466
həyata keçirdikləri soyqırımla rının qarĢıs mı a lmaq məqsədilə Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti qoĢun hissələrinin
1919 il noyabrın 3-7-də bölgədə keçirdiy i hərb i əməliyyat. Əməliyyatm keçirilməsi obyektiv zərurətdən irəli gəlmiĢdi. Belə
ki, erməni-daĢnak silahlı quldur dəstələri bölgəni A zərbaycandan qoparmaq üçün ən rnənfur vasitələrə əl atırdılar. 1919 ilin
iyulunda Zəngəzurda böyük potensiala ma lik ermən i-daĢnak niza mi qoĢun hiss ələri mövcud idi. On lar Qızılboğaz keçid i
vasitəsilə Ermənistan hökumətilə ə laqə saxlayırd ılar. 1919 ilin o ktyabrmda Zən-gə zurun gəlmə e rməni əha lisin i
azərbaycanlılara və Azər-baycan Höku mətinə qarĢı qaldırmaq üçün buraya xüsusi təxribat qrupları göndərilmiĢdi.
Zəngəzura Ermənistandan yeni niza mi qoĢun hiss ələrinin göndərilməsi planlaĢdırılırdı. Bö lgədə Ermənistan hökumət inin
silahlı qüvvələrinin iĢtirakı ilə A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinə qarĢı hazırlanan qiyamın qarĢısın ı almaq, ölkənin ərazi
bütövlüyünü təmin etmək və əhalini q ırğ ınlardan qoru maq üçün Azərbaycan hökuməti onun öz torpağı olan bu qəzaya
qoĢun dəstəsinin göndərilməsini qərara aldı.
Bu məqsədlə Hərb i nazirlik 1919 il o ktyabrın 30-da xüsusi Zəngəzur dəstəsi yaratdı. Dəstənin rəhbəri 1-ci p i-yada
diviziyasın m ko mandiri, general-mayor Cavad bəy Şıxlinski idi. Dəstenin tərkibində iki qrup var idi. Birinci dəstədən ibarət
qrupa general-mayor Davud bəy Yadigarov, sağ və sol dəstələrdən ibarət ikinci qrupa is ə polkovnik Levestam ko mandirlik
edirdi.
Birinci dəstənin tərkibinə görə daha böyük idi və qarĢıya qoyulan vəzifə lərin yerinə yetirilməsində əsas zərbə
qüvvəsi kimi nəzərdə tutulmuĢdu. Onun tərkib inə 2-ci Zaqatala p iyada alayın ın bir taboru və 8 pulemyotu, 2-ci Qarabağ
süvari alay mın 4 bölüyü və 4 pulemyotu, 3-cü ġəki süvari alayından 2,5 bölü k və 2 pulemyot, 2-ci dağ-topçu
diviziyasından iki topu olan 4-cü batareya daxil idi. Bütövlükdə, dəstədə 1 tabor, 6,5 bölük süvari, 14 pulemyot və 2 top var
idi. Dəstə oktyabrın 30-da ilkin mövqelə r istiqamət ində Xankəndidən Zəngəzura doğru hərəkətə baĢladı.
Müxtəlif istiqamətlərlə hərəkət edən Birinci, habelə sağ və sol dəstələr Dığ yaĢayıĢ məntəqəsinə doğru irəliləməli
idilər. Dağın e rməni silahlı qüvvələrindən təmizlən məsi hə m Qa rabağa aparan strateji yolu, hə m də bölgəni nəza rət a ltında
saxlamaq üçün böyük əhəmiyyətə malik idi. Birinci dəstə Dığa doğru Ģimaldan hərəkət etməli id i.
Zəngəzur dəstəsinin rəisi general-mayor C.ġıxlinskinin ə mrinə əsasən, Birinci dəstə noyabrın 3-də hücuma
baĢlamalı, dəstənin piyada bölmələri 2 ədəd topla Sultan-kənd, süvari bölmələri isə Sad mlar kəndi istiqamətində irə-
lilə mə li və orada döyüĢqabağı mövqe tutmalı id i.
Hücum zamanı dəstənin sağdan mühafızəsi Sultan bəy Sultanovun rəhbərliy i ilə ycrli partizanlara tapĢırıldı.
