama-qarsi to`rt elementtin` birliginen
ibarat. Buni Jaloliddin Rumiy to`mendegishe bayan etediU`
To`rt element to`rt qus siyaqli bir-biri menen tig`iz baylanisqan. Olardi bir-birinen kesellik yaki o`lim ajirata
aliwi mu`mkin. Olardin` bir-birinen ajiraliwg`a ha`reket etiwi kesellikke alip keledi. Olardi tek g`ana ilahiy ku`sh
g`ana birgelikte uslap turadi.
A`lbette Rumiydin` pikirinde qarama-qarsiliq bar. Ol bir ta`repinen kesellik ha`m o`lim materialliq
bo`lekshelerdin` idirap ketiwine alip keledi dese, ekinshi ta`repinen kesellik ha`m o`lim usi bo`lekshelerdin` idiap
ketiwinin` tiykarg`i sebebi etip ko`rsetiledi. Biz ushin Rumiy ta`repinen qarama-qarsiliqliqlardin` birliginin` so`z
etiliwi bolip tabiladi.
Qarama-qarsiliqlardin` birliginen kelip shiqqan halda Rumiy zarastrizmdegi jaqsiliq ha`m jamanliq qudayi
haqqindag`i dualistlik ko`z-qarasti kritikalaydi. Onin` pikirinshe, jaqsiliq ha`m jamanliq bir-birinen ajiralg`an halda,
dara halinda jasawi mu`mkin emes. Olar bir-birin toliqtiradi, belgileydi. Sonin` ushin o leki quday ta`repinen
jaratilg`an boliwi mu`mkin emes. Bul haqqinda ol minaday dep jazadiU`
Qa`ne mag`an hesh qanday jaqsi ta`repi bolmag`an jaman na`rseni, sonday-aq, hesh waqitta jaman ta`repi
bolmag`an jaqsi na`rseni ko`rsetip ber. Usig`an tiykarlanip biz jaqsiliq ha`m jamanliq qudaylari bar dep esaplawshi
zardushiylik ideyalarina qosila almaymiz. Sen da`slep jaqsiliqtin` jamanliqsiz, ha`m kerisinshe jamanliqtin`
jaqsiliqsiz boliwi mu`mkin ekenligin da`liylep ber, sonda biz eki qudaydin` bar ekenligine isenemiz. Bunday boliwi
mu`mkin emes.
Bunnan quday ta`biyatti qarama-qarsiliqsiz jaratpag`an degen pikir kelip shig`adi. Materialliqti qarama-
qarsiliqsiz ko`z aldimizg`a keltiriwimiz mu`mkin emes, sebebi hesh bir na`rseni qarama-qarsi ta`replerisiz an`latiw
mu`mkin emes.
Solay etip, sufizmnin` bolmis haqqindag`i ta`liyamatlari panteistlik xarakterge iye. Panteizm Shig`is orta
a`sir filosofiyaliq ta`liymatlarinda ken` en jayg`an.
Panteizmnin` Orta a`sirde ken` tarqaliwinin` o`zine ta`n sebepleri bar.
Ol en` da`slep qudaydi materialliq du`n`yadan ajiratip aliwshi ra`smiy diniy ideolgiyag`a oppozitsiya
sipatinda payda boldi.
Ekinshiden, panteizm bolmisqa bolg`an idealistlik ko`z-qaraslardi materialistlik ko`z-qaraslar menen
uliwmalastiriwg`a uriniw sipatinda payda boldi.
U`shinshiden, panteizm qudaydi bolmisqa sin`dirip jiberiw arqali, oni g`a`rezsiz bolmis sipatinda bar boliw
mu`mkinshiligin joqqa shig`ariwg`a shekem barip jetti.
To`rtinshiden, o`zindegi materialistlik ta`repleri menen panteizm Kalamg`a, ilahiyat haqqindag`i diniy-
idealistlik ta`liymatlarg`a qarsi turdi.
Bunnan tisqari, Shig`is panteiziminin` en` a`hmiyetli ta`replerinin` biri du`n`yani dialektikaliq tu`siniw
elementlerinin` bar boliwi bolip tabiladi.
Bekkemleu ushin soraular
q. Ñóôèçìäåãè äèàëåêòèêà ýëåìåíòëåðèíè4 óñûëëàðû 3àíäàé
w. Ñóôèçì áîëìûñ 8à33ûíäà2û ò6ñèíèãè 3àíäàé
e.
Ìàòåðèÿ õ1ì ôîðìà ò6ñèíèêëåðèíè4 ñóôèçìäå òàë3ûëàíû7 5çãåøåëèêëåðè 3àíäàé
A`debiyatlar.
I.A.Karimov. Ma`naviy yuksalish ywlida. T.Wzbekiston. 1998.
