Elnur
İbiş oğlu Səfərov -Kiçik Qafqazın faydalı qazıntı yataqları
25
ərazisindədir. Zəngəzur silsiləsi Araz çayı dərəsinədək uzanır. Bu
silsil
ə Kiçik Qafqazın dağ silsilələri arasında ən yüksəyidir. Orta
hündürlüyü t
əqribən 3200 m.-dir. Ən hündür zirvələri (Qapıçıq
dağı -3906 m. , Qazangöldağ - 3814 m. və s. ) silsilənin cənub
hiss
əsindədir. Zəngəzur silsiləsindən cənub-qərb istiqamətində
çoxlu könd
ələn qollar ayrılır. Ön dağ hissə üçün təcrid olunmuş
ekstruzivl
ər və lakkolitlər (İspandağ - 2410 m. , Xanağa - 1910 m.
, Əlincə - 1810 m. və s. ) səciyyəvidir.
Filiz faydalı qazıntılar:
Bu qazıntılar (dəmir, alüminium, xromit, qızıl, gümüş, mis,
qurğuşun, sink kobalt, molibden filizləri və s. ) Respublikanın
əsasən dağlıq hissələrində müxtəlif tip yataqlar əmələ gətirirlər.
D
əmir filizləri
(maqnetit, hematit) Az
ərbaycan
Respublikasında dörd mənşədə rast gəlir: seqrasion-maqmatik,
skarn-maqnetit (kontakt-metasomatik), hidrotermal-metasomatik
v
ə çökmə. Bunların yalnız skarn-maqnetit tipli Daşkəsən, Cənubi
Daşkəsən və “Dəmir” yataqları sənaye əhəmiyyəti kəsb edir. Bu
yataqlar Kellovey, Oksford, Kimeric yaşlı vulkanogen,
piroklaastik v
ə çökmə-vulkanogen süxurlardan təşkil olunmuşdur.
Daşkəsən sinklinalını ox boyu yaran eyni adlı qranitoid intruziv
il
ə təmasda yerləşir və mənşəcə bu intruzivlə əlaqədardır.
Daşkəsən dəmir filizi qrupu yataqlarının sənaye ehtiyatı 250 mln.
tondur.
Kobalt filizl
ərinin sənaye əhəmiyyətli yığımları Daşkəsən filiz
rayonunda m
əlumdur. Burada kobalt filizləri həm müstəqil
(Yuxarı Daşkəsən yatağı), həm də skarn-maqnetit filizləri ilə
birg
ə əmələ gəlmişdir.
Qızıl yataqları və təzahürləri əsasən Kiçik Qafqazın
ərazisində: Söyüdü, Qızılbulaq, Dağ Kəsəmən, Veynəli, Qoşa,
Elnur
İbiş oğlu Səfərov -Kiçik Qafqazın faydalı qazıntı yataqları
26
G
ədəbəy, Çovdar; Naxçıvan MR-da Şəkərdərə, Pyəzbaşı, Ağyurt,
Bask
ənd yataqları yayılmışlar. Bu yataqlarda həmçinin sənaye
əhəmiyyətli gümüş, mis və s. qarışıqlar iştirak edirlər. Hal-hazırda
qızılın çoxsaylı təzahürləri (Tülallar, Kəpəz, Dabalt, Küngütçay,
K
ələki, Unus və s) aşkar edilmişdir. Əlincəçay və Kürəkçay
hövz
əsində aşkar edilmiş səpinti qızıl yataqlarında
qiym
ətləndirmə işləri aparılmış, ilkin ehtiyatları hesablanmış və
s
ənaye əhəmiyyətliliyi müəyyən edilmişdir.
Xromit yataqları və təzahürlər (Göydərə, Kazımbinəsi, İpək,
Xat
əvəng və s. ), əsasən Kəlbəcər və Laçın rayonları
ərazisindədir.
Manqanın kiçik həcmli yataqları və təzahürləri Kiçik Qafqazın
Somxet-
Ağdam (Mollacəlilli, Daş Salahlı və s. ), Böyk Qafqazın
V
əndam (Mücü, Balakənçay) və Araz (Biçənək, Ələhi) struktur-
formasiya zonalarında məlumdur.
