Ekoloji qiymətləndirmə (İcmal)

---

Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası

: 

Azərbayc

an, 2014

–

2018 

 

1 

 

ƏTRAF MÜHİTİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

 (

XÜLASƏ

)

1

 

 

1. 

Giriş 

 

1. 

Azərbaycanın Sovetlərdən sonrakı  dövr  iqtisadiyyatına  keçidində,  xüsusilə son  onilikdə 

əhəmiyyətli  dərəcədə  proqres  əldə  edilmişdir.  Baxmayaraq  ki,  iqtisadi  artım  əhali  üçün 

əhəmiyyətli  faydalar  gətirmişdir,  sektor  fəaliyyətlərinin  ətraf  mühitə  təsiri  əhəmiyyətli  olmuşdur 

və həm dəniz həm də sahildə aparılan əməliyyatların ətraf mühitə təsir göstərməməsinin təmin 

edilməsi ilə bağlı bügünkü narahatlıq və əvvəllər baş vermiş neftlə bağlı çirklənmənin mirası bu 

baxımdan önəm daşıyır. Azərbaycanın üzləşdiyi əsas çətinliklərədn biri həm çirklənmə həm də 

su və tullantılarn  idarəçiliyi  daxil  olmaqla  öz  neft  gəlirlərindən ictimai  malın  və gələcək  artımın

 

təmin edilməsidir. 

 

 

2. 

Azərbaycanda Ətraf Mühitin Vəziyyəti və Dəyişən Şəraitlər

 

2. 

Müstəqilliyin  ilk  illəri  ərzində  baş  vermiş  geriləmələrdən,  ətraf  mühit  baxımından  qeyri

-

sağlam vərdişlərin (yəni, enerji təchizatı olmaması səbəbindən ağacların kəsilməsi) yaranması 

və  bu  sahənin  az  maliyyələşdirilməsi  dövrü  başa  çatdıqdan  sonra  xüsuilə  qorunan  sahələrdə 

yaxşılaşma  əlamətləri  görünməyə  başladı.  Lakin  ətraf  mühitlə  bağlı  ciddi  dəyişikliklə

r  v

ə 

müəyyən  dərəcədə  rəsmi  qorunma  olan  sahələrdən  kənarda  bəzi  problemlər  qalmaqdadır. 

Buraya əhəmiyyəli dərəcədə çılpaq sahələrə çevrilən və su çatışmamazlığı ilə üzləşən Kür

-Araz 

ovalığı  (olduqca  məskunlaşmış  Abşeron  Yarımadası  çıxılmaqla)  daxildir.  Bir  v

acib  problem 

sənaye  çirklənməsidir  ki,  bu  ən  çox  keçmiş  Sovet  neft

-

kimya  paytaxtı  olan  Sumqayıt  (Bakının 

şimalında) şəhəridir. Sənaye çirklənməsi nəticəsində ətraft mühitə dəymiş ziyanla bağlı tədbirlər 

müəyyənləşdirilmişdir

. 

 

3. 

Ə

traf  mühit

in spesifik  problemlərinə  Azərbaycanın iki  əsas  çayının trans

-

sərhəd  olması 

daxildir  və bu  səbəb  bu  çayların suyunun  keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması  səylərini  və otlaqların 

deqradasiyasının qarşını alınmasını çətinləşdirir. Azərbayc

an 

həmçinin iqlim dəyişiliyi təsirlərinə 

qarşı  həsasdır.  Ön  əhəmiyyətli  gözlənilən  təsirlərdən  biri  ölkə  ərazində  mövcud  olan  səth 

sularının  azlığıdır.  Ölkə  su  çatışmayan  ölkəyə  çevrildiyinə  görə,  belə  itki  ölkə  daxilində  sudan 

istifadə  tədbirlərinin  səmərəliliyinin  əhəmiyyətli  dərəcədə  artırılması  üçün  bir  sıra  tədbirlərin 

həyata keçirilməsini zəruri edəcəkdir çünki gözlənilən iqlim dəyişikliyi ölkənin kənd təsərrüfatı və 

enerji sektoruna əhəmiyyətli təsir edə bilər

. 

 

4. 

