Wprowadzenie
22
świadomość istnienia zagadek niewytłumaczalnych dla nauki. Prowokował i skłaniał do ponownego prze-
myślenia odpowiedzi na […] pytania o istnienie Boga, duszy ludzkiej […]. Również tam, gdzie wierny
swoim ideałom pozytywista starał się owe pytania uchylić, wysiłek poświęcony badaniu nadzwyczaj-
nych fenomenów nie szedł na marne – świadczy o tym przykład Juliana Ochorowicza
44
.
Istotne zasługi tego naukowca w dziedzinie ezoteryki podkreśla również Makow-
ska
45
, napomykając jednocześnie o niemałym udziale Henryka Siemiradzkiego w eks-
perymentach z Palladino. Do zainteresowań Ochorowicza odwołują się także wspo-
mniany już Prokopiuk czy Skarga
46
.
Weiss
47
dowodzi natomiast, że poszukiwania pozytywistów – rozczarowanych
niemożnością identyfikacji „Nieznanego” – zwrócone zostały właśnie w stronę obszaru
nadnaturalnego, stanowiąc logiczną konsekwencję transformacji dotychczasowych
idei. Badacz zauważa, iż fascynacja niepoznanym zainicjowana została już w 1881
roku, kiedy do Polski przybyli Donato i jego medium, Lucylla. Nadmienia również,
iż w seansach tych brał udział Ochorowicz, którego sprawozdania drukowano w „Ku-
rierze Warszawskim”. Weiss zwraca jednocześnie uwagę, że fakty takie miały niewąt-
pliwy wpływ na kształt ówczesnego światopoglądu i formujące się idee filozoficzne.
Marginalizacja w badaniach literaturoznawczych zagadnień późnopozytywi-
stycznego ezoteryzmu stoi wszakże w wyraźnej sprzeczności ze skalą zjawiska, za-
świadczaną zarówno przez narastającą – zwłaszcza w latach 1885–1895 – liczbą pra-
sowych publikacji (ich apogeum stanowią sprawozdania z seansów spirytystycznych
z Eusapią Palladino), jak i pamiętników (vide: Dzienniki młodego Żeromskiego) czy
listów (Sienkiewicz
48
, Zapolska), a wreszcie i tekstów literackich (czego najbardziej zna-
nym przykładem są
Emancypantki Prusa).
Przytoczone fakty skłaniają zatem do dokładniejszej lektury ówczesnych perio-
dyków i utworów literackich ukazujących się równolegle do publikacji prasowych,
44
J. Tomkowski, Mój pozytywizm, Warszawa 1993, s. 228–229.
45
W artykule pt. Tendencje okultystyczne w Polsce na przełomie XIX i XX w. W: Orient i orientalizm w sztuce. Materiały Sesji
historyków sztuki, Kraków, grudzień 1983,
Warszawa 1986, s. 323–338.
46
Zob. m. in. artykuł B. Skargi
Julian Ochorowicz: pozytywizm i okultyzm,
„Człowiek i Światopogląd” 1969, nr 1.
47
T. Weiss,
Przełom antypozytywistyczny w Polsce w latach 1880–1890 (Przemiany postaw światopoglądowych i teorii artystycz-
nych), Kraków 1966.
48
W liście do Jadwigi Janczewskiej z 15 grudnia 1887 r. Sienkiewicz pisał: „byłem na obiedzie u Godlewskich […]. Po obiedzie
rozmawialiśmy o magnetyzmie. Próbowałem swej siły magnetycznej i uśpiłem dość łatwo p. Godlewską. Przysięga, że
zasnęła nie przez uprzejmość, i być może, bo w śnie magnetycznym opuszczają się usta […]”; (H. Sienkiewicz, Listy.
Oprac. i dopełniła M. Bokszczanin, Warszawa 1996, t. II, cz. 1, s. 89).
23
Materializm kontra ezoteryka
przy czym celem jest nie tylko zreferowanie genezy, faz rozwojowych oraz skali za-
interesowań ezoteryzmem, ale także opis procesu wplatania ich do twórczości lite-
rackiej.
Znacząca liczba publikacji prasowych i książkowych pojawiających się na prze-
strzeni lat 1885–1895 oraz fakt włączania wątków ezoterycznych do literatury (głów-
nie tworzonej przez przedstawicieli drugiego pokolenia pozytywistów) determinują
dychotomiczną kompozycję rozprawy, co sygnalizuje już jej tytuł: Wiedza tajemna
w dobie pozytywizmu i jej refleksy w prozie drugiej generacji.
Bazę materiałową rozdziałów teoretycznych (rozdziały I i II) stanowią wypowie-
dzi prasowe i publikacje książkowe dotyczące sfery mediumizmu, spirytyzmu oraz
hipnozy. Sprecyzowane zostały elementarne definicje dotyczące tej dziedziny zjawisk
– zarówno współczesne, jak i dziewiętnastowieczne – oraz została podjęta próba chro-
nologizacji zainteresowań ezoteryzmem.
Pozostałe rozdziały dotyczą inspiracji i wpływu fascynacji wiedzą tajemną (lub
jej pierwiastkami) na treści i kształt artystyczny utworów prozatorskich przedstawi-
cieli drugiego pokolenia. Zamysł, aby opis refleksów wiedzy tajemnej odbijających
się w materiale literackim nie był pozbawiony szerokiego kontekstu skutkował poja-
wieniem się w inskrypcji tytułowej członu informującego o genezie i sposobach ma-
nifestowania zainteresowań na łamach ówczesnej prasy. Taka podbudowa faktogra-
ficzna (zwłaszcza stratyfikacja pojęcia nadrzędnego – „wiedza tajemna” – oraz pre-
zentowanie faz rozwojowych podobnych dziedzin) ma tłumaczyć i uzasadniać prze-
nikanie zainteresowań „mediumicznopodobnych” do literatury.
Praca ma zatem charakter rekonesansu badawczego, w sposób selektywny wyko-
rzystującego ówczesne wypowiedzi literackie i publicystyczne. Niemożliwe jest bo-
wiem dokonanie w niej całościowego przeglądu zjawiska. Opisywane zjawiska literac-
kie stanowią zaledwie wycinek dość obszernego kręgu zainteresowań artystycznych
inspirowanych tematyką ponadnaturalną, stanowiąc jednakże ujęcie najbardziej re-
prezentatywnych tendencji twórczych.
Bazę materiałową części teoretycznej stanowiły publikacje prasowe, wyselekcjo-
nowane na podstawie ich dostępności. Źródła informacji to zarówno gazety codzienne:
„Kurier Warszawski”, „Kurier Codzienny”, „Słowo”, jak i periodyki społeczno-kultu-
ralne, na przykład: „Tygodnik Ilustrowany”, „Niwa” czy „Tygodnik Powszechny”.
Dziewiętnastowieczne druki samoistne zostały natomiast dobrane pod kątem pre-
zentowanych postaw wobec zjawisk ezoterycznych oraz sposobu ich przedstawienia.