8
I FƏSIL. MÜASĠR TƏSƏRRÜFAT SUBYEKTLƏRĠNDƏ
ĠSTEHSAL FƏALĠYYƏTĠNĠN ĠNKĠġAFININ NƏZƏRĠ-
METODOLOJĠ ƏSASLARI
1.1. Bazar iqtisadiyyatında istehsal fəaliyyətinin inkiĢafına
nəzəri konseptual baxıĢlar.
İstehsal fəaliyyətinin əsasları ilk baxışda müasir dövr baxı-
mından qiymətləndirilsə də, bu sahədə ilkin münasibətlərin ya-
ranması və inkişafı tarixi çox qədim dövrlərə gedib çıxır. İsteh-
sal fəaliyyəti və münasibətləri ilə bağlı nəzəri - konseptual ba-
xışların əsaslarının tədqiqinə və onların müqayisəli təhlilinə
məhz belə ilkin dövrdən başlamaq daha məqsədəuyğundur.
Ksenofont özünün “Ev təsərrüfatı” əsərində torpaq mülkiy-
yətçiliyinə xüsusi üstünlük verərək, əsas istehsal fəaliy-yətinin,
dəyərin yaranma bazasını bu sahədə görürdü (1, s. 49). O, digər
tərəfdən, sənətkarlığa, ticarətə ciddi bir sahə kimi baxmırdı, belə
ki, bunun üçün onun əsası o dövrün mühiti ilə bağlı idi. Həmin
antik dövrdə, təbii ki, sənətkarlıq inkişaf etməyə başlasa da, la-
kin o, əməli və əhəmiyyətli dəyər yaradan sahəyə çevrilməmiş,
buradakı fəaliyyət və münasibətlər daha çox dar və qapalı çər-
çivədə özünü büruzə vermişdir. Bütün bunlara baxmayaraq,
Ksenofont iqtisadi fikir tarixində ilk dəfə əmək bölgüsünü təhlil
etmiş, əmtəənin dəyərinə həm istehlak dəyəri, həm də alqı – sat-
qı zamanı yaranan dəyər kimi qiymət vermiş alim kimi qal-
mışdır.
Platonun natural-təsərrüfat konsepsiyasında iqtisadi baxış-
ları öz xarakterik xüsusiyyətləri ilə fərqlənirdi. O, özünün döv-
lət quruculuğu yanaşmasında dövlətin funksiyasını insanların
istehlakının müxtəlifliyi ilə onların əmək qabiliyyətliliyi ara-
sındakı ziddiyyətin həll olunmasında görürdü. Platon xüsusi
mülkiyyət sahibi kimi siyasi fəaliyyətlə məşğul olan şəxsləri
deyil, əsasən torpaq sahiblərini, torpaq icarədarlarını, sənət-
9
karları və tacirləri qəbul edirdi. Digər tərəfdən, o, istehsal və
əmtəə istehsalı məsələlərinə toxunaraq, belə fikir yürüdürdü ki,
mübadilə prosesində o dövrün istehsal amilləri iştirak etsə də,
burada “ölçü və uyğunluq” anlayışı bu amillərin inkişafı və
mövcud əmtəə müxtəlifliyinin təmini ilə bağlıdır (1, s. 76 ).
Aristotelin iqtisadi nəzəriyyənin inkişafındakı əsas rolun-
dan biri də onun dəyər anlayışının tədqiqi və təhlili ilə bağlı elmi
cəhətdən qiymətli fikirlərlə çıxış etməsidir. O, da dövrünün sə-
ləfləri kimi iqtisadi və istehsal fəaliyyətinə, münasibətlərinə da-
ha geniş müstəvidə yanaşmasa da, lakin, istehsal prosesində ya-
ranan əmtəənin ikili xüsusiyyətinə və ticarətin inkişafına dəyər
anlayışının təhlili nöqteyi-nəzərindən qiymət verirdi (1, s. 97).
