Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası
:
Azərbayc
an, 2014
–
2018
1
ƏTRAF MÜHİTİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
(
XÜLASƏ
)
1
1.
Giriş
1.
Azərbaycanın Sovetlərdən sonrakı dövr iqtisadiyyatına keçidində, xüsusilə son onilikdə
əhəmiyyətli dərəcədə proqres əldə edilmişdir. Baxmayaraq ki, iqtisadi artım əhali üçün
əhəmiyyətli faydalar gətirmişdir, sektor fəaliyyətlərinin ətraf mühitə təsiri əhəmiyyətli olmuşdur
və həm dəniz həm də sahildə aparılan əməliyyatların ətraf mühitə təsir göstərməməsinin təmin
edilməsi ilə bağlı bügünkü narahatlıq və əvvəllər baş vermiş neftlə bağlı çirklənmənin mirası bu
baxımdan önəm daşıyır. Azərbaycanın üzləşdiyi əsas çətinliklərədn biri həm çirklənmə həm də
su və tullantılarn idarəçiliyi daxil olmaqla öz neft gəlirlərindən ictimai malın və gələcək artımın
təmin edilməsidir.
2.
Azərbaycanda Ətraf Mühitin Vəziyyəti və Dəyişən Şəraitlər
2.
Müstəqilliyin ilk illəri ərzində baş vermiş geriləmələrdən, ətraf mühit baxımından qeyri
-
sağlam vərdişlərin (yəni, enerji təchizatı olmaması səbəbindən ağacların kəsilməsi) yaranması
və bu sahənin az maliyyələşdirilməsi dövrü başa çatdıqdan sonra xüsuilə qorunan sahələrdə
yaxşılaşma əlamətləri görünməyə başladı. Lakin ətraf mühitlə bağlı ciddi dəyişikliklə
r v
ə
müəyyən dərəcədə rəsmi qorunma olan sahələrdən kənarda bəzi problemlər qalmaqdadır.
Buraya əhəmiyyəli dərəcədə çılpaq sahələrə çevrilən və su çatışmamazlığı ilə üzləşən Kür
-Araz
ovalığı (olduqca məskunlaşmış Abşeron Yarımadası çıxılmaqla) daxildir. Bir v
acib problem
sənaye çirklənməsidir ki, bu ən çox keçmiş Sovet neft
-
kimya paytaxtı olan Sumqayıt (Bakının
şimalında) şəhəridir. Sənaye çirklənməsi nəticəsində ətraft mühitə dəymiş ziyanla bağlı tədbirlər
müəyyənləşdirilmişdir
.
3.
Ə
traf mühit
in spesifik problemlərinə Azərbaycanın iki əsas çayının trans
-
sərhəd olması
daxildir və bu səbəb bu çayların suyunun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması səylərini və otlaqların
deqradasiyasının qarşını alınmasını çətinləşdirir. Azərbayc
an
həmçinin iqlim dəyişiliyi təsirlərinə
qarşı həsasdır. Ön əhəmiyyətli gözlənilən təsirlərdən biri ölkə ərazində mövcud olan səth
sularının azlığıdır. Ölkə su çatışmayan ölkəyə çevrildiyinə görə, belə itki ölkə daxilində sudan
istifadə tədbirlərinin səmərəliliyinin əhəmiyyətli dərəcədə artırılması üçün bir sıra tədbirlərin
həyata keçirilməsini zəruri edəcəkdir çünki gözlənilən iqlim dəyişikliyi ölkənin kənd təsərrüfatı və
enerji sektoruna əhəmiyyətli təsir edə bilər
.
4.
Ətraf mühit sahəsində əsas istiqamətləri aşağıdakı kimi qeyd etmək olar
:
i.
Otlaqların davam etməkdə olan deqradasiyası. Ölkə otlaqlarının və suvarılan torpaqların
böyük hissəsi yaxşı idarə olunmur və buna görə də həmin resursun deqradasiyası və
itirilməsi ilə nəticələnir.
.
ii.
Qorunan sahələrinin sabitləşməsi və genişlənməsi
.
Azərbaycanın xüsusi mühafizə
olunan sahələri əhəömiyyətli dərəcədə artırılaraq 2002
-
2013 cü illər ərzində 478000
hektardan 893,000 hektara (ölkənin torpaq sahəsinin 10.3%) çatdırılmışdır.
iii.