Ətraf mühit sahəsində əsas istiqamətləri aşağıdakı kimi qeyd etmək olar

:  

 

i. 

Otlaqların davam etməkdə olan deqradasiyası. Ölkə otlaqlarının və suvarılan torpaqların 

böyük  hissəsi  yaxşı  idarə  olunmur  və  buna  görə  də  həmin  resursun  deqradasiyası  və 

itirilməsi ilə nəticələnir. 

 . 

ii. 

Qorunan  sahələrinin  sabitləşməsi  və  genişlənməsi

. 

Azərbaycanın  xüsusi  mühafizə 

olunan  sahələri  əhəömiyyətli  dərəcədə  artırılaraq  2002

-

2013  cü  illər  ərzində  478000 

hektardan 893,000 hektara (ölkənin torpaq sahəsinin 10.3%) çatdırılmışdır.

 

iii. 

Suyun  keyfiyyətinin  olduqca  pis  olması

.  Kür-

Araz  çayları  boyu  Sov

et-era

sından  tikilmiş 

çirkləndirici sənayelər bu çayların ciddi çirklənməsinə səbəb olur

. 

Çayın yuxarı axınında 

çirklənmsinə səbəb əsasən Ermənistan və Gürcüstandır.

 

iv. 

Əkin  üçün  yararlı  torpaqların 

i

tirilməsində

 

əhəmiyyətli  dönüş  yoxdur

. 

Əkin  üçün  yararlı 

sahələr daxil olmaqla, Azərbaycanın geniş sahələri səhralaşma və deqradasiyadan təsir 

almışdır. 

 

                                                

1

  

Bu xülasə AİB-ə əsaslanır. 2013. Azərbaycan: Ölkə Ətraf mühit Qeydi. 

{

http:// 

…}

 Əlavə 2-də olan müvafiq sənədlərdən əldə 

edilə bilər. 

---

Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası

: 

Azərbayc

an, 2014

–

2018 

 

2 

 

v. 

Sahil  sularının  (Xəzəryanı)  keyfiyyətinin  yaxşılaşdırılması

.  Neft-

kimya  məhsulları,  digər 

sənaye  tullantıları  və  təmizlənməmiş  bələdiyyə  çirkab  sularının  çirklənməsi  ilə  sahil 

sularına böyük təhlükə yaranmışdır. 

 

vi. 

Bakıda  havanın  keyfiyyətinin  pisləşməsi

. 

Havaya  atılan  zərərli  maddələrin  ümumi 

həcminin artması

.  

 

5. 

A

zərbaycan  kənd  təsərrüfatı  sektoru  və  təbii  sərvətlərdən  yüksək  asılılığına  görə  və 

dəniz  səviyyəsinin  qalxmasına  məruz  qalır.  Faktlara  əsasən  ehtimal  olunur  ki,  Azərbaycan  bu 

əsr quraqlıqla üzləşəcək   və dəniz  səviyyəsi  qalxacaqdır.  Artmaqda  olan  su çatışmazlığı  iqlim 

dəyişikliyi ilə pisləşəcəkdir. Cari su qıtlığının həcmi 5 km3 olaraq hesablanmış və 

2050-

dək 

bu 

rəqəmin 

9.5 km3 

–

 11.5 km3 

olacağı proqnozlaşdırılır. 

 

 

3. 

Ətraf Mühit Siyasətləri və İnstitutlar 

 

6. 

Ətraf  mühit  məsələlərində  dair  ən  vacib  strateji  sənəd  Azərbaycan  Respublikasında 

Ekoloji vəziyyətin

  

yaxşılaşdırılmasına dair 2006

-2010-

cu illər üçün Kompleks Tədbirlər Planıdır

 

və  bu  sənəddə  ətraf  mühit  prioritetləri  qurumlar  boyu  əks  olunmuş  və  planlaşdırılan  cavab 

tədbirləri  göstərilmişdir.  Bu  sənəd  2014

-

ci  ilə  qədər  müddəti  əhatə  edir  və  əsasən  Abşe

ron 

Yarımadası  və  burada  cəmlənən  ətraf  mühit  problemləri  əks  olunmaqla gözlənilən  ətraf  mühit 

yaxşılaşdırılması tədbirlərini nəzərdə tutur.  