Quldarlıq quruluşunun dağılması və feodalizmin tədricən zə-
ifləməsi orta əsrlərdə ciddi ziddiyyətlərdən biri olan kapitaliz-
min təməlinin möhkəmlənməsi və geniş ticarət əlaqələrinin inki-
şafı qarşısında olan maneələrin aradan qalxmasında xüsusi əhə-
miyyət kəsb etmişdir. Lakin, bu dövrdə hələ də təsərrüfat fəa-
liyyətində kənd təsərrüfatının və torpaq mülkiyyətindən əldə
olunan məhsulun rolu üstünlük təşkil edir, xüsusilə də torpaq
sahibləri, zadəganlar istər siyasi, istərsə də iqtisadi arenada yük-
sək nüfuz sahibi kimi fərqlənirdilər. Bu amil isə həm kiçik və
orta sənətkarlığın, həm də istehsal müəssisələrinin kifayət qədər
inkişafına ciddi maneələr törədirdi. İlk dəfə bu dövrlərdə Nider-
landda və sonradan İngiltərədə baş verən burjua inqilabı, sözün
həqiqi mənasında sənayenin, istehsal müəssisələrinin inkişafını
təmin etməklə, dünyada bu sistemin daha çox səmərə və mən-
fəət gətirdiyini sübut etdi.
Məhsuldar qüvvələrin inkişafı nəticəsində XY-XYI əsrlər-
də Avropada bazar münasibətləri formalaşmağa, kapitalist mü-
nasibətləri təşəkkül tapmağa başlamışdı. Bu dövrdən etibarən is-
tehsal münasibətləri yeni müstəviyə çıxmış, əmək münasibət-
lərində tədricən təhkimli əməyindən muzdlu əməyə keçid
mümkünləşmişdir. Muzdlu əmək bazar münasibətlərində xüsusi
əhəmiyyət kəsb etməklə, istehsal və təsərrüfat fəaliyyətində bila-
10
vasitə məhsuldarlığın artırılmasında önəmli rol oynayır. Məhz
orta əsrlərdə iqtisadçıların istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin səna-
ye və ya kənd təsərrüfatı sahəsində üstünlükləri, səmərəsi və
daha yüksək dəyər yaratması, sərvət gətirməsi ilə bağlı bir-bi-
rindən fərqli konseptual baxışları formalaşırdı. Eyni zamanda
əvvəllərdə olduğu kimi, ticarət münasibətlərinin və əlaqələrinin
xüsusi əhəmiyyət kəsb edərək, bu iki sahədən çox dövlətin, cə-
miyyətin varlanmasına təsir etməsi fikri də bu dövrlərdə irəli
sürülürdü. Merkantilizm baxışlarında ticarətin qanunauyğun-
luqları, əhəmiyyətliliyi bu baxımdan xüsusilə nəzərə çarpırdı.
Merkantilizm nəzəriyyəsinin əsasını qoyan iqtisadçılardan To-
mas Mann və Antuan Monkretyen öz dövrlərinin baxımdan is-
tehsal və əmək münasibətlərinə özünəməxsus baxışları ilə
fərqlənirlər. Onların konseptual yanaşmalarında bu münasibət-
lərə dövlətin sərvətinin artırılması, geniş ticarətin inkişafı və öl-
kəyə pul axınlarının (qızıl və gümüş) həcminin yüksəlməsi kon-
tekstində baxılır. Məhz bu baxımdan onlar ticarətdə, xüsusilə də
xarici ticarətdə iqtisadi münasibətlərin, əməyin inkişafını üstün
götürürdülər (2, s. 67). Təbii ki, belə yanaşma ticarətin təşkili və
qurulması üçün ən önəmli sahə olan məhsul istehsalı, bu pro-
sesdə yaranan əmək bölgüsü və dəyər nəzəriyyəsinin üzərinə bir
növ kölgə salırdı.
Fizokratlar merkatilistlərdən fərqli olaraq tədqiqat dairəsini
mübadilədən istehsal sahəsinə keçirir və istehsalda əsas üstün-
lüyü kənd təsərrüfatına verirdilər. Fransada XVIII əsrdə fizok-
ratlar məktəbinin görkəmli nümayəndələri kimi Fransua Kene-
nin və Jak Türqonun bu istiqamətdəki yanaşmaları daha aydın-
lığı ilə nəzərə çarpır. Onlar ictimai sərvətin yaranma mənşəyinin
tədavül sferasından istehsal sferasına aid olduğunu əsaslandır-
mağa çalışmışlar (3, s. 114). Lakin, bu iqtisadçılar öz yanaşma-
larında yalnız kənd təsərrüfatına və burada yenicə formalaşan
burjua münasibətlərinə üstünlük verməklə, sərvətin əsas yaran-
ma mənbəyini də bu sferada görmüşlər. Fransua Kenenin yarat-
dığı möcüzəli düzxətli olmayan diaqram, “iqtisadi cədvəl”
Dostları ilə paylaş: |