Suyun keyfiyyətinin olduqca pis olması
. Kür-
Araz çayları boyu Sov
et-era
sından tikilmiş
çirkləndirici sənayelər bu çayların ciddi çirklənməsinə səbəb olur
.
Çayın yuxarı axınında
çirklənmsinə səbəb əsasən Ermənistan və Gürcüstandır.
iv.
Əkin üçün yararlı torpaqların
i
tirilməsində
əhəmiyyətli dönüş yoxdur
.
Əkin üçün yararlı
sahələr daxil olmaqla, Azərbaycanın geniş sahələri səhralaşma və deqradasiyadan təsir
almışdır.
1
Bu xülasə AİB-ə əsaslanır. 2013. Azərbaycan: Ölkə Ətraf mühit Qeydi.
{
http://
…}
Əlavə 2-də olan müvafiq sənədlərdən əldə
edilə bilər.
Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası
:
Azərbayc
an, 2014
–
2018
2
v.
Sahil sularının (Xəzəryanı) keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması
. Neft-
kimya məhsulları, digər
sənaye tullantıları və təmizlənməmiş bələdiyyə çirkab sularının çirklənməsi ilə sahil
sularına böyük təhlükə yaranmışdır.
vi.
Bakıda havanın keyfiyyətinin pisləşməsi
.
Havaya atılan zərərli maddələrin ümumi
həcminin artması
.
5.
A
zərbaycan kənd təsərrüfatı sektoru və təbii sərvətlərdən yüksək asılılığına görə və
dəniz səviyyəsinin qalxmasına məruz qalır. Faktlara əsasən ehtimal olunur ki, Azərbaycan bu
əsr quraqlıqla üzləşəcək və dəniz səviyyəsi qalxacaqdır. Artmaqda olan su çatışmazlığı iqlim
dəyişikliyi ilə pisləşəcəkdir. Cari su qıtlığının həcmi 5 km3 olaraq hesablanmış və
2050-
dək
bu
rəqəmin
9.5 km3
–
11.5 km3
olacağı proqnozlaşdırılır.
3.
Ətraf Mühit Siyasətləri və İnstitutlar
6.
Ətraf mühit məsələlərində dair ən vacib strateji sənəd Azərbaycan Respublikasında
Ekoloji vəziyyətin
yaxşılaşdırılmasına dair 2006
-2010-
cu illər üçün Kompleks Tədbirlər Planıdır
və bu sənəddə ətraf mühit prioritetləri qurumlar boyu əks olunmuş və planlaşdırılan cavab
tədbirləri göstərilmişdir. Bu sənəd 2014
-
ci ilə qədər müddəti əhatə edir və əsasən Abşe
ron
Yarımadası və burada cəmlənən ətraf mühit problemləri əks olunmaqla gözlənilən ətraf mühit
yaxşılaşdırılması tədbirlərini nəzərdə tutur.
7.
Azərbaycanda iqlim dəyişikliyinə dair strategiya hələ mövcud deyilç lakin BMT iqlim
dəyişikliyi çərçivəsi konvensiyası və Kyoto ptokolu kimi iqlim dəyişikliyi proqramlarına
qoşulmuşdur. Həmçinin, Azərbaycan konvensiya ilə bağlı bir sıra qanunlar, proqramlar və
normative aktlar hazırlamış və iqlim dəyişikliyinin təsirlərinin azaldılması ilə bağlı beynəlxalq
sənədləri qəbul etmişdir. Bundan əlavə Azərbaycanın alternativ enerjidən istifadəni prioritet
müəyyən etmiş və kommersiya, eləcə də yaşayış obyektlərində aşağı karbonlu tədbirlər
görülməsini inkişaf etdirmək hədəfini qəbul etmişdir və 2030
-
dək karbon dioksidin 4
1.1 mln
tondan azaldılaraq 32.7 mln tona çatdırılmasını hədəfə almışdır.
8.
Son onillikdə siyasət və institus
ional
təkamül müsbət və mənfilərlə icra edilmişdir.