 

 

7. 

Azərbaycanda  iqlim  dəyişikliyinə  dair  strategiya  hələ  mövcud  deyilç  lakin  BMT  iqlim 

dəyişikliyi  çərçivəsi  konvensiyası  və  Kyoto  ptokolu  kimi  iqlim  dəyişikliyi  proqramlarına 

qoşulmuşdur.  Həmçinin,  Azərbaycan  konvensiya  ilə  bağlı  bir  sıra  qanunlar,  proqramlar  və 

normative  aktlar  hazırlamış  və  iqlim  dəyişikliyinin  təsirlərinin  azaldılması  ilə  bağlı  beynəlxalq 

sənədləri  qəbul  etmişdir.  Bundan  əlavə  Azərbaycanın  alternativ  enerjidən  istifadəni  prioritet 

müəyyən  etmiş  və  kommersiya,  eləcə  də  yaşayış  obyektlərində  aşağı  karbonlu  tədbirlər 

görülməsini  inkişaf  etdirmək  hədəfini  qəbul  etmişdir  və  2030

-

dək  karbon  dioksidin  4

1.1  mln 

tondan azaldılaraq 32.7 mln tona çatdırılmasını hədəfə almışdır.

 

 

8. 

Son  onillikdə  siyasət  və  institus

ional 

təkamül  müsbət  və  mənfilərlə  icra  edilmişdir. 

Müsbət  tərəfdə,  qanunverici  və  tənzimləyici  sahədə  irəliləyiş  olmuş,  tullantıların  idarə 

olunmasında əhəmiyyətli dərəcədə proqres əldə edilmiş və həmçinin enerji sektorunda irəliləyiş 

əldə  edilmişdir  (yəni  bərpa  olunan  enerji  siyasəti  hazırlanmaqdadır).  İnstitusional  olaraq, 

(i) 

ETSN-

in maliyyə vəziyyətinin konsolidasiyası və

 

genişlənmiş, (ii)

 

geniş sayda iqtisadi qurumlar 

ətraf  mühit  öhdəlikləri  və  onların  icrası  barədə  məlumatlı  olmuşlar

2

, 

və 

(iii)  qurumlar-

arası 

əməkdaşlığın  yaxşılaşdırılması  üçün əhəmiyyətli  səylər  göstərilmiş

, 

və 

(iv) 

Alternativ  və Bərpa 

Olunan  Enerji  Mənbələri  üzrə  Dövlət

 

Agentliyi  kimi  innovativ  mandata  malik  dövlət  qurumları 

yaradılmışdır

.

3

 

 

9. 

Digər  sahələrdə,  təkamül  ya  yavaş  olmuş  ya  da  olmamışdır.  İkinci  dərəcəli 

qanunvericiliyin, qaydalar və tənzimləmələrin zəif icrası, icrasının təmin edilməməsi səbəbindən 

proqres 

əldə  etmək  çətinləşmişdir.  Digər  problem  davam  etməkdə  olan  idarəçiliklə  bağlı 

zəifliklər,  həm  büdcə  həm  də  xaricdən  maliyyələşən  layihələr  və  onların  uğursuz  icrası  ilə 

nəticələnən zəif maliyyə hesabatlılığı ilə bağlı olmuşdur. Digər çətinliklərə aşağıdakılar daxildir:  

 

 

                                                

2

  

Buraya  Azərbaycanda  ətraf-mühitlə  bağlı  investiisyaların  əhəmiyyətli  hissəsini  icra  edən  bir  sıra  dövlət  korporasiyaları, 

daxildir.. 

3

   Azərbaycan  özünün  mövcud  neft  və  qaz  ehtiyyatlarının  ömrünü  artırmaq  və  enerji  paylaşdırma  xərclərini  azaltmaq  (bəzi 

hallarda) eləcə də ətraf mühitin dəyişməsi narahatlıqlarına cavab vermək üçün bərpa olunan enerjini təşviq etməyə başlamışdır. 

