464
Ümu mrusiya fəhlə və əsgər deputatlan sovetlərinin qurultayında, sonra isə yanvarın 18 (31)-də üçüncü
Ümu mrusiya Sovetlər Quru ltayında təsdiq edilmiĢdi. Bəyannamə 4 hissədən ibarət idi. Birinci hissədə Sovet dövlətinin
siyasi əsası müəyyən edilir, ikinc i hiss ədə onun əsas vəzifə lərindən bəhs olunurdu. Üçüncü hiss ədə Sovet dövlətinin xa ric i
siyasətinin əsas prinsipləri göstərilirdi. Dö rdüncü hiss ədə istismarç ı siniflə rin Sovet dövlətinin idaro edilməsindən
uzaqlaĢdırılması təsbit olunmuĢdu. Leninin təklifi ilə, Bəyannamə Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası (RSFSR)
Konstitusiyasına (birinci bölmə kimi) daxil edilmiĢdi. "Rusiya xalqlarının hüquq bəyannaməsi" və "Rusiyanın və Şərqin
bütün zəhmətkeşlərinə" adlı sənədlərdə əks olunan baĢlıca müddəalar kimi, bu bəyannamədə elan edilən fundamental
konstitusiya tələbləri də həyata keçirilmədi. Üçüncü hiss ədə bütün xa lqların milli suverenliy inə hörmət göstərilməsi təsbit
olunsa da, RSFSR hökuməti Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müstəqilliyini tanımaqdan imtina etdi və Aprel işğalı
(1920) ilə onun varlığına son qoydu.
"ZƏNBUR" - A zərbaycan dilində həftəlik illüstrasiyalı satirik jurnal. 1918 ilin aprel-noyabr aylarında "Türk
nəĢriyyat cəmiyyəti" tərəfindən Bakıda nəĢr edilmiĢdır (cə mi 24 nö mrə). "Zənbur" Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti
Höku mətin in orqanı o lub, redaksiya heyəti tərəfindon buraxıh rdı. NaĢiri 1909-19 illərdə çıxmıĢ eyni ad lı satira jurnalmın
sahibi, tibb elmlə ri doktoru, yazıç ı, ictima i xadim Mirzə Əbdülxa lıq Axundov, əsas rəssamı Əzim Əzimzadə, beĢinci
nömrədən "NN" imzalı rəssam, sonralar isə Səfizadə idi. Jurnalda Əlabbas Müznib, Əli Nəzmi, Səməd Mənsur, Hacı
Qasım Səyyah, B.Səttaroğlu və b. müəlliflər fəal iĢtirak edird ilər.
"Zənbur"un əsas mövzusu və tənqid hədəfı dövrün aktual məsələlə ri, kəskin ictima i-siyasi hadisələri id i. Jurnalda
Rusiyanın (Lenin və Kerenskinin timsalında) Azərbaycanı iĢğal etmək n iyyətləri, erməni-daĢnak silahh dəstələrin in
Zəngəzurda və Bakıda törətdiklə ri soyqırımları, beynəlxa lq imperia lizm qüvvələrin in neft Ba kısını iĢğal et mə k üçün
Azərbaycana müda xiləsi, dövlət idarə lərində kök salıb
qalan və milli dövlətçiliyə əngəl olan "nikolaypərəst" və s.
mürtəce
qüvvələr,
habelə
dövlət
quru mlarındakı
özbaĢınalıqlar, lovğa nitqlərlə xalqı aldadan nazirlər,
"padĢah yeriĢli naça lniklə r", " müstəbid çinovniklər",
kəndlilərin "qabıqlarını soğan qabığı kimi soyan" pristavlar,
Ģəxsi mənafelərin i xalqa xid mətdən üstün tutan parlament
üzvləri, külək əsən tərəfə əy ilən partiya liderləri, sosialistlər
yığcam formalı Ģeir və publisist yazıiarda tənqid edilird i.
"Zənbur" "Molla Nəsrəddin" jurnahnm satira ənənələrindən
geniĢ bəhrələnirdi.
Əd.: Ağayev Ġ., Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə
mətbuat və publisistika, "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (ədəbiyyat, dil
və mədəniyyət quruculuğu)" kitabı, B., 1998.
ZƏNGƏZUR - Azərbaycanın tarixi ərazisi. Tarixi
vilayət kimi indiki Ermənistan ərazisinin cənub-Ģərqini,
Göycə gölü hövzəsini, Azərbaycan Respublikasımn cənub-
qərbini əhatə ed irdi. Zəngə zur ə ra zisi ən qədim dövrlərdən
baĢlayaraq Azərbaycan dövlətlərinin tərkib h issəsi
olmuĢdur. Antik dövrdə və erkən orta əsrlərdə A zərbaycan
Atropatena və Albaniya dövlətlərinin tərkib h issəsi
olmuĢdur. 5-6 osrlərdə Cənubi Qafqazda Sasanilər əleyhinə
baĢ verən üsyanlar Zəngəzur əra zisinə də yayılmıĢdı. 7
əsrin 1-ci ya-rısında A lbaniyamn tərkib ində olan Zəngəzur
Xəzə r xaqanlığının hakimiyyəti altına düĢmüĢ, həmin əsrin
ortala-rında isə orəblə r torəfındən istila o lunaraq, Xilafətə
qatıl-mıĢdı: burada isla m dini yayılmağa baĢlamıĢdı. 9 əsrin
20-c i illərində Babəkin baĢçılığı ilə Xilafət əleyhinə
qalxmıĢ xürrəmilər hərəkatı Zəngəzur ərazisin i də
bürümüĢdü. Zəngəzur 10 əsrin sonlarında təĢəkkül tapmıĢ
Sünik knyaz-lağ ının tərkib ində olmuĢ, 11 əsrdə Səlcuqlar
tərəfindən
tu-tulmuĢdu.