Noyabrın 4-nə keçən gecə yerli partizan lar Keçəldağ strateji yüksəkliy ini tutub, orada möhkəmlən məli, sonra isə
hərbi hissə və bölmə lər hücuma qoĢulmalı idilər. Bö lgədə azərbaycanlıları sıxıĢdırmağa çalıĢan ermənilər də bu döyüĢə
ciddi hazırlaĢ mıĢdılar. Onların Dığ və Gorus ətrafmda 6 minədək canlı qüvvəsi, 4 qaubitsası və 2 ədəd topu var idi.
AtəĢlərin dəqiq və dağıdıcı olması gös tərirdi ki, toplara təcrübəli zabitlə r rəhbərlik edirlə r. Suvari qoĢunları ən azı 3
bölükdən ibarət id i.
Dığ istiqamətində aparılan döyüĢlər Azərbaycan qoĢun hissələrin in uğuru ilə baĢlasa da, onu əldə saxlamaq
mü mkün olmadı. DüĢ mən qüvvələrinin ço xluğu və onların dağ Ģəraitinin imkan larından istifadə etmələri, təminat
məsələ lərinin va xt ında həll olun ma ması, irəli get mək üçün ərazidə münasib yolların olma ması və onların ço xunun
Andronikin dəstəsi tərəfindən dağıdılması Azə rbaycan qoĢun hiss ələrinin hücumunu songitdi. Ona görə də noyabrın 3-dən
7-dək Dığ istiqamət ində aparılan döyüĢlərdə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ordusunun qoĢun bölmə ləri qarĢıya qoyulan
vəzifoləri yerinə yetirmədən ilkin mövqeyə qayıt malı o ldular.
General C.ġıxlinski döyüĢün nəticələri ilə bağlı hərbi nazirə göndərdiyi raportunda əminliklə bildirirdi ki, Zən-gəzur
dəstəsinə əlavə olaraq üç taborlu bir piyada alayın ı verilməsi ilə döyüĢ tapĢırığını uğurla yerinə yetirmə k mü mkündür.
La kin Zəngəzur e kspedisiyasının hərbi ə mə liyyatları baĢa çatdırılmadı. Zəngəzur məsələsinin Azə rbaycan və Ermən istan
hökumətləri arasında danıĢıqlar yolu ilə həll ediləcəyi ehtimalına görə bölgədə döyüĢlər dayandırıld ı.
Ə d . : S ü le y ma n o v M., Azərbaycan ordusu (1918-1920). B., 1998.
ZƏNGƏZUR QƏZAS I - Rusiya imperiyasına qatılmıĢ ġimali A zərbaycan ərazisində yaradılmıĢ in zibati-ərazi
vahidi. Azərbaycanın tarixi vilayətindən biri olan Zəngəzur əra zisində yaradılmıĢdır. Ça r Rusiyasının müstəmlə kəç ilik
siyasəti nəticəsində Qarabağ, Na xçıvan, Ġrəvan və digər Azə rbaycan torpaqları kimi Zəngəzura da Ġran ve Türkiyədən
kütləvi Ģəkildo ermənilər köçürülmüĢdü. 1861 ildə Zəngəzur qəzası təĢkil olun muĢdu. Yelizavetpol (Gəncə) quberniyası
yaradıldıqda (1867, dekabr) Zəngəzur qəzası (mərkəzi, Go rus) onun tərkibinə daxil ed ilmiĢdi. Qəza idarə sistemi fəaliyyət
göstərirdi. 1917 il Qafqaz təqviminin məlu matına görə, Zəngəzur qəzasın ın ərazisi 6742,92 kv.verst idi. Gorusda 2201
nəfər (1193 kiĢi, 1008 qadın) əhali yaĢayırdı. Qə zada 224197 nəfə r (112780 kiĢi, 111417 qad m) qeydə almmıĢdı. Onlardan
120 min nəfərin i (53, 2%) a zərbaycanlılar, 3638 nəfərini kürd müsəlmanla r (1,62%) təĢkil edirdi. Çar Rusiyasımn köçünnə
siyasəti nəticəsində qəza ərazisində ermənilərin sayı süni Ģəkildə artırılmıĢdı. Onla r qəza əha lisin in 44,3%-n i (99,3 min
nəfer) təĢkil edirdi. Fevra l inqilab ı (1917) nəticəsində çar hökumət inin devrilməsindən sonra Zəngəzurda məskunlaĢmıĢ
ermənilə r azərbaycanlılara qarĢı qırğın lar törətməyə, qəzada say baxımından üstünlüyə nail olmaqla bu torpaqlara
yiyələn məyə cəhd etdilər.