Hökumət  2020-ci  ildən etibarən bərpa-olunan enerji mənbələrindən daxili  enerji sərfini  20%-ə qaldırmaq  məqsədini  qarşıya 

qoymuşdur.  

 

---

Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası

: 

Azərbayc

an, 2014

–

2018 

 

3 

 

i. 

Ətraf Mühitə təsirlərin qiymətləndirilməsi sistemi (ƏMTQ) milli qanunvericilikdə zəif təsbit 

edilmiş, layihələrin ƏMTQ

-

təhlilindən keçməsini müəyyənləşdirən kriteriya aydın deyil və 

qərarlar  həddən  ziyadə  mərkəzləmiş

dir 

və  prosesin  idarəsi  üçün  məsul  qurumların 

kadrları azdır. 

 

ii. 

Azərbaycan beynəxalq konvensiyalarda maraq göstərən iştirakçı olsa da, fəaliyyət planı 

əsasən  dövlət

 

proqramına  inteqrasiya  olunmadan  əsasən  donorları  razı  salmaq  üçün 

tərtib edilmişdir. 

 

iii. 

Azərbayc

an  uzun-

müddətli  planlaşdırmanı  icra  etmək  və  ətraf  mühit  xərclərinin 

səmərəliliyini qiymətləndirmək və monitorinq etmək üçün mexanizmlər yoxdur. 

 

iv. 

Çirklənmə haqqları və digər ətraf mühit üzrə iqtisadi instrumentlərin 

toplam 

gəlir

-

artırma 

potensialı  əhəmiyyətli  dərəcədə  ətraf

 

mühit  yaxşılaşmasına  dəstək  vermək  üçü 

əhəmiyyətli dərəcədə vəsaitlər yaratmaq baxımından çox azdır

. 

 

4. 

Ətraf  Mühit  və  İqlim  Dəyişikliyi  sahəsində  AİB  və 

 

Digər  İnkişaf 

Tərəfdaşların rolu 

 

10. 

Aİ

B 

müxtəlif ekoloji zonalarda, layihələrin tərtibat və icrasında təcrübə əldə etmişdir və 

bu layihələrin  bəzilərinin ətraf mühit qiymətləndirmələri yerli fiziki ətraf mühit və onlara potensial 

təhlükənin başa düşülməsinı  imkan  yaratmışdır.  AİB  investisiyaların əksəriyyəti indiyədək  Kür

-

Araz ovalığında urban sahələrə yönəldilmiş, Selə Qarşı Tədbirlər (2003)

4

 

layihəsi ilə AİB Böyük 

Qafqaz  regionunda  dağ  mühiti  və  qəfil  sel  xüsusiyyətlərini  tədqiq  etmişdir.  Yolun  Şəbəkəsinin 

İnkişafı

 

üzrə  Multi

-

tranş  Maliyyə  Mexanizmi

5

 

çərçivəsində  3

-

cü  Tranş  Lənkəran  yaxınlığında 

burada

kı ətraf mühit xüsusiyyətləri tədqiq edilməklə icra edilmişdir. 

 

 

11. 

Azərbaycan iqlim dəyişikliyi ilə bağlı AİB

-

in iki texniki yardımına qoşulmuşdurI Mərəzi və 

Qərbi  Asiyada  İqlim  Dəyişikliyinin  İqtisadiyyatı

6

 

və  Mərkəzi  və  Qərbi  Asiyada  İqlim  dəyişikliyi 

tədbirlərinin görülməsi. 

 

 

12. 

Digər təşkilatlar Azərbaycan hökuməti və ətraf mühit məsələləri üzrə vətəndaş cəmiyyəti 

ilə əməkdaşlıq edirlər. Ətraf mühitin idarə olunması sahəsində, əsas tərəfdaşlar Avropa İttifaqı 

(Aİ)  (xüsusilə  enerji  səmərəliliyi  sahəsində),  Dünya  Bankı  (dövlət  ətraf  mühit  infrastrukturu, 

tullantıların  idarə  olunması,  və  irriqasiyanın  bərpası),  Alman  hökuməti

i  Gesellschaft  für 

Internationale  Zusammenarbeit  (GIZ) 

və 

KfW 

təşkilatları   

(enerji  sektorunda,  bio-

müxtəlifliyin 

qorunması,  su  təchizatı  və  kanalizasiya,  və  bərk  tullantıların  idarə  olunması),  və  Yaponiyadır  