Nazarov U. Qadriyatlar falsafasi. T.Ma`naviyat. 1998
Maxmud Asad Jwshan. «`Tasvvuf va nafs tarbiyasi»`. T.1998
Muxammedxojaev A. Gnoseologiya sufizma»` Dushanbe. 1997
Stepanyants A.». «`Filosofskie aspekti sufizma»`. M. Nauka. 1998
Sufizm v kontekste musulmanskoy kul`turi. M.Nauka. 1998
Trimengem Dj. «`Sufiskie ordena v islame»` M.Nauka. 1999
Yassaviy Axmad. Hikmatlar. Toshkent. 1990
Islam (spravochnik) Toshkent. 1999
Iskandarov B. Tasavvuf falsafasi. T. 1995
Komilov N. Tasavvuf. Toshkent. 1994
8. Sufizm ta`liymatinda biliw teoriyasi
Jobasi
1. Sufizmde materialliq ha`m ilahiy du`n`yani biliw mashqalalari.
g`. Sufizmde materialliq du`n`yani sezimlik ha`m aqil ja`rdeminde biliw.
2. Sezimlik biliw ha`m aqil ja`rdeminde biliw arasindag`i baylanislar.
n`. Sufizmde aqil ja`rdeminde biliwge diniy irratsional biliwdi qarsi qoyiw.
Sufizm du`n`yani ekige bo`letug`inin biz o`tken temalardan jaqsi bilemizU` olardin` biri bizdi qorshap
turg`an materialliq du`n`ya bolsa, ekinshisi ilahiy du`n`ya bolip tabiladi.
Sufizm ta`liymatlarinda aytiliwinsha, materialliq du`n`yani biliw sezimlik biliwlerden baslanip aqil
ja`rdeminde biliw menen juwmaqlanadi. Sezimlik biliwdin` o`zin sufizm ishki ha`m sirtqi dep ekige bo`ledi. Bul
haqqinda sufiy ag`artiwshilarinan biri Aziz Nasafi minaday dep jazadiU` «`Bolmisti (materialliq du`n`yani)
individual jan eki tu`rli qabil etedi-ishki ha`m sirtqi sezgileri menen. Sirtqi sezgilerge esitiw (sam`), ko`riw (basar),
iyis seziw (shamm), da`m seziw (zavq) ha`m seziw (lams) kiredi. Ishki sezgilerge uliwmaliq sezimler (hissi
mushtarak), ko`z aldina keltiriw (mutasavvira), instink (vahm) ha`m aqil kiredi»`.
Uliwmaliq sezimler arqali insan tek g`ana gu`zetip turg`an predmetlerin emes, ba`lki aldin ko`rgen
na`rselerin de bile aladi. Sirtqi sezim qabil etken na`rselerdi, uliwmaliq sezimler de qabil ete aladi. Uliwmaliq
sezimler ko`riw (mubosirot), iyis seziw(mashmuot), da`m seziw(muzaviqot), dene (mulammisot) sezgileri qabil
etken zatlarinin` mohiyatiga kirip baradi. Sezgi ag`zalarindag`i uliwmaliq sezimler bir pu`tinliginshe qabil etiledi.
Sezimlerimiz tuwridan-tuwri ta`sir etip turg`an zatlar (shohid) haqqinda mag`liwmat beredi, ko`z aldina keltiriw
sezilmeytug`in joq zatlar (g`ayip) haqqinda mag`liwmat beredi. Basqasha qilip aytqanda suwdin` ren`in biz ko`z
benen, mazani da`m biliw arqali, iyisti murin arqali, suwiqti dene arqali, dawisti qulaq arqali qabil qilsaq, uliwmaliq
sezimler olardin` ha`mmesin birgelikte qabil etip qiyalg`a jetkizip beredi. Sonin` ushin uliwmaliq sezimler dara
halindag`i sezgi ag`zalarinin` mag`liwmatlarin saqlaw orni esaplansa, yad onin` mazmunin saqlawshi organ
esaplanadi.
Sufiylar instinktti ekige bo`ledi. Birinshisi tiykarlawshi ku`sh (quvvai boisa), ekinshisi ha`rekettegi ku`sh
(quvvai foila). Tiykarlawshi ku`sh seziw organlari qabil etip alg`an zat ha`m ha`diyselerdin` formalarin qayta islep
qiyalg`a jetkerip beredi ha`m ha`rekettegi ku`shtin` akitvlesiwine sebepshi boladi. Bunin` aqibetinde
ha`reketlendiriwshi ku`sh denenin` ayirim ag`zalarin, yaki deneni tolig`i menen ha`reketke keltiredi.
Ha`reketlendiriwshi ku`sh tiykarlawshi ku`sh penen tig`iz baylanista ha`m og`an boysinadi.
