Eflatun'un Theaitetos diyalogunda Sokrates kendi yöntemini
yine kendi yöntemiyle
anlatıyor:
38
Sokratik yöntemin uygulanışı
Sokrates’in yönteminin çok açık bir örneği olan Menon diyalogundan seçilmiş
aşağıdaki parçada O, bir köleye hiç bilmediği geometri problemini bulduruyor.
Bu yöntemde uygulanan basamakları şöyle sıralayabiliriz:
1-Sokrates burada, kendisine güvenmediğini ve hiçbir şey bilmediğini söyleyerek
konuşmaya başlıyor.
2- Öğrenmenin bir hatırlama olduğunu söylüyor.
3- Köleye bildiklerinden hareketle adım adım yeni bilgiler veriyor.
4- Ona önce anlatıyor, ardından "değil mi?", "olur mu?", "olmaz mı?", "bulunur
mu?", "etmez mi?" gibi sorular soruyor.
5- Köle bu sorulara kısa cevaplar veriyor.
6- Böylece köle bir geometri problemini çözmüş oluyor.
7- Bütün bu bilgilerin, kölenin kendisinde olduğunu, onun sadece bu bilgileri
doğurttuğunu söylüyor.
8- Başka bir konuya geçiyor.
Sokrates'in uyguladığı yöntemi başka bir örnek üzerinde tekrar görelim. Eflatun'un
Diyaloglarından Gorgias'da retorik (güzel konuşma, söylev, hatiplik) konusu açıklanmaktadır.
Sokrates burada doğurtma yöntemi ile Sofistlerin yanlışlarını ortaya koymaktadır.
39
Bu
diyalogda Sokrates yöntemini şöyle uyguluyor:
1- Önce karşılıklı konuşmaya karar veriyorlar.
2- Sokrates sorular yöneltiyor.
3- Karşısındakinden kısa cevaplar istiyor.
4- Cevaplar "evet, hayır, öyle, doğru" şeklinde oluyor.
5- Böylece adım adım kendi fikirlerini karşısındakine kabul ettiriyor.
6- Karşısındaki insanın da aynı fikirleri savunduğunu söyleyerek yanlışları ve
çelişkileri ortaya koyuyor. (ironie).
7- Tartışmacının konuşmayı bitirmemesi için tekrar konuya çekiyor. Başka bir
konuyu tartışmaya başlıyorlar.
Bu örneklerde de görüldüğü gibi Sokrates’in yöntemini şöyle tanımlayabiliriz.
"Önceden özenle düzenlenmiş sorularla karşısındakinin zihninde saklı olan doğruları açığa
çıkarma, böylelikle ona gerçeği buldurma temeline dayanan yöntemdir."
Bu yöntem bir tümevarım yöntemidir.
40
Bu yöntemde daima kolaydan zora, özelden
genele, tikelden tümele, olaylardan sonuca giderek gerçeğe ulaşılır. Sokratik yöntemde;
kendisi, hiç bir şey bilmiyormuş gibi görünerek, karşısındakini konuşturarak ustalıkla gerçeği
buldurma söz konusudur.
41
Sokratik yöntemin birinci basamağı olan “ironi" "alay" basamağında temel amaç, bir
konuyu (tanım, sorun) karşısındakine tartışma yoluyla kabullendirmektir. Bunun için de
tartışmacıya, önce hiçbir şey bilmediğine inandırma, sonra onun kendi söylediklerindeki
çelişkileri ortaya koyarak fikirlerinden vazgeçirme söz konusudur. Bundan sonra tartışmacıya
doğru bilgiye ulaşabileceği duygusu verilir. Genellikle Sokrates yönteminin bu basamağı
yanlış anlaşılmakta ve buna ironi (alay) basamağı denilmektedir. Halbuki Sokrates'in amacı,
karşısındaki insanın fikirlerinin yanlış olduğunu ortaya koyduktan sonra onun gerçeği
bulması için motive olmasını sağlamaktır. ironi genellikle cynicism, sarcasm rölativizm ve
38
Eflatun, Theaitetos, s. 189-193.
39
Eflatun, Gorgias s. 46 vd.
40
Legendre, Dictionnaire s. 372-373.
41
Hasan Küçük, Mukayeseli İslâm ve Batı Felsefesinde Sistematik Problemler (İst. 1980) s. 417.
nihilizm
42
ile karıştırılmaktadır.
43
Halbuki bu basamakta Sokrates kendi fikirlerinin
yanlışlığını anlayan kişinin konuşmaya devam etmesi için onu teşvik etmekte, adeta
tartışmayı kızıştırmaktadır. Daha sonra ise, uygun, sistemli sorularla tartışmacının bilmediği,
fakat tartışmayı yapanın bildiği doğrular adım adım buldurulmaya çalışılmaktadır. Yöntemin
bu ikinci basamağına maieutique -doğurtma- adı verilir. Bu basamakta kişinin bildiklerinden
hareketle yeni bilgiler kendisine buldurulur.