Müsbət tərəfdə, qanunverici və tənzimləyici sahədə irəliləyiş olmuş, tullantıların idarə
olunmasında əhəmiyyətli dərəcədə proqres əldə edilmiş və həmçinin enerji sektorunda irəliləyiş
əldə edilmişdir (yəni bərpa olunan enerji siyasəti hazırlanmaqdadır). İnstitusional olaraq,
(i)
ETSN-
in maliyyə vəziyyətinin konsolidasiyası və
genişlənmiş, (ii)
geniş sayda iqtisadi qurumlar
ətraf mühit öhdəlikləri və onların icrası barədə məlumatlı olmuşlar
2
,
və
(iii) qurumlar-
arası
əməkdaşlığın yaxşılaşdırılması üçün əhəmiyyətli səylər göstərilmiş
,
və
(iv)
Alternativ və Bərpa
Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət
Agentliyi kimi innovativ mandata malik dövlət qurumları
yaradılmışdır
.
3
9.
Digər sahələrdə, təkamül ya yavaş olmuş ya da olmamışdır. İkinci dərəcəli
qanunvericiliyin, qaydalar və tənzimləmələrin zəif icrası, icrasının təmin edilməməsi səbəbindən
proqres
əldə etmək çətinləşmişdir. Digər problem davam etməkdə olan idarəçiliklə bağlı
zəifliklər, həm büdcə həm də xaricdən maliyyələşən layihələr və onların uğursuz icrası ilə
nəticələnən zəif maliyyə hesabatlılığı ilə bağlı olmuşdur. Digər çətinliklərə aşağıdakılar daxildir:
2
Buraya Azərbaycanda ətraf-mühitlə bağlı investiisyaların əhəmiyyətli hissəsini icra edən bir sıra dövlət korporasiyaları,
daxildir..
3
Azərbaycan özünün mövcud neft və qaz ehtiyyatlarının ömrünü artırmaq və enerji paylaşdırma xərclərini azaltmaq (bəzi
hallarda) eləcə də ətraf mühitin dəyişməsi narahatlıqlarına cavab vermək üçün bərpa olunan enerjini təşviq etməyə başlamışdır.
Hökumət 2020-ci ildən etibarən bərpa-olunan enerji mənbələrindən daxili enerji sərfini 20%-ə qaldırmaq məqsədini qarşıya
qoymuşdur.
Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası
:
Azərbayc
an, 2014
–
2018
3
i.
Ətraf Mühitə təsirlərin qiymətləndirilməsi sistemi (ƏMTQ) milli qanunvericilikdə zəif təsbit
edilmiş, layihələrin ƏMTQ
-
təhlilindən keçməsini müəyyənləşdirən kriteriya aydın deyil və
qərarlar həddən ziyadə mərkəzləmiş
dir
və prosesin idarəsi üçün məsul qurumların
kadrları azdır.
ii.
Azərbaycan beynəxalq konvensiyalarda maraq göstərən iştirakçı olsa da, fəaliyyət planı
əsasən dövlət
proqramına inteqrasiya olunmadan əsasən donorları razı salmaq üçün
tərtib edilmişdir.
iii.
Azərbayc
an uzun-
müddətli planlaşdırmanı icra etmək və ətraf mühit xərclərinin
səmərəliliyini qiymətləndirmək və monitorinq etmək üçün mexanizmlər yoxdur.
iv.
Çirklənmə haqqları və digər ətraf mühit üzrə iqtisadi instrumentlərin
toplam
gəlir
-
artırma
potensialı əhəmiyyətli dərəcədə ətraf
mühit yaxşılaşmasına dəstək vermək üçü
əhəmiyyətli dərəcədə vəsaitlər yaratmaq baxımından çox azdır
.
4.
Ətraf Mühit və İqlim Dəyişikliyi sahəsində AİB və
Digər İnkişaf
Tərəfdaşların rolu
10.
Aİ
B
müxtəlif ekoloji zonalarda, layihələrin tərtibat və icrasında təcrübə əldə etmişdir və
bu layihələrin bəzilərinin ətraf mühit qiymətləndirmələri yerli fiziki ətraf mühit və onlara potensial
təhlükənin başa düşülməsinı imkan yaratmışdır. AİB investisiyaların əksəriyyəti indiyədək Kür
-
Araz ovalığında urban sahələrə yönəldilmiş, Selə Qarşı Tədbirlər (2003)
4
layihəsi ilə AİB Böyük
Qafqaz regionunda dağ mühiti və qəfil sel xüsusiyyətlərini tədqiq etmişdir. Yolun Şəbəkəsinin
İnkişafı
üzrə Multi
-
tranş Maliyyə Mexanizmi
5
çərçivəsində 3
-
cü Tranş Lənkəran yaxınlığında
burada
kı ətraf mühit xüsusiyyətləri tədqiq edilməklə icra edilmişdir.