Solay etip, seziw ku`shleri bolg`an dene sezgisi, da`m sezgisi, esitiw sezgisi, ko`riw sezgisi sirtqi materialliq
du`n`yanin` insannin` sezgi ag`zalarina tikkeley ta`siri na`tiyjesi bolatug`in bolsa, ishki ruwxiy ku`shler yag`niy
uliwmaliq-ko`z aldina keltiriw, eslew, pikirlew zat ha`m predmetler tuwridan-tuwri ta`sir etpegen payitta olardin`
obrazlarin qayta tikleydi.
Sonni aytip o`tiw kerek, sufiylardin` ishki ha`m sirtqi ku`shler haqqindag`i pikirleri Shig`is oyaniw da`wiri
oyshillarinin` pikirleri menen sa`ykes keledi.
Ma`selen, Ibn Sino ishki ku`shlerdin` tu`rlerin analizler eken, olardi insan miyinde jaylasqan ornin da
ko`rsetip beredi. Ibn Sinonin` pikirinshe, ishki ku`shler de bes sezgiden turadi. Bul en` da`slep uliwmaliq sezgi
ku`shi (idrok) bolip miydin` aldin`g`i qarinshasinda jaylasadiN` este saqlaw aldin`g`i miy qarinshasinin` arqa
tamaninda jaylasqanN` ko`z aldina keltiriw ku`shi aldin`g`i miy qarinshasindaN` pikirlew (fahmlash) ku`shi orta
miy qarinshasinin` arqa ta`repindeN` yad ku`shi miydin` arqa qarinshasinda jaylasqan.
Ataqli sufiylardan biri Aziz Nasafi ishki ha`m sirtqi ku`shlerdin` tu`rleri haqqinda aytar eken, bul barada Ibn
Sinonin` pikirlerine toliq qosilg`an halda sezimler menen aqil ortasindag`i ayirmashiliq sonnan ibarat, sezimler
jag`imli ha`m jag`imsiz na`rselerdi qabil etse, aqil jaqsiliq ha`m jamanliqti an`lay aladi dep jazadi.
Ishki ku`shler, yag`niy aqliy biliwdin` formalari barliq mag`liwmatlardi materialliq du`n`yadag`i zat ha`m
ha`diyselerdin` tikkeley insannin` sezim ag`zalarina ta`siri na`tiyjesinde payda bolg`an sezimlik biliwdin` ha`r-qiyli
formalarinan aladi. Bul arqali sufiylar sezimlik biliw menen aqliy biliw arasindag`i baylanisti ta`riyplemekshi
boladi. Ma`selen, ishki ha`m sirtqi ku`shler, sezimlik ha`m aqil ja`rdeminde biliw arasindag`i o`z-ara qatnas
haqqinda Aziz Nasafi o`zinin` «`Maqsad-ul-akso»` miynetinde to`mendegilerdi jazip qaldirg`anU` «`Ku`ndelik aqil-
jer ha`kimidur. Du`n`yanin` kelejek rawajlaniwi ha`m qarap boliwi da sog`an baylanisli. Ishki ha`m sirtqi ku`shler
onin` ja`rdemshileri»`
Sufizmnin` basqa bir wa`kili Abuljamid Sanoi de sezimlik ha`m aqil ja`rdeminde biliwdin` o`z-ara baylanisin
tap usi formada analizleydi. Ol bir ta`repten sezimlik biliwdin` a`hmiyetin kemsitse, ekinshi ta`repten aqliy biliwdin`
a`hmiyetin ko`klerge ko`teredi. Onin` ushin aqil ku`sh, al sezimler bolsa kerisinshe passiv ku`sh. sonin` menen birge
Sanoi biliwdin` bul eki formasi arasindag`i baylanisti biykarlamaydi. Ag`artiwshi aqildi biyik jayg`a uqsatsa,
sezimlerdi og`an alip shig`iwshi za`n`gige uqsatadi. Demek bunnan sezimlersiz aqliy biliwdin` boliwi mu`mkin
emesligi haqqinda juwmaq islewimizge boladi.
Sufizmnin` ja`ne bir wa`kili Jaloliddin Rumiy de sezimlik ha`m aqliy biliw haqqinda bir qansha bahali
pikirlerdi bayan etken. Sezimlik ha`m aqliy biliwdi suwdin` ko`bigi menen ag`isina uqsatadi. Onin` pikirinshe,
suwdin` u`stindegi ko`bikler suwdin` ha`reketinin` na`tiyjesi. Biz ko`bikti ko`remiz, biraq da`r`yanin` teren`ligin
esapqa almaymiz. Insan sirtqi ha`diyseler arqasindag`i na`rseni, yag`niy mohiyatni biliwi kerek degen pikirdi aytadi.
Bul jerde ol aqildin` roli ju`da` ulli pikir toqtamina keledi. Rumiy aqildin` biliwdegi rolin sonshelli ko`klerge
ko`teredi, al sezimlerdin` rolin ju`da` pa`s da`rejede dep tu`sindiriwge ha`reket etedi. Ma`selen,