(su  təchizatı  və  kanalizasiya).  Siyasi  dialoq  baxımından,  ən  vacib  tərəfdaşlar  İqtisadi 

Əməkdaşlıq  və  İnkişaf  Təşkilatı  (İƏİT),  B

MT-

nin  Avropa  İqtisadi  Kommissiyası  (UNECE), 

Avropada  Təhlükəsizlik  Əməkdaşlığı  Təşkilatıdır  (ATƏT).  Yaşayış  mühitinin  yaxşılaşdırılması, 

bio-

müxtəlifliyin qorunması və ictimai xəbərdarlıq sahəsində beynəlxalq QHT

-

lər fəaldırlar. 

 

 

13. 

Ətraf  mühit  dəyişikliyi  ilə  bağlı  donorların  maliyyələşdirdikləri  layihələr  son  onillikdə 

xəbərdarlığın  və  nou

-

haunun  transferini  artırmışdır.  2009

-

cu  ildə,  Azərbaycan  BMT

-

nin  İnkişaf 

Proqramı ilə (UNDP) atmosfer tullantılarının azaldılması və ətraf mühitə az təsirə malik inkişaf 

strategiyasını  hazırlamaq  niyyətinin ifadə olunduğu və MDG

-

nin Karbon Mexanizmdən istifadə 

imkanının əldə edilməsi üçün Anlaşma Memorandumu imzalamışdır. Ətraf mühitin dəyişməsi ilə 

bağlı  layihələr  də  Qlobal  Ətraf  Mühit  Qurumu  tərəfindən  maliyyələşdirilən  dörd  layihə  ilə 

dəstəklənmişdir ki, bunların hamısı UNDP tərəfindən icra edilmişdir. 

 

 

                                                

4

 

AIB  2003.  Selə  Qarşı  Tədirlər  Layihəsi  üzrə  Azərbaycan  Respublikasına  Texniki  Yardım  Qrantı  ve  kreditin  arılmasına  dair 

Presidentin Direktorlar Şurasında Hesabatı, Manila (Kredit 2068-AZE) 

5

 AİB 2011. Dövri Kredit Müraciəti. Yol Şəbəkəsinin İnkişafı Proqramı – 3 Tranş. Manila (Kredit 2831-AZE) 

6

 AİB 2012. Tədqiqat və İnkişaf üçün Regional Texniki Yardım. Mərkəzi və Qərbi Asiyada İqlim Dəyişikliklərinin İqtisadiyyatı  

---

Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası

: 

Azərbayc

an, 2014

–

2018 

 

4 

 

5. 

Ətraf Mühit və İqlim Dəyişikliyinə AİB

-

in Gələcək Dəstəyi üçün Tövsiyyələr 

 

14. 

2014

−

2018 

illər  üzrə  Ölkə  tərəfdaşlıq  strategiyası  (CPS)  əsasında,  AİB  ətraf  mühit 

m

əsələlərinin  nəzərə  alınması  və  mühafizəsinin  hökumətin  dövlət  investisiya  proqramlarına 

inteqrasiyasını artıracaq və layihələrin spesifik sahələrdə ekoloji şərtləri nəzərə almasını təmin 

edəcək və ətraf mühit və iqlim dəyişikliyi üzrə regional texniki yardımlar vasitəsilə Azərbaycanın 

poten

sialının artırılması və məlumat

 

kampaniyalarının aparılmasına yer ayıracaqdır. 

 

 

15. 

Ətraf  mühit  infrastruk

turu. 

