Wprowadzenie
24
Są to zarówno prace afirmujące, jak i negujące pojawienie się nowego działu zjawisk
i egzemplifikujące najbardziej charakterystyczne dla epoki poglądy.
Podobna prezentacja ezoteryzmu, ujmowanego jako zjawisko społeczne, histo-
ryczne oraz kulturalne i artystyczne, a w pewnych aspektach także religijno-filozo-
ficzne, jest efektem przenikania się różnych elementów nowych dziedzin i ich wza-
jemnego wpływu.
W pracy za „okultystyczne” („ezoteryczny”, z obszaru „wiedzy tajemnej”) uznaje
autorka ogół zjawisk postrzeganych zwyczajowo jako nadnaturalne; jest to zbiór
przypadków, zdarzeń, czy działania sił o niewyjaśnionym pochodzeniu, początkowo
określanych jako „magia”. Do obszaru tego zaliczyć można takie zagadnienia, jak:
medi umiz m, spirytyz m, magn etyzm („fluidyczny”), kon cepcje r einkarna-
cyjne oraz związane z nimi idee „żywotności” duchów czy sfer, na których istnieją
cząstki spirytualne, ich związki lub wzajemne relacje czy interferencje, telepatia
(przekazywanie myśli, czytanie myśli, przesyłanie obrazów myślowych), onejro-
mancja (czytanie snów, sny prorocze; jest to pochodna teorii o nieświadomych wę-
drówkach ducha, poruszaniu się w przestrzeniach niewidzialnych, postrzeganie
przyszłości), przecz ucie (jako manifestacja nieświadomości, odmienny i nadnatu-
ralny sposób postrzegania rzeczywistości obu planów: fizycznego i niefizycznego),
odczytywanie przyszłości ze znaków lub symboli (także wizje), jasnowidzeni e (po-
zazmysłowe postrzeganie teraźniejszości, przestrzeni odległych), identyfikacja
i postrzeganie a ury emocjona lnej (tudzież empatia wyższego rzędu). Wszyst-
kie te elementy stają się integralną częścią przestrzeni niemożliwych do empirycznej
weryfikacji i w związku z tym postrzegane są jako tajemnicze, niebezpieczne lub nie-
zrozumiałe. Przyczyny występowania podobnych zjawisk są niejasne, a ich istnienie
zostało potwierdzone częściowo lub wcale. Klasyfikacja taka odpowiada ponadto po-
działowi dokonanemu między innymi przez Richeta, który do zjawisk z dziedziny
parapsychologii przedmiotowej
49
zaliczał na przykład telepatię czy przeczucia.
Książka obejmuje lata największego zainteresowania zjawiskami mediumiczny-
mi (nie tylko z zakresu spirytyzmu), bazując na piśmiennictwie późnopozytywistycz-
nym, realizowanym przez przedstawicieli drugiego pokolenia pozytywistów. Poza
49
W odróżnieniu od podmiotowej, polegającej „na badaniu zjawisk niezwykłych, przy których nie występuje żaden objaw
mechanicznie lub materialnie niezwykły” (K. Richet,
Wiedza metapsychiczna, Według wykładu wygłoszonego 24 czerwca 1925
r. na Wydziale Medycznym w Paryżu, spolszczył J. Świtkowski, „Odrodzenie” 1926, s. 10).
25
Materializm kontra ezoteryka
obszarem zainteresowania pozostawia natomiast teksty równolegle tworzone przez
generację młodopolan.
Nasycenie utworów nowymi ideami metafizycznymi znalazło najpełniejszy wy-
raz w twórczości drugiego pokolenia pozytywistów. Wykorzystywanie wątków ezo-
terycznych odbywało się bądź na zasadzie afirmacji czy zainteresowania zjawiskami
mediumicznymi, bądź stanowiło wyraz dezaprobaty wobec „okultyzmu”. Istotnym
elementem stał się jednakże specyficzny sposób wplatania tego typu wątków w treść
utworów, charakterystyczne unikanie bezpośredniej wykładni przyczyn powstawa-
nia zjawisk (z nielicznymi wyjątkami) czy wskazywanie wartości nadnaturalnych jako
dopełnienia materialnej rzeczywistości, a zatem elementów współistniejących z fi-
zycznymi. Brak rozdarcia przestrzeni, znamiennego dla literatury grozy lub weird fan-
tasy, stanowi tutaj istotną wartość. Akceptacja koncepcji uzupełniających się wymia-
rów albo wzajemnie przenikających światów – materialnego i niematerialnego (po-
zafizyczego) – odwoływanie się do wyników badań z dziedziny mediumizmu i hip-
nozy stanowią element wspólny i charakterystyczny dla działalności artystycznej
wybranych przeze mnie pisarzy drugiego pokolenia.
Wyjaśnić przy tym należy, iż zaaferowanie drugiego pokolenia pozytywistów
wiedzą tajemną (mediumizmem, hipnozą, onejromancją, metempsychozą, teozofią
itp.) wynikało ze specyficznego przewartościowania, dokonującego się w światopo-
glądzie drugiej połowy XIX wieku. Rozwój nauk ścisłych, ujawniających niepoznane
dotąd prawa rządzące naturą, otworzył jednocześnie drogę spekulacjom o charakte-
rze mistycznym czy metafizycznym. Również i rodząca się u schyłku wieku fascy-
nacja kulturą i religiami azjatyckimi w istotny sposób wpływała na kierunek oraz typ
inspiracji artystycznych, o czym wyraźnie świadczy zarówno wielość wypowiedzi
prasowych, pamiętników czy listów, jak i przenikanie pierwiastków ezoterycznych
do literatury.
Rozdział pierwszy
Tajemnice zaświatów czy moce psychiczne?
Spirytyzm, mediumizm i dziedziny pokrewne
Wstęp
Już dziś istnieją podstawy, by sądzić, że zbadanie zjawisk parapsychicznych (zjawisk psi) pomoże nauce
współczesnej w spenetrowaniu skomplikowanego świata aktywności psychicznej człowieka, jednocze-
śnie umożliwiając przyrodnikom rozwiązanie fundamentalnych zagadnień, wiążących się z dynamicz-
ną strukturą świata
50
.
Konstatacja ta jest o tyle interesująca, że stanowi współczesny odpowiednik postula-
tów badaczy dziewiętnastowiecznych, zwięźle tłumacząc zarazem dążenie do rozwią-
zania zagadek wszechświata przy wykorzystaniu różnych działów wiedzy. Warto do-
dać, iż były to dziedziny znane ludzkości od setek (lub nawet tysięcy) lat, które ucho-
dziły za sfery tradycyjnie przypisane działalności o charakterze magicznym, szama-
nistycznym czy mistycznym.
Skłonność człowieka do odkrywania coraz to nowych metod i pól badawczych
doprowadziła do ponownej fascynacji magnetyzowaniem oraz mediumizmem w XIX
wieku, co pociągnęło za sobą szereg konsekwencji zarówno naukowych, jak obyczajo-
wych i kulturowych. Rozczarowanie empiryczną, ścisłą metodą badań zaowocowało
50
Przedmowa. W: A. Dubrow, W. Puszkin,
Parapsychologia i współczesne przyrodoznawstwo, z rosyjskiego przeł. E. Zakrzewska,
Warszawa 1989, s. 5.