BULDURMA YÖNTEMİ NEDİR?
Buldurma yöntemi, öğrencinin belli bir konuyla ilgili mevcut bilgilerinden hareketle,
soru
cevap tekniğini kullanarak, yeni bilgilere ulaşmasını sağlayan, öğretmen ve öğrencinin
ortak etkinliğine dayalı, güdüleyici bir öğretme yoludur.
Buldurma yönteminin uygulanmasında takrir vb. diğer yöntem ve tekniklerden farklı
olarak, dersin başında öğretmen, kavramların ve genellemelerin tanımını öğrenciye vermez.
Öğrenci sorulan soruların, verilen cevapların ve örneklerin yardımıyla öğretmenin
rehberliğinde kavramlara, genellemelere kendisi ulaşır. Böyle bir uygulamada hem öğrenci,
hem öğretmen ortak çaba harcarlar. Öğretmen uygun, mantıklı sorularla öğrencinin mevcut
bilgilerden yeni bilgilere ulaşmasını sağlar.
Bu yöntemle yapılan öğretimin, düşünme yeteneğini geliştirmede vazgeçilmez
katkıları olduğunu vurgulamak gerekir. Söz konusu öğretme yöntemi, güdüleyici, özendirici
ve düşünmeye sevk edici niteliği ile öğretimde önemli bir yere sahip olabilir.
Buldurma yöntemi ile öğrenme ve öğretme sürecinin başlatılabilmesi için temelde şu
iki hususun yerine getirilmesi gerekir:
1-
Öğretilecek bilgiler kendi içinde anlamlı bir bütünlük oluşturacak şekilde
sıralanmalıdır.
2-
Öğrencide olumlu yönde bir hazırlığın olması gerekir.
Bu iki hususun birincisinde öğretmenin dersi plânlaması, diğerinde ise, öğrencinin
yeni bilgiler keşfetmeye istekli ve kararlı olması söz konusudur.
Söz konusu yöntemle işlenen derste, bilgiyi sağlayan, genellemeleri ve kavramları
buldurmaya çalışan, bunları açıklamaya yarayan örnekleri seçip öğrencinin hizmetine sunan
kişi öğretmendir. Ancak öğretmenin görevi, öğrenciye bilgileri buldurmaya çalışmak,
rehberlik etmektir. Böyle bir derste öğretmen çok aktif, öğrenci pasif durumda değildir.
Çünkü öğretmen buldurmaya çalışırken, öğrenci de yeni bilgilere ulaşmaya çalışmakta ve
fiilen derse katılmaktadır. Yani dersi hep beraber, ortaklaşa işlemektedirler. Ancak işi zor
olan yine öğretmendir. Çünkü öğretmen dersin ilerleyişini dikkatle izlemek ve konu dışına
çıkmayarak buldurmanın başarıyla sonuçlanmasını sağlamakla görevlidir. O, buldurmayı
gerçekleştirebilmek için, birbirini destekleyici ve yeni sonuçlara ulaştırıcı soruları bulmak
zorundadır. Yine bu yöntemi uygulamada öğretmenin coşkusu da çok önemlidir. Coşkusuz bir
öğretmen, öğrencilerde bulma isteği oluşturamaz.
Bu tür öğrenmede, derse başlarken öğrencinin hazırbulunuşluk düzeyinin veya giriş
davranışlarının belirlenmesi önemlidir. Buldurma yönteminde bilgiler, öğrencinin eski
bilgileri üzerine bina edileceğinden, öğrencinin bildiği noktadan başlayabilmek için buna
ihtiyaç vardır.
Buldurma yönteminin plânlanışında ve uygulanışında konuların anlamlı, temel ilke ve
kavramlara dayalı bütünlük oluşturacak şekilde yapılaştırılması gerekir. Ancak,böylece
konunun temel ögelerinin ve bunlar arasındaki ilişkilerin kavranması ve böylece yeni bilgilere
ulaşılması mümkündür. Bu yöntemde, bilgiler mantıklı bir sıra içinde verilir. Buldurulacak
42
Cynicism: Toplumun ahlaki değerlerini hiç saymak, vurdumduymazlık. Sarcasım: Alaya almak, dalga
geçmek, aşağılayıcı söz söylemek.
Rölativizm: Görecilik.
Nihilizm: Hiççilik.
43
By Alven Neiman, "İronic Schooling: Sokrates, Pragmatism and the Highen Learnig" Educational Theory.
(Newyork 1991) vol 41 No. 4, s. 371-384