Gələcək  yardımlarda  bərpa  olunan  enerji  və  əlavə  enerji 

səmərəliliyi  komponentlərini  daxil  etməklə  enerji  sektoruna  olan  dəstəyə  yeni  ətraf

-mühit 

yönümlü 

forma  verməklə  imkanlardan  istifadə  ediləcəkdir.  AİB

-in 

bərpa  olunan  enerjinin 

inkişafında  əvvəlki  rolunu  tamamlayacağı,  Dövlət  Alternativ  və  Bərpa  olunan  Enerji  ilə  işçi 

münasibətlərin  əlavə  gücləndiriləcəyi  və  digər  tərəfdaşlarla  öz  fəaliyyətərini  koordinasiya 

edəcəyi,  enerji  sektorunda  iqlim  dəyişikliyi  məqsədləri  üzrə  öz  yardımı  arasında  aydın  əlaqə 

yaradacağı  gözlənilir.  Əhəmiyyətli  potensial  həmçinin  yeni  tikililərdə  enerji  səmərəliliyinin 

artırılması üçü

n mövcuddur.   

 

16. 

Nəqliyyat  sektorunda,  AİB

-

in  yardımı  Nəqliyyat  Nazirliyində  ətraf  mühitin 

qiymətləndirilməsi prosesinin idarə olunması və sektorun inkişafı üçün ən yaxşı “yaşıl” ideyaların 

tətbiq edilməsi üçün potensial quruculuğunu möhkəmləndirə bilər. Bir ideya artıq baxılmaqdadır 

ki,  bu  nəqliyyat  sektorunun  modal  tərkibinin  dəyişdirilməsi  və  dəmiryolu  şəbəkəsinin  ən  işlək 

seqmentlərini bərpa etməkdən ibarətdir. 

 

 

17. 

Yaxşı  hal  kimi,  bərk  tullantıların  idarə  olunması  ilə  suyun  keyfiyyəti  arasında  qarşılıqlı 

asılılıq olduğuna görə, kiçik şəhərlərdə AİB

-

in su təchizatı və kanalizasiya sektoruna dəstəyi ilə 

bərk tullantıların idarə edilməsinin əlavə olunması ola bilər. Abşeron Bərpa Proqramı

 

əsasında 

dəyərli  təcrübə  toplanmış

 

və  yerli  bərk  tullantılar  üçü

n 

işlə

k 

modellər

 

hazırda  yaranmaqdadır 

(Lənkəran və Gəncə). Bu yanaşmaların miqyasının artırılması da mümkündür. 

 

 

18. 

Ətraf  mühitin mühafizəsi  və idarəçilik

. 

Azərbaycanda  növbəti  onillik  üçün aydın milli 

ətraf mühit siyasəti mövcuddur. AİB SEP

-

in genişləndirilməsi və hazırda başa çatmaq üzrə olan 

bir neçə ətraf

-

mühitlə bağlı sektor siyasətlərində quruumlara dəstək göstərə bilər. 

 

 

19. 

Azərbaycanda  ətraf  mühitin  mühafizəsi  qaydaları  xüsusi  diqqət  tələb  edir,  çünki  sürətli 

iqtisadi  artım    ətraf

 

mühitin  lazımınca  qorunmasını  tələb  edir.  AİB

-

in  sosial  və  ətraf  mühit 

mühafizəsi sahəsində milli qanunlar və siyasətlərin qiymətləndirilməsi və onların icrası üçün milli 

potensial  quruculuğu  üçün  ölkə  mühafizə  çərçivəsini  (CSF)  hazırlayacağı  gözlənilir. 

CSF  bu 

sahələrdə boşluqları aşkar edəcək və hökumətə onların həllində yardım edəcəkdir. 

 

 

20. 

Ətraf  mühitin  idarə  olunmasını  təkmilləşdirmək  istiqamətində  həm  ETSN

-

də  həmçiinin 

ətraf

-

mühitlə bağlı fəaliyyətlərdə əhəmiyyətli rol oynayacaq dövlət təşkilatlarında imkanlar vardır. 

İnvestisiya  layihələrinin  bir  hissəsi  kimi,  digər  mümkün  yardım  sahələrinə  ətraf

-

mühitlə  bağlı 

məlumatın yaxşılaşdırılması və konsolidasiyası və müqayisəli yoxlanması, ən müasir ətraf mühit  

üzrə  müntəzəm  hesabatların  təşviqi,  sağlam  və  dayanıqlı  mühitə  dəstək  verilməsində 

iqtisadi 

alətlərin təkmilləşdirilməsi və tətbiqinin genişləndirilməsi

 aiddir.