11.
Azərbaycan iqlim dəyişikliyi ilə bağlı AİB
-
in iki texniki yardımına qoşulmuşdurI Mərəzi və
Qərbi Asiyada İqlim Dəyişikliyinin İqtisadiyyatı
6
və Mərkəzi və Qərbi Asiyada İqlim dəyişikliyi
tədbirlərinin görülməsi.
12.
Digər təşkilatlar Azərbaycan hökuməti və ətraf mühit məsələləri üzrə vətəndaş cəmiyyəti
ilə əməkdaşlıq edirlər. Ətraf mühitin idarə olunması sahəsində, əsas tərəfdaşlar Avropa İttifaqı
(Aİ) (xüsusilə enerji səmərəliliyi sahəsində), Dünya Bankı (dövlət ətraf mühit infrastrukturu,
tullantıların idarə olunması, və irriqasiyanın bərpası), Alman hökuməti
i Gesellschaft für
Internationale Zusammenarbeit (GIZ)
və
KfW
təşkilatları
(enerji sektorunda, bio-
müxtəlifliyin
qorunması, su təchizatı və kanalizasiya, və bərk tullantıların idarə olunması), və Yaponiyadır
(su təchizatı və kanalizasiya). Siyasi dialoq baxımından, ən vacib tərəfdaşlar İqtisadi
Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (İƏİT), B
MT-
nin Avropa İqtisadi Kommissiyası (UNECE),
Avropada Təhlükəsizlik Əməkdaşlığı Təşkilatıdır (ATƏT). Yaşayış mühitinin yaxşılaşdırılması,
bio-
müxtəlifliyin qorunması və ictimai xəbərdarlıq sahəsində beynəlxalq QHT
-
lər fəaldırlar.
13.
Ətraf mühit dəyişikliyi ilə bağlı donorların maliyyələşdirdikləri layihələr son onillikdə
xəbərdarlığın və nou
-
haunun transferini artırmışdır. 2009
-
cu ildə, Azərbaycan BMT
-
nin İnkişaf
Proqramı ilə (UNDP) atmosfer tullantılarının azaldılması və ətraf mühitə az təsirə malik inkişaf
strategiyasını hazırlamaq niyyətinin ifadə olunduğu və MDG
-
nin Karbon Mexanizmdən istifadə
imkanının əldə edilməsi üçün Anlaşma Memorandumu imzalamışdır. Ətraf mühitin dəyişməsi ilə
bağlı layihələr də Qlobal Ətraf Mühit Qurumu tərəfindən maliyyələşdirilən dörd layihə ilə
dəstəklənmişdir ki, bunların hamısı UNDP tərəfindən icra edilmişdir.
4
AIB 2003. Selə Qarşı Tədirlər Layihəsi üzrə Azərbaycan Respublikasına Texniki Yardım Qrantı ve kreditin arılmasına dair
Presidentin Direktorlar Şurasında Hesabatı, Manila (Kredit 2068-AZE)
5
AİB 2011. Dövri Kredit Müraciəti. Yol Şəbəkəsinin İnkişafı Proqramı – 3 Tranş. Manila (Kredit 2831-AZE)
6
AİB 2012. Tədqiqat və İnkişaf üçün Regional Texniki Yardım. Mərkəzi və Qərbi Asiyada İqlim Dəyişikliklərinin İqtisadiyyatı
Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası
:
Azərbayc
an, 2014
–
2018
4
5.
Ətraf Mühit və İqlim Dəyişikliyinə AİB
-
in Gələcək Dəstəyi üçün Tövsiyyələr
14.
2014
−
2018
illər üzrə Ölkə tərəfdaşlıq strategiyası (CPS) əsasında, AİB ətraf mühit
m
əsələlərinin nəzərə alınması və mühafizəsinin hökumətin dövlət investisiya proqramlarına
inteqrasiyasını artıracaq və layihələrin spesifik sahələrdə ekoloji şərtləri nəzərə almasını təmin
edəcək və ətraf mühit və iqlim dəyişikliyi üzrə regional texniki yardımlar vasitəsilə Azərbaycanın
poten
sialının artırılması və məlumat
kampaniyalarının aparılmasına yer ayıracaqdır.