Mis filizl
əri Azərbaycan Respublikasında mis-kolçedan və mis-
porfir formasiyalıdır. Mis-kolçedan formasiyalı filizlərin mineral
t
ərkibi, əsasən, pirit və xalkopiritdən ibarətdir. Çox vaxt filizin
t
ərkibində sfalerit və qalenit də rast gəlinir. Mis-porfir formasiyalı
filizl
ərin tərkibində misdən əlavə molibden, az miqdarda qiymətli
metallar olur. H
ər iki formasiyanın filizləri Gədəbəy filiz
rayonunda tör
əmə kvarsitlərdə yerləşir. Mis-porfir filizləşməsi
daha geniş yayılmışdır. Qaradağ və Xarxar yataqlarından
(G
ədəbəy filiz rayonu) başqa bu rayonda mis-porfir
filizl
əşməsinin bir çox təzahürləri də var. Gədəbəy rayonunda
ştok formalı ehtiyatı tükənmiş eyni adlı mis-kolçedan yatağı da
m
əlumdur. Mehmana filiz rayonunda mis-porfir təzahürləri
(D
əmirli və Xançınçay) mövcuddur.
Alüminium filizinin (alunit)
ən böyük yatağı Daşkəsən
rayonundadır (Zəylik alunit yatağı). Alunit təzahürləri Şəmkir və
Elnur
İbiş oğlu Səfərov -Kiçik Qafqazın faydalı qazıntı yataqları
27
Ordubad rayonlarında da məlumdur. Zəylik alunit yatağı 1960-cı
ild
ən istismar edilir. Bu yataq Avropada ən böyük yataqdır.
G
əncə alüminium zavodunda bu filizdən alüminium-oksidlə
b
ərabər kalium kübrəsi, soda, sulfat turşusu və s. alınır.
Civ
ə filizi yataqları və təzahürləri Kiçik Qafqazın mərkəzi
hiss
əsində (Kəlbəcər-Laçın zonası) geniş yayılmışdır. Ən böyük
yataqlarının - Ağyataq, Şorbulaq, Levçay (Kəlbəcər rayonu),
Çilg
əzçay və Narzanlı (Laçın rayonu) ehtiyatı hesablanmışdır.
Civ
ə filizləşməsi (kinovar) hiperbazitlərin və Miosen-Pliosen
yaşlı turş maqmatik süxurların yayıldığı sahələrdə müxtəlif yaşlı
v
ə tərkibli süxurlarda, ən çox Üst Təbaşirin vulkanogen-çökmə və
vulkanogen süxurlarda rast g
əlinir. Kinovar filizlərdə pirit,
xalkopirit, antimonit, maqnetit, hematit, sfalerit v
ə s. minerallarla
assosiasiya t
əşkil edir.
M
ərgümüşün Azərbaycan Respublikasında ən böyük yataqları
G
ədəbəy (Bitibulağ enargit yatağı) və Culfa (Darıdağ
auripiqment-
realqar yatağı) rayonlarında məlumdur. Bu yataq
1941-ci il
ədək istismar edilmişdir. Filiz cismi ştok formasındadır.
Filizin t
ərkibi auripiqment, realqar, antimonit, arsenopiritdən
ibar
ətdir.
Volframın şeyelit mineralı şəklində kiçik təzahürləri Ordubad
v
ə Kəlbəcər rayonlarında Mehri-Ordubad, Dəlidağ qranitoid
plutonlarının təmasında müşahidə edilmişdir.
Qeyri-
filiz faydalı qazıntılar
Az
ərbaycan Respublikasının mineral xammal ehtiyatlarının
ümumi balansında mühüm rol oynayır. Bu qrupa daşduz, gips,
anhidrit, g
əc, bentonit gilləri, tikinti materialları, pirit, barit,
yarımqiymətli və rəngli daşlar, dolomit, İslandiya şpatı və s.
daxildir.
Dostları ilə paylaş: |