12-13
əsrlərdə
Eldənizlə r
(Azərbaycan
atabəy-ləri),
Hülakülər,
sonralar
isə
Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin tərkibində
olmuĢdur. 1639 ildə Os manlı Türkiyəsi ilə Səfəvi dövləti
arasında imzalan mıĢ
465
müqaviləyə əsasən, Səfəvilər dövlətinin tərkib ində qalmıĢ, 1730 ildə türk qoĢunları tərəfındən tutulmuĢ, 1735 ildə
Nadir Ģah ƏfĢar imperiyasının tərkibinə qatılmıĢdı. Zəngəzu r Nadir Ģahın ölümündən (1747) sonra yaranmıĢ Azərbaycan
xanlıqlarından biri olan Ġrəvan xan lığ ının (bir h issəsi Qarabağ xanlığının ) tərkibində olmuĢdur. Rusiya-Ġran müha-
ribələ rindən (1804-13; 1826-28) sonra Türk mənçay müqaviləsinə (1828) əsasən, Rusiyaya qatılmıĢdır. Bu va xtan etibarən
Zəngəzura çar höku mətin in himayəsi a ltında Türkiyə və Ġrandan kütləv i surətdə ermən ilə rin köçürülməsinə baĢlanmıĢ,
beləliklə, qədim A zərbaycan torpağı olan Zən-gəzurda süni surətdə erməni əhalisinin sayca çoxa ldılması siyas əti
yeridilmiĢdir. Zəngəzur 1829 ildən Qarabağ əyalətinə qatılmıĢ, 1861 ildən isə ayrıca qəzaya (bax Zəngəzur qəzası)
çevrilmiĢdir.
1917 ilin martından 1918 il mayınadək Zəngəzurda daĢnaklar türk-müsəlman əhalisinə qarĢı soyqrımları həyata
keçirmiĢ, yüzlərlə kənd yerlə-yeksan edilmiĢ, on minlərlə insan məhv ed ilmiĢ, doğma yurdlarından didərg in salın mıĢdır.
1918 ilin mayında Cənubi Qa fqazda üç müstəqil dövlət - Azərbaycan, Gürcüstan, Ermən istan respublikala rı e lan
edildikdən sonra daĢnak hökumət i a zərbaycanlılara qarĢı soyqırımını dövlət siyasəti səviyyəsində həyata keçirməyə
baĢladı, Andronikin, Njdenin, Dronun quldur dəstələrinin Zəngəzura basqınları təkcə 1918 ildə 115 Azərbaycan kəndinin
viran qoyulmasına və yandırılmasına, yü z minlərlə insanın qətlə yetirilməsinə və yaralan masına, 40 min nəfərdən artıq dinc
sakinin öz doğma yurdunu tərk etmək məcburiyyətində qalmasına səbəb olmuĢdu; üstəlik, daha 30 mindən artıq ermən i
Zəngəzurda - soyqırımına mə ruz qalmıĢ a zərbaycanlıların torpaqlarında yerləĢdirilmiĢdi. Andronikin və Njdenin quldur
dəstələri 1919-20 illə rdə də Zəngəzurda türk-müsəlman əhaliyə qarĢı soyqırımla rın ı dava m et miĢdilər.
1920 il apre lin 28-də A zərbaycanda, 1920 il noyabrın 29-da Ermənistanda sovet hakimiyyəti elan edildikdən sonra
yaranmıĢ mürəkkəb Ģəraitdə, Moskvanın antiazərbaycan siyasəti nəticəsində Zəngəzur ərazisinin böyük hissəsi Ermənistan
SSR-ə verilmiĢdir. Bu Azə rbaycan torpağı hesabına, Ermən istan SSR XKS-nin 1921 il iyulun 20-də təsdiq etdiyi yeni
inzibati ə ra zi bölgüsünə əsasən Ermənistan SSR-dəki 8 qə zaya daha bir qəza 9-cu -Zəngəzur qə zası da ə lavə olun muĢdur.
Əd.: Azərbaycan tarixi (ən qədim zamanlardan XX əsrədək), c. 1, B., 1994; Musayev Ġ., Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi
vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər), B., 1961; Ə l iy e v F., Həsənov U., Ġrəvan xanlığı, B., 1997; Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti,
B., 1998;
ZƏNGƏZUR EKSPEDĠS ĠYAS I (1919) erməni-daĢnak silahı quldur dəstələrinin Zəngəzuru Ermən istana
birləĢdirmək məqsədilə yerli a zərbaycanlı əhaliyə qarĢı