15.
Ətraf mühit infrastruk
turu.
Gələcək yardımlarda bərpa olunan enerji və əlavə enerji
səmərəliliyi komponentlərini daxil etməklə enerji sektoruna olan dəstəyə yeni ətraf
-mühit
yönümlü
forma verməklə imkanlardan istifadə ediləcəkdir. AİB
-in
bərpa olunan enerjinin
inkişafında əvvəlki rolunu tamamlayacağı, Dövlət Alternativ və Bərpa olunan Enerji ilə işçi
münasibətlərin əlavə gücləndiriləcəyi və digər tərəfdaşlarla öz fəaliyyətərini koordinasiya
edəcəyi, enerji sektorunda iqlim dəyişikliyi məqsədləri üzrə öz yardımı arasında aydın əlaqə
yaradacağı gözlənilir. Əhəmiyyətli potensial həmçinin yeni tikililərdə enerji səmərəliliyinin
artırılması üçü
n mövcuddur.
16.
Nəqliyyat sektorunda, AİB
-
in yardımı Nəqliyyat Nazirliyində ətraf mühitin
qiymətləndirilməsi prosesinin idarə olunması və sektorun inkişafı üçün ən yaxşı “yaşıl” ideyaların
tətbiq edilməsi üçün potensial quruculuğunu möhkəmləndirə bilər. Bir ideya artıq baxılmaqdadır
ki, bu nəqliyyat sektorunun modal tərkibinin dəyişdirilməsi və dəmiryolu şəbəkəsinin ən işlək
seqmentlərini bərpa etməkdən ibarətdir.
17.
Yaxşı hal kimi, bərk tullantıların idarə olunması ilə suyun keyfiyyəti arasında qarşılıqlı
asılılıq olduğuna görə, kiçik şəhərlərdə AİB
-
in su təchizatı və kanalizasiya sektoruna dəstəyi ilə
bərk tullantıların idarə edilməsinin əlavə olunması ola bilər. Abşeron Bərpa Proqramı
əsasında
dəyərli təcrübə toplanmış
və yerli bərk tullantılar üçü
n
işlə
k
modellər
hazırda yaranmaqdadır
(Lənkəran və Gəncə). Bu yanaşmaların miqyasının artırılması da mümkündür.
18.
Ətraf mühitin mühafizəsi və idarəçilik
.
Azərbaycanda növbəti onillik üçün aydın milli
ətraf mühit siyasəti mövcuddur. AİB SEP
-
in genişləndirilməsi və hazırda başa çatmaq üzrə olan
bir neçə ətraf
-
mühitlə bağlı sektor siyasətlərində quruumlara dəstək göstərə bilər.
19.
Azərbaycanda ətraf mühitin mühafizəsi qaydaları xüsusi diqqət tələb edir, çünki sürətli
iqtisadi artım ətraf
mühitin lazımınca qorunmasını tələb edir. AİB
-
in sosial və ətraf mühit
mühafizəsi sahəsində milli qanunlar və siyasətlərin qiymətləndirilməsi və onların icrası üçün milli
potensial quruculuğu üçün ölkə mühafizə çərçivəsini (CSF) hazırlayacağı gözlənilir.
CSF bu
sahələrdə boşluqları aşkar edəcək və hökumətə onların həllində yardım edəcəkdir.
20.
Ətraf mühitin idarə olunmasını təkmilləşdirmək istiqamətində həm ETSN
-
də həmçiinin
ətraf
-
mühitlə bağlı fəaliyyətlərdə əhəmiyyətli rol oynayacaq dövlət təşkilatlarında imkanlar vardır.
İnvestisiya layihələrinin bir hissəsi kimi, digər mümkün yardım sahələrinə ətraf
-
mühitlə bağlı
məlumatın yaxşılaşdırılması və konsolidasiyası və müqayisəli yoxlanması, ən müasir ətraf mühit
üzrə müntəzəm hesabatların təşviqi, sağlam və dayanıqlı mühitə dəstək verilməsində
iqtisadi
alətlərin təkmilləşdirilməsi və tətbiqinin genişləndirilməsi
aiddir.
Dostları ilə paylaş: |